Vuako Lebyi Hlamarisaka

Leswi Ku Buluka Lokukulu Ka Matimba Ku Swi Hlamuselaka —Leswi Ku Nga Swi Hlamuseriki

MIXO wun’wana ni wun’wana wu ni masingita. Endzeni-ndzeni ka dyambu loko ri tlhava, hayidirojini yi n’okelana ni heliyamu eka mahiselo lama fikaka eka timiliyoni ta tidigri. Ti-X ray ni ti-gamma ray, ti huma endzeni ka dyambu ti khapela eswifunengetweni swa dyambu. Loko dyambu a ro vonikela, miseve leyo leha na miseve leyo koma a yi ta tlhotlhomela yi humela ehandle hi xihatla lexi chavisaka. Kambe, ematshan’wini ya sweswo, yi hundza eka tiathomo leti nga “xifunengeto” xa dyambu ku suka eka leto nonon’hwa ivi yi ya eka tiathomo letin’wana hi ku landzelelana ka tona, hi ndlela yoleyo hakatsongo-tsongo yi heleriwa hi ntamu. Ku hela masiku, mavhiki ni malembe yo tala. Kutani endzhaku ka magidi ya malembe, miseve leyi a yi ri ni khombo eku sunguleni, eku heteleleni yi humela ehandle ka dyambu, yi va yi ri masana yo nandziha ya xitshopana—a ya ha ri nchumu lowu nga ni khombo kambe ya ringene kahle Leswaku ma hlantshwa misava hi ku kufumeta ka wona.

Vusiku byin’wana ni byin’wana na byona byi ni masingita. Ku ni muxaka wun’wana wa madyambu lama hi voningelaka empfhukeni eka xirimele xa hina lexikulu. Ma hi mihlovo, mimpimo, ni mahiselo yo hambana-hambana naswona ma rharhanganile. Madyambu man’wana i makulu ngopfu, lerova loko rin’wana ra wona ri vekiwa endhawini ya dyambu ra hina hinkwaswo leswi nga eka pulanete ya hina swi nga va endzeni ka vuandlalo bya nyeleti leyikulu. Man’wana i matsongo, yo tanihi ti-white dwarf—i matsongo ngopfu ni le ka misava ya hina, kambe hi ntiko ma ringana ni wa dyambu ra hina. Man’wana ma ha ta hambeta ma ri kona magidi ya timiliyoni ta malembe. Man’wana ma va ma ri ekusuhi ni ku buluka kutani ma fela kwalaho, loko ma ri karhi ma buluka tinhlanhle ta kona ti vangama ku tlurisa, ku tlula swirimele leswin’wana hinkwaswo, kambe i nchumu wa nkarhinyana.

Vanhu va khale a va vulavula hi swivandzana swa le lwandle ni swikwembu leswi lwaka, tidragona, timfutsu, tindlopfu, swiluva swa mativu, ni swikwembu swa milorho. Endzhaku, hi nkarhi wa Nguva yo Tirhisa Mianakanyo, hi laha yi vitaniwaka ha kona, swikwembu swi bakanyeriwe etlhelo swi siviwa hi lexi vitaniwaka “salamusi” lera ha ku tshuburiwaka, ra milawu yo hlayela tinhlayo ni milawu ya Newton. Sweswi hi hanya enkarhini lowu nga hava mintsheketo ni swiphato swa khale. Vana lava hanyaka eka nguva ya namuntlha ya tiathomo nchumu lowu va wu hlawuleke tanihi lowu va tumbuluxeke a hi swivandzana swa khale swa le lwandle, a hi “kungu” ra Newton, kambe va tihlawulele nchumu lowu wu nga mfungho lowukulu wa lembe-xidzana leri ra vu-20—ku nga bomo. “Mutumbuluxi” wa vona i ku buluka. Nchumu lowu sunguleke vuako bya vona va wu vitana ku buluka lokukulu ka matimba.

