Vuako Hinkwabyo Byi Tele Swihlamariso
EKA malembe ya dzana lama hundzeke, van’wasayense a va pfumela leswaku vuako hinkwabyo byi le ndzeni ka xirimela xa hina, ku nga Milky Way. Hambiswiritano, hi lembe-xidzana ra vu-20, nhluvuko lowukulu lowu endliweke eka dyondzo ya swilo swa le mpfhukeni, ya swilo swa sayense ni swa thekinoloji yi endle leswaku ku tshuburiwa ndlela leyi vuako hinkwabyo byi kuleke ngopfu ha yona. Swin’wana swa swilo leswi tshuburiweke swi tlhele swi kombisa van’wasayense leswaku a swi nyawuli swilo leswi va swi tivaka. Hi xikombiso, eka malembe ya sweswinyana vativi va swilo swa le mpfhukeni va xiye leswaku swilo leswi endlaka tiphesente to tlula 90 ta vuako hinkwabyo a va swi tivi leswaku i yini. Ku tlula kwalaho, swilo leswi tshuburiweke leswi va endleke va fikelela xiboho xolexo swi endle leswaku van’wasayense va tivutisa loko va ma twisisa hakunene matimba yo hambana-hambana ya xisekelo lama nga kona eka vuako hinkwabyo. I ntiyiso leswaku i khale va tivutisa swivutiso swo tano.
Hi xikombiso, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, van’wasayense va kume nchumu wo hlamarisa malunghana ni rivilo ra ku vonakala. Va kume leswaku eka munhu loyi a languteke, ku vonakala ku famba hi rivilo leri fanaka ku nga khathariseki leswaku munhu loyi a languteke a a famba hi rivilo ro tanihi kwihi. Kambe mhaka yoleyo a yi vonaka yi nga twisiseki! Ku nga twisiseki ka mhaka yoleyo ku hlamuseriwe hi 1905 eka dyondzo yo hlawuleka ya Albert Einstein, leyi kombiseke leswaku mpfhuka, nkarhi ni mpimo swa fambisana. Kutani hi 1907, endzhaku ka loko Einstein a tisungulele mhaka leyintshwa leyi a yi thyeke vito leri nge “dyondzo yo tsakisa ya vutomi bya mina,” u sungule ku dyondzisa dyondzo yakwe ya xisekelo leyi vulavulaka hi mpfhuka, nkarhi ni mpimo, leyi a yi kandziyiseke hi 1916. Eka dyondzo yakwe leyi cinceke swilo swo tala, Einstein u hlamusele ndlela leyi matimba lama kokelaka swilo ehansi, mpimo ni nkarhi swi tirhaka swin’we ha yona naswona u antswise nhlamuselo ya Isaac Newton leyi vulavulaka hi matimba yo hambana-hambana ya vuako hinkwabyo.
Ku Ndlandlamuka Ka Vuako Hinkwabyo
Hi ku ya hi vumbhoni lebyi a byi ri kona hi nkarhi wolowo, Einstein a a pfumela leswaku vuako hinkwabyo a byi ndlandlamuki naswona a byi hunguteki. Hambiswiritano, hi 1929, Edwin Hubble, mutivi wa swilo swa le mpfhukeni wa le Amerika, u nyikele vumbhoni lebyi kombisaka leswaku vuako hinkwabyo bya ndlandlamuka.
Hubble u tlhele a vulavula hi mhaka leyi ku nga khale yi nga twisisiwi malunghana ni tindhawu to karhi leti hatimaka katsongo exibakabakeni nivusiku, leti a ti fana ni mapapa ya tigasi. Kambe, xana mapapa lawa hinkwawo a ma ri endzeni ka xirimela xa hina kumbe a ma ri ehandle ka xona, hilaha mutivi wa swilo swa le mpfhukeni wa le Britain Nkulukumba William Herschel (1738-1822) a vuleke hakona eka malembe ya dzana ya le mahlweni ka kwalaho?
