Vuako Lebyi Hlamarisaka

‘Ku Na Lexi Kayivelaka’—I Yini?

ENDZHAKU ko hlalela tinyeleti ni vusiku lebyi nga riki na matsefu, lebyi nga lo dzwii, hi nghena endlwini, hi ri karhi hi rhurhumela ni ku pyaluta-pyaluta matihlo, hi ri karhi hi ehleketa hi vuxongi lebyikulu naswona hi tivutisa swivutiso swa ntsandza-vahlayi. Ha yini ku ri ni vuako lebyi? Xana byi huma kwihi? Xana byi ya kwihi? Leswi hi swona swivutiso leswi vo tala va ringetaka ku swi hlamula.

Endzhaku ka ntlanu wa malembe yo kambisisa nhleleko wa vuako, leswi n’wi yiseke etinhlengeletanweni ta vativi va sayense ni le tindhawini ta vukambisisi emisaveni hinkwayo, mutsari wa sayense Dennis Overbye u hlamusela leswi va buleke ha swona ni mutivi wa sayense ya ntumbuluko Stephen Hawking la tiviwaka misava hinkwayo: “Eku heteleleni, leswi a ndzi lava ku swi tiva eka Hawking hi leswi minkarhi hinkwayo ana a ndzi lava ku swi tiva eka Hawking: Lomu hi yaka kona loko hi fa.”

Hambi leswi marito lawa ma nga ni ku hlekulanyana, kambe ma vula swo tala malunghana ni nguva ya hina. Mhaka leyi va karhataka a yi khumbani ngopfu ni tinyeleti hi toxe, tidyondzo ni mavonelo lama lwisanaka ni ya vativi va nhleleko wa vuako lava ti kambisisaka. Ni namuntlha vanhu a va si ti kuma tinhlamulo ta swivutiso swa xisekelo leswi vanhu a va tshamela ku tivutisa swona hi malembe ya magidi: Ha yini hi ri laha? Xana Xikwembu xi kona? Hi ya kwihi loko hi fa? Xana ti kwihi tinhlamulo ta swivutiso leswi? Xana ti nga kumeka etinyeletini?

Mutsari un’wana wa sayense, John Boslough, u xiye leswaku leswi vanhu va tshikeke vukhongeri, vativi va sayense vo tanihi vativi va ku hleleka ka vuako va hundzuke “ntlawa wa vaprista lava hetisekeke va nguva leyi. Vativi va sayense hi vona lava sweswi a va ta paluxa swihundla hinkwaswo swa vuako hakatsongo-tsongo, ku nga ri varhangeri va vukhongeri hi ku hlavuteriwa ko karhi ka vukwembu hi tlhelo ra moya, kambe hi ndlela leyi lava va langutiwaka va ri vaprista va nga yi twisisiki.” Kambe, xana va ta paluxa swihundla hinkwaswo swa vuako ni ku hlamula swivutiso hinkwaswo leswi vanhu a va tshamela ku tivutisa swona nkarhi wo leha?

Xana vativi va ku hleleka ka vuako va paluxa yini sweswi? Vo tala va seketela “dyondzo” ya ku buluka lokukulu ka matimba, leyi hundzukeke vukhongeri bya misava eminkarhini ya hina, hambi leswi nkarhi hinkwawo va nga tserhamiki eka vuxokoxoko bya kona. Boslough u tsarile: “Nilokoswiritano, malunghana ni mavonelo lamantshwa ni lama kwetlembetanaka, dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi sungula ku vonaka hi laha ku yaka emahlweni yi ri nhlamuselo yo olova loko ku lavisisiwa ndlela leyi swilo swi tumbuluxiweke ha yona. Eku sunguleni ka va-1990, dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo a yi . . . tsandzeka swinene ku hlamula swivutiso leswi nga swona swa nkoka.” U engetele hi ku tsala leswaku “vadyondzisi vo tala va dyondzo leyi va vone onge a yi nge tlhaveriwi hi dyambu ku fika hi va-1990.”