Leswi Ku Buluka Lokukulu Ka Matimba Ku Swi “Hlamuselaka”

Nhlamuselo leyi dumeke swinene ya langutelo leri vanhu va sweswi va nga na rona ya ndlela leyi swilo swi tumbulukeke ha yona yi vula leswaku 15 ku ya ka 20 wa gidi ra timiliyoni ta malembe lama hundzeke, vuako a a byi nga ri kona, hambi ku ri mpfhuka. A ku ri hava nkarhi, a ku ri hava nchumu—a a ku nga ri na nchumu handle ka nchumu wun’wana lowutsongo lowu nga ni swilo swo tala swinene leswi khomaneke, nchumu lowutsongo swinene lowu vuriwaka leswaku i nchumu lowu nga tolovelangiki, lowu bulukeke wu va vuako lebyi nga kona namuntlha. Ku buluka koloko ku teke nkarhinyana wo koma lowu nga heta xiphemu xa sekene ntsena, laha vuako lebyi a bya ha ku tumbuluka byi kukumukeke kumbe byi “ndlandlamukeke” hi ku hatlisa ku tlula rivilo ra rihati.

Hi timinete ti nga ri tingani ta ku buluka loku lokukulu ngopfu ka matimba, ku ve ni n’okelano wa nyutliya evuakweni hinkwabyo, lowu vangeke mimoya ya hayidirojini ni hiliyamu leyi nga kona sweswi ku katsa ni lithiyamu leyi nga exivandleni xa tinyeleti. Endzhaku ka kwalomu ka 300 000 wa malembe, mahiselo ya vuako hinkwabyo lebyi vuvumelaka ma hungutekilenyana ma va ehansinyana ka lawa ya dyambu, leswi endleke leswaku tielekitironi ti kota ku vundza ti rhendzela athomo ivi ti voninga. Ku vonakala koloko ko sungula ku nga pimiwa namuntlha, hambi leswi mahiselo ya kona ma hungutekeke, kambe masungulo ya ku humesiwa ka miseve ya vuako hinkwabyo ni tinhlayo ta magandlati-ntsongo hinkwawo lama fambelanaka ni mahiselo ya 2,7 Kelvin.a Kahle-kahle i ku tshuburiwa ka miseve leyi hi 1964-65 loku khorwiseke vativi va sayense vo tala leswaku dyondzo ya ku buluka lokukulu ka matimba a yi khome ntiyiso. Nakambe dyondzo leyi yi tlhela yi ringeta ku hlamusela xivangelo lexi endlaka vuako byi tikomba byi ndlandlamuka hi matlhelo hinkwawo, ni leswaku ha yini swivumbeko swa le tilweni swi ya swi ya ekule na hina, naswona swi tlhela swi balekelana hi swoxe hi rivilo lerikulu.

Tanihi leswi dyondzo ya ku buluka lokukulu ka matimba yi tikombaka yi hlamusela swilo swo tala hi ndlela leyi, hikwalaho ka yini yi nga tshembiwi kahle? Hikwalaho ka leswi ku nga ni swo tala leswi yi nga swi hlamuseriki. Hi xikombiso: Ptolemy, mutivi wa khale wa tinyeleti a a ri ni dyondzo ya leswaku dyambu ni tipulanete a a ti rhendzeleka rhendzeleka hi misava hi mindzhendzheleko leyikulu ivi hi nkarhi lowu fanaka ti rhendzeleka hi mindzhendzheleko leyitsongo leyi vitaniwaka ti-epicycle. Dyondzo leyi yi tikombe yi hlamusela mafambelo ya tipulanete. Hi malembe-xidzana yo tala, loko vativi vo tala va tinyeleti va hlengelete rungula leri engetelekeke, vativi va dyondzo ya nhleleko wa vuako lava nga valandzeri va Ptolemy minkarhi hinkwayo a a va ha ta swi kota ku engetela ti-epicycle eka tin’wana ta ti-epicycle ta vona leti ana ti nga kona, ivi va “hlamusela” rungula leri lerintshwa. Kambe leswi a swi vuli swona leswaku dyondzo leyi ya vona a yi ri ntiyiso. Eku heteleleni, ku kumiwe leswaku ku ni rungula ro tala swinene leri a ri fanele ku hlamuseriwa ni tidyondzo tin’wana, tanihi dyondzo ya Copernicus ya leswaku misava a a yi rhendzeleka hi dyambu, leti ti hlamuseleke swilo hi ndlela yo antswa ni yo olova swinene. Namuntlha swa nonon’hwa ku kuma mutivi wa tinyeleti la landzelaka mavonelo ya Ptolemy!