Loko Hubble a ringanyete ro sungula mpfhuka wa ku ya eka yin’wana ya mapapa wolawo, ku nga Great Nebula leyi nga eka ntlawa wa tinyeleti lowu vuriwaka Andromeda, u gimete hileswaku papa rolero entiyisweni i xirimela lexi nga ekule ni xa hina hi timiliyoni ta tikhilomitara ta rivilo ra ku vonakala. Mpfhuka wolowo wu kombisa leswaku Great Nebula a yi ri ekule swinene ni le makun’wini ya xirimela xa Milky Way, lexi ku xi tsemakanya hi le xikarhi swi nga tekaka malembe ya 100 000 hi rivilo ra ku vonakala. Tanihi leswi Hubble a pimeke mimpfhuka ya mapapa laman’wana, u sungule ku tshubula ndlela leyi vuako hinkwabyo byi kuleke ha yona naswona sweswo swi endle leswaku ku va ni ku cinca eka dyondzo ya swilo swa le mpfhukeni swin’we ni ya vuako hinkwabyo.a
Endzhakunyana ka kwalaho Hubble u sungule ku xiya leswaku vuako hinkwabyo bya ndlandlamuka, hikuva u vone leswaku swirimela leswi nga ekule ni pulanete ya hina a swi ya swi va ekule swinene na yona. U tlhele a xiya leswaku loko xirimela xi ri ekule swinene xi va xi famba hi rivilo lerikulu. Swilo sweswo leswi tshuburiweke swi kombisa leswaku vuako hinkwabyo bya nkarhi lowu hundzeke a byi ri byitsongo loko byi pimanisiwa ni bya namuntlha. Hi 1929 loko Hubble a humesa buku leyi vulavulaka hi swilo leswintshwa leswi a swi tshubuleke, u bule ndlela ya dyondzo leyi vulavulaka hi ndlela leyi vuako hinkwabyo byi sunguleke ha yona, leyi kombisaka leswaku byi ve kona hikwalaho ka ku buluka ka swilo loku humeleleke kwalomu ka malembe ya 13 wa magidi ya timiliyoni lama hundzeke. Kambe swa ha tele leswi munhu a nga swi dyondzaka emhakeni leyi.
Byi Ndlandlamuka Hi Ku Hatlisa Ku Fikela Kwihi?
Ku sukela eminkarhini ya Hubble, vativi va swilo swa le mpfhukeni va ringete ku pima hi ndlela leyi pakanisaka hilaha va nga swi kotaka hakona leswaku vuako hinkwabyo byi ndlandlamuka hi ku hatlisa ku fikela kwihi. Ha yini ku pimiwa loku ka vuako hinkwabyo ku ri ka nkoka? Loko vativi va swilo swa le mpfhukeni vo hlayela leswaku vuako hinkwabyo byi ndlandlamuka hi ku hatlisa ku fikela kwihi, va nga tirhisa tinhlayo toleto leswaku va ringanyeta leswaku byi ni malembe mangani. Ku engetela kwalaho, loko byi ndlandlamuka hi xihatla swi nga va ni vuyelo byo biha enkarhini lowu taka. Njhani? Hi xikombiso, ku vuriwa leswaku loko vuako hinkwabyo byi ndlandlamuka hakatsongo swinene, matimba ya ku kokela swilo ehansi ma nga hetelela ma hlula ku ndlandlamuka ka byona kutani swilo hinkwaswo swi wela ehansi loko ku fika nkarhi wa leswaku byi onhaka. Kambe loko ku ndlandlamuka ka vuako hinkwabyo ku endleka hi xihatla, byi nga ha ndlandlamuka hilaha ku nga heriki kutani byi nyamalala hi ku helela.
Hambileswi mimpimo leyi pakanisaka yi endleke leswaku ku kumiwa tinhlamulo ta swivutiso swin’wana, ku ni swivutiso swin’wana leswi tlakukeke, ku nga swivutiso leswi endlaka leswaku hi nga byi tshembi vutivi lebyi hi nga na byona sweswi hi swilo leswi nga kona ni matimba ya nkoka ya ntumbuluko.