Kumbexana swilo swin’wana leswi vativi va ku hleleka ka vuako va swi vhumbaka sweswi swi nga va ntiyiso, kumbexana swi nga vi ntiyiso—tanihi leswi swi nga ha endlekaka leswaku hakunene ti kona tipulanete leti vumbanaka ti va nchumu wun’we hikwalaho ka ku vonakala loku humaka eka Orion nebula, kumbe ti nga ri kona. Mhaka leyi nga kanetekiki hi leswaku, ku hava ni un’we la tiyisekaka mayelana ni swilo leswi emisaveni leyi. Tidyondzo ti lo vuya, kambe vaxiyi lava tshembekaka va vona swo fana ni leswi Margaret Geller hi vutlhari byakwe a swi xiyeke leswaku ku nga khathariseki mavulavulelo ya vukanganyisi, swi vonaka ku ri ni nchumu wa nkoka lowu kayivelaka eka matwisiselo ya sweswinyana ya sayense malunghana ni ku hleleka ka vuako.

Lexi Kayivelaka—I Ku Tiyimisela Ku Langutana Ni Tinhla Leti Nga Pfumelelaniki

Vativi va sayense vo tala—ku katsa ni vativi va ku hleleka ka vuako—va pfumelana ni dyondzo ya hundzuluko. Va ala ku pfumela leswaku vutlhari ni xikongomelo swi hoxa xandla eku tumbuluxiweni ka swilo, naswona va chava ku vula leswaku Xikwembu i Mutumbuluxi. Va ala hambi ku ri ku kambela mhaka leyi kanetaka ntiyiso wa vukhongeri. Pisalema 10:4 yi sola munhu la tikukumuxaka la nga “v̌utisisi[ki]; Šikwembu a ši kona; hi kona ku anakanya ka yena hikwaku.” Xikwembu xakwe i Xiwelo. Kambe loko vutivi byi ya byi engeteleka naswona mavonelo ya vona ya leswaku swilo swi lo tiendlekela hi xiwelo ma bakanyeriwa etlhelo hikwalaho ka vumbhoni lebyi yaka byi kumeka, vativi va sayense va sungula ku hundzukela eka swilo leswi nga amukelekiki, va swi endla vutlhari ni rhengu ra vona. Xiya swikombiso leswi landzelaka:

“Entiyisweni ku kayivela nchumu wo karhi etidyondzweni leti khumbanaka ni ku hleleka ka vuako. Masungulo ya Vuako, ya lava vutlhari, ku fana ni leswi ku hlela kahle swibokisana swa ntlangu wa Rubik, swi lavaka vutlhari,” ku tsale mutivi wa tinyeleti ni sayense ya ntumbuluko Fred Hoyle ebukwini yakwe leyi nge The Intelligent Universe, tluka 189.

“Loko ndzi ya ndzi kambisisa vuako ni ku dyondza vuxokoxoko bya ku mpfampfarhutiwa ka byona, ndzi kuma vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku hi ndlela yo karhi vuako a byi swi tiva leswaku hi le ndleleni.”—Disturbing the Universe, hi Freeman Dyson, tluka 250.

“I swilo swihi swa Vuako leswi nga swa nkoka leswi a swi ta tirha loko hi humelela, naswona xana swi endleke hi xiwelo, kumbe hi xivangelo xo karhi lexi nga twisisekiki, leswaku Vuako bya hina byi vumbeka hi ndlela leyi? . . . Xana ku ni kungu ro karhi leri nga twisisekiki leri tiyisekisaka leswaku Vuako bya hina byi endliwe hi xikongomelo xa leswaku vanhu va byi tsakela?”—Cosmic Coincidences, hi John Gribbin na Martin Rees, matluka xiv, 4.

Fred Hoyle na yena u vulavule hi swiaki leswi eka tluka 220 ebukwini yakwe leyi tshahiweke laha henhla: “Swiaki swo tano swi vonaka swi nghena kahle entumbulukweni onge hi loko swi lo endliwa hi xikongomelo. Kambe ku ni swiaki swo tano swo tala leswi endlekaka hi xiwelo leswi swi nga swa nkoka evuton’wini leswi faneleke ku hlamuseriwa kahle leswaku swi twisiseka.”