Profesa Fred Hoyle u fanise matshalatshala ya vativi va dyondzo ya ntivo-vuako lava landzelaka Ptolemy, lava ringetaka ku pfuxeta dyondzo ya vona va ri karhi va kavanyetiwa hi vutshuburi lebyintshwa, leswaku ma fana ni matshalatshala ya vaseketeri va ku buluka lokukulu ka matimba namuntlha, yo ringeta ku endla dyondzo ya vona yi tshama ya ha tshembekile. U tsale leswi ebukwini ya yena leyi nge The Intelligent Universe: “Matshalatshala lamakulu ya valavisisi a a ku ri ku tumbeta ku tikaneta ka dyondzo ya ku buluka lokukulu ka matimba, leswaku va seketela mianakanyo leyi se yi rharhanganeke ngopfu yi tlhela yi nonon’hwa swinene.” Endzhaku ka loko a vulavule hi ku tirhisa ka ta Ptolemy ti-epicycle leti nga pfuniki nchumu leti a a ringeta ku ponisa dyondzo yakwe ha tona, Hoyle u ye emahlweni a ku: “A ndzi tipfinyingi ku vula leswaku dyondzo ya ku buluka lokukulu ka matimba na yona sweswi ya xungetiwa. Hi laha ndzi boxeke ha kona eku sunguleni, loko mintiyiso yi lwisana ni dyondzo yo karhi, ntokoto wu swi kombisa kahle leswaku dyondzo yoleyo a yi tali ku pona.”—Tluka 186.

Magazini lowu nge New Scientist wa December 22/29, 1990, na wona wu vule sweswo wu ku: “Endlelo ra Ptolemy ri tirhisiwe handle ka vuxiyaxiya eka dyondzo ya . . . ku buluka lokukulu ka matimba, ya matumbulukelo ya misava.” Nakambe wu vutisile: “Xana hi nga wu fikelela njhani nhluvuko wa xiviri eka fisika ya le henhla ni nhleleko wa vuako? . . . Hi fanele hi tshembeka hi tlhela hi kongoma mayelana ni ku mbambela loku nga kona eka tin’wana ta tidyondzo ta hina leti hi ti rhandzaka swinene.” Sweswi ku karhi ku humesiwa tinhlamuselo letintshwa.

Swivutiso Leswi Ku Buluka Lokukulu Ka Matimba Ku Nga Swi Hlamuseliki

Ntlhontlho lowukulu eka ku buluka lokukulu ka matimba wu vangiwe hi valavisisi lava tirhiseke tinghilazi to vona ha tona leti lulamisiweke ta Hubble Space Telescope to pima mpfhuka wo ya eka swirimelo swin’wana. Rungula lerintshwa ri vangela vaseketeri va dyondzo leyi nchavo!

