Vuako Bya Hina Lebyi Hlamarisaka—Xana Byi Lo Endleka Hi Xiwelo?
VANHU van’wana va ri: ‘Ina, vuako bya hina byi lo endleka hi xiwelo ntsena.’ Van’wana, ngopfu-ngopfu va vukhongeri, a va pfumelelani ni mhaka leyi. Kasi van’wana a va tiyiseki. Xana wena u kholwa yini?
Ku nga khathariseki leswaku u swi vonisa ku yini, handle ko kanakana u ta pfumela leswaku vuako bya hina bya hlamarisa. Ehleketa hi swirimele. Ku ringanyetiwe leswaku ku ni swirimele swa kwalomu ka 100 wa magidi ya timiliyoni exibakabakeni lexi hi xi vonaka. Ha xin’we xi ni ntlawa wa tinyeleti leti sukelaka ehansi ka magidi ya timiliyoni ku ya eka biliyoni.
Swirimele swo tala swi sukela eka mintlawa leyitsongo ku ya eka mintlawa ya magidi. Hi xikombiso, xirimele lexi nga le kusuhi na hina lexi vuriwaka Andromeda xi hlamuseriwe tanihi hahlwa ra xirimele xa hina lexi vuriwaka Milky Way. Mintlawa leyi yimbirhi leyikulu ya tinyeleti yi hlanganisiwa hi matimba ya ntumbuluko lama nga ni nkokelo exikarhi ka yona. Mintlawa leyi, swin’we ni swirimele swin’wana swa nhlayo leyitsongo leswi nga ekusuhi ni le kusuhi, swi endla ntlawa wun’we lowukulu.
Vuako byi endliwe hi swirimele leswi nga mintlawa ya ntsandza-vahlayi. Mintlawa yin’wana ya tinyeleti yi tshama yi vandzamanile hikwalaho ka matimba ya ntumbuluko lama nga ni nkokelo, kutani yi va mintlawa ya swimbindzi-mbindzi. Kambe loko se ti ri eka mpimo wolowo, matimba wolawo ya nkokelo a ma ha swi koti ku ti hlayisa ti khomanile. Vativi va sayense va lemuke leswaku tinyeleti ta swibindzi-mbindzi ta hambana, tin’wana ti ya ekule ni letin’wana. Hi marito man’wana, vuako bya ndlandlamuka. Vutshuburi lebyi byo hlamarisa byi kombisa leswaku ku tshame ku va ni masungulo laha vuako a byi ri byitsongo naswona byi nga ri na tinyeleti to tala. Hakanyingi ku vuriwa leswaku vuako byi lo tisungulela hi ku buluka lokukulu ngopfu.
Vativi van’wana va sayense va kanakana swinene leswaku munhu u ta kala a yi tiva ndlela leyi vuako byi sunguleke ha yona. Van’wana va mbambela malunghana ni tindlela leti vuako bya hina byi nga ha vaka byi sungule ha yona ku nga ri na xivumbiwa xo tlhariha. Magazini wa Scientific American, enkandziyisweni wa wona wa January 1999, wu bule hi nhloko-mhaka leyi nge “Xana Vuako Byi Sungurise Ku Yini?” Mavonelo man’wana ya vativi va sayense ma kumeke ma hupile. Magazini lowu wu ri: “Khombo ra kona, swi nga ha tika swinene . . . leswaku vativi va tinyeleti va kambela mavonelo lawa.”
Dyondzo ya leswaku vuako byi lo endleka hi xiwelo yi lava leswaku munhu a kholwa leswi vativi va sayense va swi vulaka “swiendlakalo swa nhlanhla” swo tala kumbe “swa xiwelo.” Hi xikombiso, vuako byi endliwe hi mpimo lowukulu wa tiatomo leti nga rharhanganangiki—ku nga hayidirojeni ni heliyamu. Kambe, vutomi a byi lavi hayidirojeni ntsena, kambe byi lava ni mpimo lowukulu wa tiatomo leti rharhanganeke ngopfu, ngopfu-ngopfu khaboni ni okisijeni. Vativi va sayense a va nga ku tivi lomu tiatomo teto letinene ti humaka kona.