“A hi munhu ntsena la toloveleke vuako. Na byona vuako byi n’wi toloverile munhu. Xana u tshama u ehleketa hi vuako lebyi nga ni swilo swa ntumbuluko leswi hambanekenyana eka leswi swi nga xiswona sweswi? Munhu a a nga ta ta hanya evuakweni byo tano. Leswi hi swona swi nga xisekelo xa vukona bya munhu emisaveni. Hi ku landza xisekelo lexi, loyi a hi nyikeke vutomi hi yena a vumbeke misava hi ndlela leyi vumbiweke ha yona.”—The Anthropic Cosmological Principle, hi John Barrow na Frank Tipler, tluka vii.

Xikwembu, Vumpfampfarhuti Ni Milawu Leyi Nga Hundzukiki Ya Ntumbuluko

Xana i milawu yihi yin’wana ya sayense ya ntumbuluko leyi nga hundzukiki leyi lavekaka leswaku ku ta va ni vutomi evuakweni? Xiviko lexi nga eka The Orange County Register ya January 8, 1995, xi xaxamete milawu yi nga ri yingani leyi nga hundzukiki. Xi kombisa ndlela leyi milawu leyi yi faneleke yi hleriwe kahle ha yona, xi ku: “Mpfuno lowukulu wa ku tala ka swiaki swa sayense ya ntumbuluko leyi hlamuselaka vuako—hi xikombiso, ku chaja ka elektroni, kumbe mpimo lowu nga cinca-cinciki wa rivilo ra ku voninga, kumbe xiringaniso xa matimba ya nkoka wa ti-force ta ntumbuluko—mpimo wa nkoka wa milawu yo tala ya sayense leyi hlamuselaka vuako yi kongome kahle ngopfu, ku fika eyinhleni ya vu-120 ku suka eka decimal places. Vuako lebyi nga kona, lebyi nga ni vutomi byi titshege ngopfu hi swilo leswi. Ku hambana kutsongo—ko fana ni ka tisekeni ta madzana ya magidi endhawini yo karhi, ni ta miliyoni endhawini yin’wana—a ku ta va ku endle leswaku vuako byi fe khale naswona ku nga ri na munhu eka byona.”

Kutani mutsari wa xiviko lexi u boxa ni leswi hakanyingi swi nga boxekiki: “Hakunene swa twala ku gimeta hi ku vula leswaku ku ni mianakanyo yo karhi leyi nga twisisekiki eku endliweni ka vuako, hi byoxe, kumbexana exiendlweni xo karhi xa vutlhari ni xa munhu wo karhi la nga ni matimba la endleke vuako a ri ni xikongomelo, a lunghiselela ku fika ka hina.”

George Greenstein, profesa wa ntivo-tinyeleti ni ku hleleka ka vuako, u tsale nxaxamelo wo leha wa milawu leyi nga hundzukiki ya sayense ya ntumbuluko ebukwini yakwe leyi nge The Symbiotic Universe. Eka leswi a swi xaxameteke, a ku ri milawu leyi nga hundzukiki ya nkoka leyi loko a yi nga ri kona, tiathomo a ti nga ta va kona, tinyeleti a ti nga ta va kona, ni vuako a byi nga ta va kona. Vuxokoxoko bya ku tirhisana ka swilo leswi byi longoloxiwe eka bokisi leri nga laha. Swi fanele swi va kona leswaku ku ta va ni vutomi. Swi rharhanganile naswona swi nga ha endleka ku nga ri vahlayi hinkwavo lava nga ta swi twisisa, kambe swi xiyiwe hi vanhu vo tala, ku katsa ni hi vativi va tinyeleti ni sayense ya ntumbuluko lava leteriweke etimhakeni leti khumbanaka na swona.