Wendy Freedman, mutivi wa tinyeleti swin’we ni van’wana, va ha ku tirhisa Hubble Space Telescope leswaku va pima mpfhuka wo ya eka xirimele xa Virgo, mpimanyeto wa yena wu ringayeta leswaku vuako byi ndlandlamuka hi ku hatlisa, leswi vulaka leswaku a hi bya khale tanihi laha a ku ehleketiwa ha kona eku sunguleni. Entiyisweni rungula leri ri “vula leswaku vuako byo va ni malembe ya nhungu wa magidi ya timiliyoni ntsena,” hi ku vika ka magazini wa Scientific American hi n’hweti ya June n’wexemu. Hambi loko malembe ya nhungu wa magidi ya timiliyoni ma languteka ma ri nkarhi wo leha swinene, kambe ko va hafu ya malembe ya vuako, lama ringanyetiweke sweswinyana. Leswi swi vanga xiphiqo lexikulu, tanihi leswi hi ku ya hi laha xiviko xi hlamuselaka ha kona, “rungula rin’wana ri kombisa leswaku tinyeleti tin’wana ti na 14 wa magidi ya timiliyoni ya malembe hi vukhale.” Loko tinhlayo ta Freedman ti ri ta ntiyiso, kutani ke, swi vula leswaku tinyeleti leti ta khale ti ta va ti ri ta khale ngopfu ku tlula nkarhi lowu ku buluka lokukulu ka matimba ku humeleleke ha wona!

Kasi xiphiqo xin’wana malunghana ni ku buluka lokukulu ka matimba xi vangiwe hi vumbhoni byo tiya lebyi andzaka bya “swivandla leswi nga hava nchumu” evuakweni leswi nga ni mpimo wa malembe-nseve ya 100 wa timiliyoni, leswi nga ni xirimele xa tinyeleti ehandle, endzeni swi ni swivandla leswi nga hava nchumu. Margaret Geller, John Huchra ni van’wana eHarvard-Smithsonian Center for Astrophysics va kume leswi va swi vitanaka rirhangu ra swirimelo leswi leheke malembe-nseve ya 500 wa timiliyoni exibakabakeni xa le n’walungwini. Ntlawa wun’wana wa vativi va tinyeleti, lava va vitaniwaka Seven Samurai, wu kume vumbhoni bya mpfangano lowu hambaneke wa vuako, lowu va wu vitanaka Great Attractor, lowu nga ekusuhi ni nhlengeleto wa tinyeleti wa le dzongeni wa Hydra ni wa Centaurus. Marc Postman na Tod Lauer, vativi va tinyeleti, va pfumela leswaku ku fanele ku ri na xin’wana lexikulu ngopfu loko u hundza nhlengeleto wa tinyeleti wa Orion, lexi vangelaka madzana ya swirimelo, ku katsa ni xa hina leswaku swi ya eka tlhelo rero, ku fana ni swikwekwetsu eka nchumu lowu fanaka ni “nambu empfhukeni.”

Xivumbeko lexi hinkwaxo xi vanga ntlimbo. Vativi va dyondzo ya ntivo-vuako va vula leswaku ku buluka loku lokukulu ka matimba ku endleke hi ndlela yo rhula, leyi hlelekeke, hi ku ya hi miseve yo sungula leyi ku vuriwaka leswaku yi siyiwile. Xana masungulo wolawo yo rhula a ma ta swi endlisa ku yini swivumbeko leswi leswikulu, leswi rharhanganeke hi ndlela leyi? “Vutshuburi bya sweswinyana bya rirhangu ra tinyeleti ni ti-attractor swi kurisa xihundla xa leswaku xivumbeko lexikulu swonghasi a xi ta endlekisa ku yini hi malembe ya 15 wa magidi ya timiliyoni ya vuako,” ku hlamusela Scientific American—ku nga xiphiqo xin’wana lexi nyanyaka ku biha loko Freedman ni van’wana va ri karhi va hunguta malembe lama ringanyetiweke ya vuako.