Matimba Lama Ndlandlamuxaka Vuako Ni Swilo Swa Ntima
Hi 1998, vakambisisi lava lavisisaka ku vonakala loku humaka eka muxaka wo hlawuleka wa nyeleti leyi bulukaka, va kume vumbhoni bya leswaku vuako hinkwabyo byi ndlandlamuka hi rivilo lerikulu!b Eku sunguleni van’wasayense a va nga yi pfumeli mhaka leyi, kambe ku kumiwe vumbhoni lebyi engetelekeke lebyi yi seketelaka. Entiyisweni, a va lava ku tiva leswaku i matimba ya muxaka muni lama vangaka ku ndlandlamuka koloko hi rivilo lerikulu. Phela, matimba ya kona a ma vonaka ma tirha hi ndlela leyi hambaneke ni leyi matimba lama kokelaka swilo ehansi ma tirhaka ha yona; nakambe a ma nga fambisani ni tidyondzo ta vona ta manguva lawa. Muxaka wolowo lowu nga tiviwiki wa matimba lama ndlandlamuxaka vuako ma nga ha endla tiphesente ta kwalomu ka 75 ta vuako hinkwabyo!
Hambiswiritano, matimba lama ndlandlamuxaka vuako a hi wona ntsena nchumu lowu nga tiviwiki lowu tshuburiweke eminkarhini ya sweswinyana. Ku tshuburiwe nchumu wun’wana hi va-1980 loko vativi va swilo swa le mpfhukeni va kambisise swirimela swo hambana-hambana. Swirimela swoleswo swin’we ni xa hina, swi vonake swi ndziwika hi rivilo lerikulu leswaku swi tshama endhawini yin’we. Kutani swi le rivaleni leswaku muxaka wo karhi wa swilo wu nyika swirimela sweswo matimba ya ku kokela swilo ehansi leswaku swi khomana. Kambe swilo sweswo i swa muxaka muni? Leswi van’wasayense va nga swi tiviki swilo sweswo va swi thye vito leri nge swilo swa ntima tanihi leswi swi nga tswongiki ni ku humesa nyawuso.c Xana ku ni swilo swa ntima swo tarisa ku yini evuakweni hinkwabyo? Tinhlayo ti kombisa leswaku ku ni swilo swa ntima leswi nga endlaka tiphesente ta 22 kumbe ku tlula ta swilo leswi nga kona eka vuako hinkwabyo.
Xiya mhaka leyi: Hi ku ya hi tinhlayo ta sweswinyana leti ringanyetiweke, swilo leswi tolovelekeke swi endla tiphesente ta kwalomu ka mune ta swilo leswi nga eka vuako hinkwabyo. Swilo swimbirhi leswikulu leswi nga tiviwiki, ku nga swilo swa ntima ni matimba lama ndlandlamuxaka vuako—swi vonaka nhlayo ya kona yi hlanganisa 100 wa tiphesente loko yi hlanganisiwa ni leyo sungula. Xisweswo, tiphesente ta kwalomu ka 95 ta vuako hinkwabyo ta ha ri xihundla eka van’wasayense!d
Vulavisisi Lebyi Nga Heriki
Van’wasayense va kulula va n’watseka leswaku va kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi va nga na swona kambe hakanyingi loko va kuma tinhlamulo ti nga ri tingani ti va endla va tivutisa swivutiso swin’wana. Mhaka leyi yi hi tsundzuxa mhaka ya nkoka leyi tsariweke eBibeleni eka Eklesiasta 3:11. Yi ri: “Swilo hinkwaswo [Xikwembu] xi swi endle swi saseka hi nkarhi wa swona. Ni nkarhi lowu nga riki na makumu xi wu veke embilwini ya vona, leswaku vanhu va nga pfuki va wu twisisile ntirho lowu Xikwembu xa ntiyiso xi wu endleke ku sukela eku sunguleni ku ya eku heteleleni.”