Loko nxanxamelo lowu wu ri karhi wu engeteleka, Greenstein u hlamale ngopfu. U te: “Hakunene ku ni swilo swo tala leswi fanaka! Loko ndzi ya ndzi hlaya, ndzi ya ndzi khorwiseka ngopfu leswaku ‘ku fana’ ko tano a ku tiendlekelangi hi xiwelo. Kambe loko ndzi ya ndzi khorwiseka, ku tlhela ku nghenela ni nchumu wun’wana. Hambi sweswi swa tika ku hlamusela ‘nchumu’ lowu. A a wu ri nchumu lowu nga tsakeriwiki nikatsongo, naswona a wu vonaka wu ri nchumu wa xiviri. A ndzi tshombonyoka-tshombonyoka ndzi nga tshamiseki. . . . Xana swi nga endleka leswaku hi xitshuketa, hi nga tiyimiselanga hi kume vumbhoni bya sayense bya leswaku ku ni Munhu la Tlakukeke? Xana i Xikwembu lexi ngheneleleke xi hi hlelela vuako hi vutlhari?”

Greenstein, la karhatiweke ni ku chavisiwa hi mianakanyo leyi, u tisorile hi xihatla ivi a tlhelela evukhongerini byakwe bya sayense leyi ana byi simekiweke ivi a ku: “Xikwembu a xi hlamuseleki.” Xivangelo lexi a xi twali—kahle-kahle a swo n’wi tikela ku pfumela mhaka leyi!

Lexi Laviwaka Hi Munhu

Ku hava ni xin’we xa leswi lexi endleriweke ku tsongahata matshalatshala lamakulu ya vativi va sayense lava tinyiketeleke, ku katsa ni vativi va ku hleleka ka vuako. Timbhoni ta Yehovha ti swi tlangela ngopfu swo tala swa leswi va swi tshubuleke malunghana ni ntumbuluko leswi hlavutelaka matimba ni vutlhari ni rirhandzu ra Xikwembu xa ntiyiso, Yehovha. Varhoma 1:20 yi ri: “Hi mpfhuka misava yi tumbuluka, leswi nga vonakiki swa Xikwembu, ma nga matimba ya xona lama nga heriki ni vukwembu bya xona, swa vonaka swinene loko ku anakanyiwa mintirho ya xona; hikokwalaho, va hava xo tilandzula ha xona.”

Vulavisisi ni ku dzuka nyuku ka vativi va sayense, ko va ndlela leyi tolovelekeke leyi vanhu va endlaka ha yona loko va lava nchumu wo karhi lowu nga xisekelo ku fana ni loko va lava swakudya, ndhawu yo tshama ni swiambalo. Va lava ku tiva tinhlamulo ta swivutiso swo karhi malunghana ni vumundzuku na xikongomelo xa vutomi. Xikwembu xi “v̌ekile ku anakanya ka v̌utomi le’byi nga heriki e timbilwini ta v̌ona; hambi ŝi ri tano, a ku na munhu l’a twisisaka mitiro le’yi endliweke hi Šikwembu e ku sunguleni ka yona e ku yisa ku heteleleni.”—Eklesiasta 3:11.

Leti a hi timhaka to biha. Ti kombisa leswaku vanhu a va nge swi tivi hinkwaswo, kambe a va nge pfuki va pfumala swilo leswintshwa leswi va nga swi dyondzaka: “Nḍi v̌ona mitiro hikwayo ya Šikwembu, ni leŝaku munhu a nga hluleka ku twisisa ntiro, hambi wu ri wuṅwe lo’wu endliwaka e hansi ka dyambu; hikuv̌a hambi munhu a nga ŝi kuma, a nga ka a nga ŝi kumi; ŝi ṭanḍa ni lo’wo tlhariha; a nga ku, wa ŝi tiv̌a, kambe a nga ka a nga ŝi kumi.”—Eklesiasta 8:17.

Vativi van’wana va sayense va lwisana ni ku pfumela leswaku Xikwembu hi xona xi nga “ntlhantlho” wa xiphiqo lexi, hikuva va vula leswaku sweswo swi endla leswaku vanhu va nga ha susumeteleki ku endla vulavisisi ku ya emahlweni. Kambe, munhu la pfumelaka leswaku Xikwembu i Muvumbi wa matilo ni misava u ni vuxokoxoko byo tala lebyi tsakisaka bya ku tshubula ni ku kambisisa swilo leswi nga xihundla. Swi fana ni loko a nyikiwe mpfumelelo wo endla ndzavisiso lowu tsakisaka wo tshubula ni ku dyondza!