“Hi Pfumala Rungula Ro Karhi Ra Xisekelo”

Mimepe ya swiphemu swinharhu ya Geller leyi nga ni magidi ya swirimele leswi khomaneke, leswi rharhanganeke, ni leswi nga hlamuselekiki kahle yi cince ndlela leyi vativi va sayense va langutaka vuako ha yona. A nga kali a endla onge wa swi twisisa leswi a swi vonaka. Nkoka-misava wu ri woxe wu tikomba wu nga swi koti ku hlamusela mhaka ya yena ya rirhangu lerikulu ra nhlengeleto wa tinyeleti. U pfumerile a ku: “Hakanyingi ndzi vona hi pfumala rungula ro karhi ra xisekelo ematshalatshaleni ya hina yo lava ku twisisa xivumbeko lexi.”

Geller u ye emahlweni a kombisa ku kanakana ka yena: “Kunene a hi swi koti ku hlamusela xivumbeko lexi lexikulu loko hi landzela mongo wa ku Buluka Lokukulu ka Matimba.” Tinhlamuselo ta xivumbeko xa vuako hi ku tirhisa mimepe ya sweswinyana ya matilo a ti helelanga—swi fana ni ku mpfampfarhuta mepe wa misava hinkwayo hi ku yi languta u ri eRhode Island eU.S.A. Geller u ya emahlweni a ku: “Siku rin’wana hi nga ha kuma leswaku hi tsandzeka ku hlanganisa rungula hi ndlela leyi faneleke, naswona loko swo endleka hi swi kota, swi ta tikomba swi ri erivaleni swinene lerova hi nga tivutisa leswaku ha yini hi nga hatlanga hi swi ehleketa.”

Leswi swi hi tisa exivutisweni lexikulu eka hinkwaswo: I yini lexi ku vuriwaka leswaku hi xona xi vangeke ku buluka lokukulu ka matimba hi koxe? Muchaviseki Andrei Linde un’wana wa vasunguri va nhlamuselo leyi, leyi dumeke ngopfu ya leswaku vuako byi lo tiendlekela hi ku buluka lokukulu ka matimba, wa pfumela leswaku dyondzo leyi a yi xi hlamuli xivutiso lexi xa nkoka. U ri: “Xiphiqo xo sungula, lexikulu, i vukona bya ku buluka lokukulu ka matimba. Munhu a nga ha vutisa, Hi xihi lexi rhangeke xi va kona? Loko endlelo ra vuako ri nga ri kona, xana a swi ta kotekisa ku yini leswaku swilo hinkwaswo swi huma laha ku nga riki na nchumu? . . . Ku hlamusela masungulo ya vuako lebyi—leswaku byi sungule kwihi naswona rini—ka ha ri xiphiqo xo nonon’hwa xa dyondzo ya manguva lawa ya ntivo-vuako.”

Nhloko-mhaka ya magazini lowu nge Discover ya ha ku gimeta hi ku vula leswaku “ku hava mudyondzi wa ntivo-vuako la tlhariheke, la nga vulaka leswaku dyondzo ya ku Buluka Lokukulu ka Matimba, i ntiyiso lowu heleleke.”

Sweswi a hi humeni hi ya ehandle ivi hi valanga vuxongi bya lwangu ro hlamarisa ra tinyeleti.

Lembe-nseve—Nhonga Yo Pima Vuako

Vuako i byikulu ngopfu lerova ku byi pima hi timayili kumbe tikhilomitara swi fana ni ku pima mpfhuka wo suka eLondon ku ya eTokyo hi micrometer. Nchumu lowu antswaka ku pima ha wona i lembe-nseve, ku nga mpfhuka lowu ku vonakala ku wu hetaka hi lembe, kumbe kwalomu ka 9460 000 000 000 wa tikhilomitara. Leswi ku vonakala ku nga nchumu lowu nga ni rivilo ku tlurisa evuakweni hinkwabyo naswona wu hetaka 1,3 wa tisekene ku ya en’wetini ni kwalomu ka nhungu wa timinete ku ya edyambyini, entiyisweni lembe-nseve ri nga ha vonaka ri ri rikulu!

[Tinhlamuselo ta le hansi]