I ntiyiso leswaku sweswi hi nga kota ku dyondza swilo swo karhi ntsena hikwalaho ka leswi hi hanyaka nkarhi wo koma naswona swo tala swa swilo sweswo swo mbamberiwa kunene lerova swi ta cinciwa loko nkarhi wu famba. Kambe xiyimo xolexo xi ta cinca hikuva Xikwembu xi lava ku nyika vanhu lava tshembekaka vutomi lebyi nga heriki emisaveni leyi nga Paradeyisi, laha va nga ta kambisisa swilo leswi xi swi tumbuluxeke hilaha ku nga heriki xisweswo va tikumela vutivi bya xiviri.—Pisalema 37:11, 29; Luka 23:43.
Hikokwalaho, a hi fanelanga hi chava leswaku vuako hinkwabyo byi ta lovisiwa. Phela, vutivi lebyi van’wasayense va nga na byona hi vuako hinkwabyo a byi tati ni xandla, kambe Muvumbi u tiva swilo hinkwaswo.—Nhlavutelo 4:11.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Dyondzo ya swilo swa le mpfhukeni yi vulavula hi swilo leswi nga kona ehandle ka pulanete ya misava. Buku yin’wana yi vula leswaku dyondzo ya vuako hinkwabyo i xiyenge xa dyondzo ya swilo swa le mpfhukeni “leyi vulavulaka hi xivumbeko xa vuako hinkwabyo ni ndlela leyi byi sunguleke ha yona swin’we ni matimba yo hambana-hambana lama nga kona eka byona. Vativi va dyondzo ya vuako hinkwabyo va ringeta ku hlamusela ndlela leyi vuako hinkwabyo byi vumbekeke ha yona, nileswaku i yini leswi humeleleke eka byona ku sukela loko byi vumbekile ni leswi nga ha humelelaka eka byona enkarhini lowu taka.”—The World Book Encyclopedia.
b Tinyeleti leti bulukaka ti vitaniwa muxaka wa 1a naswona ti nga ha voninga swinene ku fana ni magidi ya timiliyoni ta madyambu ku ringana nkarhi wo koma. Vativi va swilo swa le mpfhukeni va tirhisa tinyeleti leti tanihi mpimo wo pima ha wona.
c Ku sungule ku vulavuriwa hi swilo swa ntima hi va-1930 naswona swi tiyisekisiwe hi va-1980 leswaku swi kona. Namuntlha vativi va swilo swa le mpfhukeni va pima mpimo wa swilo swa ntima lowu ntlawa wa swirimela wu nga ha vaka na swona hi ku xiya ndlela leyi ntlawa wun’we wa swirimela wu jikisaka ku vonakala loku humaka eka swilo leswi nga ekule ha yona.
d Lembe ra 2009 ri thyiwe leswaku i “Lembe ra Dyondzo ya Tinyeleti eMisaveni Hinkwayo,” naswona ri hlanganisa malembe ya 400 ku sukela loko ku tirhisiwe ro sungula theleskopu yo vona tinyeleti leyi endliweke hi Galileo Galilei.
[Bokisi leri nga eka tluka 17]
LANGUTA EHENHLA KUTANI U TITSONGAHATA
Loko nandza wa khale wa Xikwembu a langute exibakabakeni nivusiku lexi nga riki na mapapa naswona xi nga thyakisiwangiki hi tigasi, u titwe a chava Xikwembu lerova u tsale marito lama nga eka Pisalema 8:3, 4, lama nge: “Loko ndzi vona matilo ya wena, mintirho ya tintiho ta wena, n’weti ni tinyeleti leswi u swi lunghiseleleke, xana munhu wa nyama wo va yini lerova u nga n’wi anakanya, ni n’wana wa munhu wa nyama leswaku u n’wi khathalela?” Kambe mupisalema a a nga ri na tona titheleskopu kumbe tikhamera to hlawuleka. Hakunene hina hi fanele hi xi chava swinene Xikwembu!
[Dayagramu leyi nga eka tluka 18]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
74% matimba lama ndlandlamuxaka vuako
22% swilo swa ntima
4% swilo leswi tolovelekeke
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]
Background: Based on NASA photo
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]
Background: Based on NASA photo
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]
Background: Based on NASA photo