I mani la nga alaka xirhambo lexi nga eka Esaya 40:26? “Tlakusani mahlo ya ṅwina, mi languta.” Eka matluka lawa ma nga ri mangani hi tlakuse mahlo ya hina, naswona leswi hi swi kumeke i ‘nchumu wolowo lowu kayivelaka’ leswi vativi va ku hleleka ka vuako va nga wu kumiki. Hi tlhele hi kuma tinhlamulo ta nkoka ta swivutiso leswi tshamelaka ku vutisiwa leswi vanhu va karhatekeke ha swona nkarhi wo leha swinene.

Tinhlamulo Ti Kumeka eBukwini

I khale tinhlamulo ti ri kona, kambe ku fana ni vanhu va vukhongeri va le nkarhini wa Yesu, vanhu vo tala va tipfale matihlo, va siva tindleve ta vona, va tlhela va nonon’hwisa timbilu ta vona malunghana ni tinhlamulo leti nga pfumelelaniki ni tidyondzo ta vona ta vanhu kumbe ndlela leyi va tihlawuleleke ku hanya ha yona. (Matewu 13:14, 15) Yehovha u hi byerile leswaku vuako lebyi byi huma kwihi, ndlela leyi misava yi veke kona ha yona laha, ni leswaku i vamani lava va nga ta hanya eka yona. U hi byele leswaku vanhu lava akeke va fanele va yi rima naswona va khathalela swimilana ni swiharhi leswi va tshamaka na swona hi rirhandzu. U tlhele a hi byela leswaku ku endleka yini loko vanhu va fa, leswaku va nga tlhela va hanya, ni leswi va faneleke va swi endla leswaku va ta hanya emisaveni hi laha ku nga heriki.

Loko u rhandza ku kuma tinhlamulo hi ririmi ra Rito leri huhuteriweke ra Xikwembu, ku nga Bibele, hi kombela u hlaya matsalwa lama landzelaka: Genesa 1:1, 26-28; 2:15; Swivuriso 12:10; Matewu 10:29; Esaya 11:6-9; 45:18; Genesa 3:19; Pisalema 146:4; Eklesiasta 9:5; Mintirho 24:15; Yohane 5:28, 29; 17:3; Pisalema 37:10, 11; Nhlavutelo 21:3-5.

Ha yini u nga hlayi matsalwa lawa swin’we ni ndyangu wa wena kumbe ni vaakelani kumbe ni ntlawa wa vanghana va wena ekaya ra wena hi madyambu man’wana? Tiyiseka leswaku ma ta endla leswaku mi vulavurisana hi ndlela leyi dyondzisaka ni leyi nga ni nkhinkhi!

Xana ku hlamarisa ka vuako ni ku saseka ka byona swa ku tsakisa? Ha yini u nga ringeti ku n’wi tiva ku antswa Loyi a byi tumbuluxeke? Matilo lama nga hanyiki a ma na mhaka hi ku lava ka hina ku tiva swin’we ni ku hlamala loku hi nga na kona, kambe Yehovha Xikwembu, Muvumbi wa swona, na hina i Muvumbi wa hina, naswona wa va khathalela lavo rhula, lava tsakelaka ku dyondza ha yena ni swivumbiwa swakwe. Sweswi xirhambo lexi xi yisiwa emisaveni hinkwayo: “Tana! Ni loyi a swi twaka a a vule a ku: ‘Tana!’ Loyi a nga ni torha a a te; ni loyi a swi navelaka a a nwe mati ya vutomi a nga hakeli.”—Nhlavutelo 22:17.

