Swikolo Swi Le Khombyeni
Vatswari va rhumela vana va vona exikolweni ku nga ri ku dyondza ku hlaya, ku tsala ni tinhlayo ntsena. Va langutele leswaku swikolo swi va nyika dyondzo leyi anameke, leyi endlaka vantshwa va kula va va vanhu lavakulu lava vatswari va vona va nga tinyungubyisaka ha vona. Kambe ku langutela ka vona minkarhi yin’wana a ku hetiseki. Ha yini? Hikuva emisaveni hinkwayo swikolo swi le khombyeni.
EMATIKWENI yo tala ku pfumaleka ka mali ni vadyondzisi swi nghenisa dyondzo ya vana ekhombyeni. Hi xikombiso, eUnited States hinkwaro, ku hohloka ka ikhonomi emalembeni ya sweswinyana swi vangele swikolo swin’wana ku tlhela swi bohelela hi vuntshwa ‘tibuku-mpfuno ta khale ematshan’wini yo xava letintshwa, swi tshika lwangu leri endliweke hi semendhe ri kwamuleleka, swi tshika tidyondzo ta mintirho ya mavoko ni mintlango, kumbe va heta nkarhinyana va pfale swikolo,’ ku vula magazini wa Time.
EAfrika, tindhawu ta dyondzo ti kala ngopfu. Hi ku ya hi Daily Times ya le Lagos, etikweni ra Nigeria ku na mudyondzisi un’we eka vana va 70, “hi tlhelo ku kumeka leswaku un’we eka vadyondzisi vanharhu a nga byi dyondzelanga.” EAfrika Dzonga—ku tlhandlekela emhakeni ya ku pfumaleka ka vadyondzisi—titlilasi leti khapaka swinene ni switereko swa tipolitiki swi hoxa xandla eka leswi South African Panorama yi swi vitanaka “ngundzungundzu eswikolweni swa vantima.”
I ntiyiso, a swi vuli leswaku xikolo lexi nga ni vadyondzisi lava eneleke ni switirho leswi eneleke xi nyikela dyondzo leyi humelelaka. Hi xikombiso eAustria, kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa vana va malembe ya 14 ku vikiwa leswaku a va ti koti tinhlayo leto olova kumbe ku hlaya hi mfanelo. EBritain, nhlayo-xikarhi ya vana lava pasaka swikambelo swa tinhlayo, sayense ni ririmi ra tiko rero “i vatsongo swinene eka va le Jarimani, Furwa na Japani,” ku vula The Times ya London.
EUnited States, vadyondzisi va rila hi leswaku hambi leswi vana va paselaka ehenhla eswikambelweni, vo tala va huma va nga swi koti ku tsala xitsalwana lexinene, va nga koti ku tlhantlha xiphiqo xa tinhlayo, kumbe ku endla nkomiso wa tinhla leti nga ta nkoka ta tidyondzo to karhi kumbe matsalwa. Hikwalaho ka sweswo, valawuri va ta dyondzo emisaveni hinkwayo, va tlhela va kambisisa tidyondzo ta xikolo hi vukheta ni tindlela leti tirhisiwaka ku pfuna vana ku humelela.
Madzolonga Eswikolweni
Swiviko swi paluxa madzolonga lama khomisaka gome lama andzaka eswikolweni. EJarimani, nhlengeletano ya vadyondzisi yi byeriwe leswaku tiphesente ta 15 ta vana va xikolo va “ni moya wa ku lwa—naswona 5 wa tiphesente a va chavi hambi ku endla swilo leswi chavisaka ku tlurisa, hi xikombiso va nga rahetela munhu loyi a nga kotiki ku tilwela la etleleke ehansi.”—Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Timhaka ta vanhu ha un’we-un’we ta mona lowu hundzeletiweke ti vangela ku chava lokukulu. Ku pfinyiwa ka xinhwanyetana xa malembe ya 15 hi vukhale hi mune wa vafana eswihambukelweni swa le xikolweni xa le henhla eParis swi vangele swichudeni ku kombisa ku vilela erivaleni ka leswaku ku va ni nsirhelelo lowu engetelekeke exikolweni. Vatswari va vilela hi ku engeteleka ka milandzu ya rimbewu, ku yiviwa ka timali, ni madzolonga ya vuhunguki. Swilo swo tano a swi humeleli eYuropa ntsena kambe swi ya swi toloveleka emisaveni hinkwayo.
Vulawuri bya Dyondzo eJapani byi vike ku engeteleka ka tinyimpi leti katsaka swichudeni swa le swikolweni swa le hansi ni swa le henhla. Phepha-hungu ra Afrika Dzonga The Star, ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Vana Lava Rhwalaka Swibamu Va Lawula Swikolo,” ri fanise xiendlakalo lexi nga etitlilasini to hlayanyana ta Soweto, ni xa le “Vupela-dyambu lebyi Kariheke” eUnited States eka lembe-xidzana ra vu-19. Hi ku ya hi marito ya The Guardian ya London,
ndhuma ya Muti wa New York hi tlhelo ra madzolonga yi fikelele “nhlonhlorhi leyintshwa hikwalaho ka swikombelo swa vusirheleri leswi ngo na kunene swa ku xavela vana va xikolo swiambalo leswi sivelaka makulu.”
Britain na rona ri na wona ntungu lowu wa tinyimpi eswikolweni. Mufambisi wa vandla rin’wana ra vadyondzisi u vule leswi: “Emalembeni ya 10 lama hundzeke, hi vone ku tlakuka ka ku tirhisiwa ka matlhari. Mboyamelo lowu wu kona ni le ka vana lavatsongo naswona wa hangalaka ku suka eka va xinuna ku ya eka va xisati.”
Kutani ke, a swi hlamarisi, leswi vatswari va nga ri vangani va tshikisaka vana va vona xikolo ivi va va dyondzisa hi voxe emakaya. Lava va vonaka onge ku tidyondzisela ekaya a ku tirhi hakanyingi va rila hi mbuyelo wo biha lowu xikolo xi wu tisaka ehenhla ka vana va vona, naswona va tivutisa leswaku va nga lwisana na wona hi ndlela yihi. Xana vatswari va nga endla yini ku pfuna vana va vona ku langutana ni swiphiqo leswi va hlangavetanaka na swona exikolweni? Naswona xana vatswari va nga tirhisana hi ndlela yihi ni vadyondzisi ku tiyisekisa leswaku vana va vuyeriwa swinene exikolweni? Swihloko leswi landzelaka swi nyikela tinhlamulo ta swivutiso leswi.