Xana swi lo endleka hi xiwelo leswaku tiatomo teto leti rharhanganeke leti lavekaka leswaku ku hlayisiwa vutomi ti vumbeka endzeni ka tinyeleti to karhi letikulu? Naswona, xana ko va xiwelo leswaku tin’wana ta tinyeleti teto letikulu ti buluka leswaku ti voninga ngopfu, ti humesa tiatomo teto ta risima leti nga kumekiki hi ku olova? Nkulukumba Fred Hoyle, loyi a a katseka eku tshuburiweni loku, u te: “A ndzi kholwi leswaku mutivi wa sayense hambi a ri wihi la kambisiseke vumbhoni lebyi u ta tsandzeka ku fikelela xiboho xa leswaku milawu ya sayense ya nyutliya yi endliwe hi xikongomelo.”
Kutani ke, a hi kambisiseni swiaki swa vuako bya hina.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 4]
DYONDZO YA KU NDLANDLAMUKA KA VUAKO
Vativi van’wana va sayense va kholwa leswaku swilo swin’wana leswi khumbanaka ni vuako eku sunguleni, ku fana ni ndlela leyi byi ndlandlamukaka ha yona, swi nga hlamuseriwa handle ka vukambisisi lebyikulu. Xiboho xa vona xi sekeriwe eka dyondzo kumbe tidyondzo leti vuriwaka ku ndlandlamuka ka vuako. Hambiswiritano, dyondzo yoleyo a yi vuli nchumu malunghana ni masungulo ya vuako. Ku laveka leswaku ku va ni nchumu wun’wana lowu a wu ri kona khale lowu vuako bya hina byi humeke eka wona hi xiwelo.
Hi ku ya hi dyondzo leyi ya ku ndlandlamuka ka vuako, vuako byi kule byi suka eka mpimo lowutsongo eka atomo byi va mpimo lowukulu ku tlula wa xirimele xa hina, hi nkarhi lowu nga ehansi ka sekoni. Ku vuriwa leswaku ku sukela kwalaho ku ya emahlweni, vuako byi sungule ku ndlandlamuka hakatsongo-tsongo. Namuntlha, ku vuriwa leswaku vuako bya hina lebyi hi byi vonaka ko va xiphemu lexitsongo ngopfu xa vuako lebyikulu lebyi hi nga byi voniki. Vativi va dyondzo leyi ya ku ndlandlamuka ka vuako va vula leswaku swi lo endleka hi xiwelo leswaku vuako lebyi vonakaka byi hleleka hi ndlela leyi fanaka ematlhelo hinkwawo. Va vula leswaku xiphemu lexikulu lexi nga vonakiki swi nga ha endleka xi nga fani ni vuako lebyi, kumbexana xi pfilunganyekile. Geoffrey Burbidge, mutivi wa tinyeleti ni sayense ya ntumbuluko u ri: “A yi nge pfuki yi ve kona ndlela yo kambela mukhuva lowu ku ndlandlamuka ka vuako ku endlekeke ha yona.” Entiyisweni, dyondzo ya ku ndlandlamuka ka vuako a yi pfumelelani ni vumbhoni lebyintshwa lebyi kumekaka. Hi kona swi lemukiwaka leswaku loko dyondzo yoleyo a yi ri ntiyiso, a ku ta laveka matimba lama lwisanaka ni nkoka-misava. Howard Georgi, mutivi wa sayense wa le Harvard University, u hlamusela dyondzo ya ku ndlandlamuka ka vuako tanihi “nthyeketo lowunene wa sayense, lowu entiyisweni wu fanaka ni minthyeketo yin’wana leyi ndzi tshameke ndzi yi twa.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]
Swi vonaka onge nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga endzeni ka Theleskopu ya le Mpfhukeni ya Hubble i xirimele
[Xihlovo Xa Kona]
Matluka 3 na 4 (blurred): Robert Williams and the Hubble Deep Field Team (STScI) and NASA
[Swifaniso leswi nga eka tluka 4]
“Milawu ya sayense ya nyutliya yi endliwe hi xikongomelo.”—Nkulukumba Fred Hoyle, la kombisiweke ni ku buluka ka nyeleti 1987A
[Swihlovo Swa Kona]
Dok. Christopher Burrows, ESA/STScI and NASA
Photo courtesy of N. C. Wickramasinghe