Mawaku xirhambo lexi tsakisaka swonghasi lexi humaka eka Yehovha! Ematshan’weni ya ku buluka loku nga pfuniki nchumu, loku nga riki na xikongomelo, vuako byi tumbuluxiwe hi Xikwembu lexi tlhariheke hi ndlela leyi nga hikiwangiki naswona a xi ri ni xikongomelo xa xiviri, a xi ehleketa ha wena ku sukela emasungulweni. Matimba ya xona lama xi ma hlayiseke lama nga riki na makumu xi ma lawula kahle naswona ma tshama ma ri kona ku pfuna malandza ya xona. (Esaya 40:28-31) Hakelo ya wena ya ku n’wi tiva a yi nge vi na makumu, yi ta kotisa vuako lebyi lebyikulu hi byoxe!

Nxaxamelo Wa Swiaki Leswi Lavekaka Leswaku Vutomi Byi Va Kona

Tielektroni ni tiprothoni ti fanele ti kuma matimba lama ringanaka kambe hi matlhelo lama hambaneke; nyutironi yi fanele yi tlula prothoni switsongonyana hi ntiko; mpimo wa ku hisa ka dyambu wu fanele wu ringana ni wa swiaki leswi tswongaka swa tlilorofili ku nga si endleka tirhelo ra swimilana ro humesa swakudya; loko swiphemu leswi tirhaka swinene a swi tsanile; dyambu a ri nga ta humesa ntamu wa rona loko ku hlangana ti-nuclear, kambe loko swiphemu leswi tirhaka swinene a swi ri ni matimbanyana lama engetelekeke, ntamu lowu lavekaka ku humesa matimba ya dyambu a wu ta hunguteka swinene; ku pfumaleka ka ti-resonance leyi nga ni matimba exikarhi ka ti-nucleus endzeni-ndzeni ka nyeleti leyi nga hisiki ngopfu kambe leyikulu loko yi pimanisiwa ni dyambu, ku hava xivumbi xin’wana lexi a xi ta va xi vumbekile handle ka xiaki lexi vuriwaka helium; loko mukhandlu a wu ri ehansi ka swipimo swinharhu, ku hlanganisiwa ka ngati ni nkatsakanyo wa misiha a swi nga ta koteka; naswona loko a ku ri ni mukhandlu lowu tlulaka swipimo swinharhu, tipulanete a ti nga ta ri rhendzela kahle dyambu.—The Symbiotic Universe, matluka 256-7.

Xana U Kona La Voneke Nchumu Wa Mina Lowu Nga Lahleka?

Xirimela xa Andromeda, ku fana ni swirimela hinkwaswo leswi nga ni mikhwazu-khwazu ya xirhendzevutana, na xona xa ndzuluka-ndzuluka hi ku hatlisa onge hi loko xi ri xihuhuri lexikulu. Vativi va tinyeleti va nga swi kota ku hlayela leswaku swirimela swo tala swi ndzuluka kangani hi ku tirhisa mpfhuka wa ku vonakala, naswona loko va ri karhi va hlayela va tshubula swilo swin’wana leswi hlamarisaka. Mimpimo leyi swi rhendzelaka ha yona yi vonaka yi nga khorwisi! Swirimela hinkwaswo swa mikhwazu ya swirhendzevutana swi ndzuluka hi rivilo ra ndlati. Swi vonaka onge hi loko tinyeleti leti vonakaka ta swirimela ti ri endzeni ka khele ra munyama swinene leri nga vonakiki hi ku tirhisa theleskopu. “A hi swi tivi leswaku ndhawu leyi ya munyama lowukulu yi njhani,” ku pfumela mutivi wa tinyeleti un’wana la vuriwaka James Kaler. Vativi va ku hleleka ka vuako va ringanyeta leswaku 90 wa tiphesente ta nchumu lowu nga vonakiki kahle a ti hlamuseleki. Hi mahlo-ngati va tiyimisele ku wu kuma, wu nga va wu ri hi xivumbeko lexikulu xa tinyutriyoni kumbe hi xivumbeko xin’wana lexi nga tiviwiki.

Loko wo wu kuma nchumu lowu wu lahlekeke, tivisa mutivi wa nhleleko wa vuako wa kwalaho handle ko ba mariri!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

“Matilo ma v̌ula ku kwetsima ka Šikwembu, ni mpfhuka wu tiv̌isa ntiro wa mav̌oko ya šona.” —Pisalema 19:1.