Bya Hlamarisa, Kambe Byi Sasekile — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Vuako Lebyi Hlamarisaka

Bya Hlamarisa, Kambe Byi Sasekile

ENKARHINI lowu wa lembe, nivusiku, tilo ri koka mahlo hi vuxongi bya swin’wetsi-n’wetsi. Le henhla-henhla ku ni nhlengeleto lowukulu wa tinyeleti lowu vitaniwaka Orion, lowu vonakaka kahle nimadyambu hi January, ku sukela eAnchorage, eAlaska ku ya fika eCape Town, eAfrika Dzonga. Xana, sweswinyana, u tshame u ri langutisisa kahle rifuwo ra le tilweni leri nga eka minhlengeleto leyi tivekaka ya tinyeleti, yo tanihi Orion? Vativi va tinyeleti va ha ku hlometelanyana ku nga ri khale hi ku tirhisa Hubble Space Telescope leya ha ku lunghisiwaka.

Eka tinyeleti tinharhu ta bandhi ra Orion ku lenga ncila wa yona. Nyeleti leyi nga vangamiki ngopfu leyi nga exikarhi ka ncila lowu, kahle-kahle a hi nyeleti ya xiviri kambe ko va Orion Nebula leyi tiviwaka ngopfu, yi sasekile hambi loko u yi langute hi theleskopu leyitsongo. Hambiswiritano, vativi va tinyeleti lava thwaseke a va tsakisiwi ntsena hi ku vangama ka nchumu lowu wa le tilweni.

Jean-Pierre Caillault wa vika eka magazini lowu nge Astronomy: “Vativi va tinyeleti va le ku kambisiseni ka Orion Nebula ni swinyeletana swa yona hikuva hi xona xivandla lexikulu, ni lexi tswalaka tinyeleti to tala eka Xirimela xerhu.” Nebula leyi yi fana ni ndhawu yo velekela eka yona! Loko Hubble Telescope yi teke xifaniso xa Orion Nebula, yi rhekhoda ni vuxokoxoko lebyi a byi nga si tshama byi voniwa, vativi va tinyeleti a a va vonanga ntsena tinyeleti ni gasi leyi vuvumelaka kambe ni leswi Caillault a swi vulaka “swigadana leswitsongo leswi nga vangamiki ngopfu. I swigadana swa xilamula. Swi vonaka onge i manhlanhla ya swakudya lama weleke kwalaho hi xihoxo.” Hambiswiritano, vativi va sayense va pfumela leswaku a hi swihoxo swa laha swifaniso swi hlantswiwaka kona, kambe swigadana leswi swi nga voningiki ngopfu i “swiphepherhele swa ntshuri, ku nga tipulanete, i tinyeleti leta ha riki switumbulukwa, leti langutekaka ti ri ekule hi malembe-nseve ya 1500.” Xana tinyeleti—entiyisweni i timboni hi toxe—leti hi nomu lowu ti velekiwaka hi Orion Nebula? Vativi va tinyeleti vo tala va pfumela leswaku swi tano.

Ku Suka Endlwini Yo Velekela Ku Ya eXilahlweni Xa Tinyeleti

Loko Orion a famba a ya emahlweni, a khome vurha, u tikomba a kongome nhlengeleto wa Taurus, lowu yimeriwaka hi nkuzi. Theleskopu leyitsongo, yi ta ku komba ku vonakala loku nga nyawuriki loku nga kusuhi ni rimhondzo ra le tlhelweni ra le dzongeni ra nkuzi. Ri vitaniwa Crab Nebula, kasi loko ri langutiwa hi theleskopu leyikulu ri vonaka ri ri nchumu lowu nga eku bulukeni hi laha ri kombisiweke ha kona eka tluka 25. Loko Orion Nebula yi ri kaya ra tinyeleti leta ha ku velekiwaka, kutani Crab Nebula leyi nga ekusuhi na yona, yona i sirha ra nyeleti leyi feke hi ndlela yo chavisa swinene.

Mhangu yoleyo ya le tilweni swi nga ha endleka yi rhekhodiwe hi vativi va tinyeleti va Machayina lava boxeke ta “Nyeleti Leyi Endzeke” eka nhlengeleto wa tinyeleti wa Taurus, leyi humeleleke hi xitshuketa hi July 4, 1054, naswona a yi vangama swinene lerova a yi vonaka hambi ni nhlikanhi ku ringana 23 wa masiku. Robert Burnham mutivi wa tinyeleti u ri: “Ku hele mavhiki mangari mangani, nyeleti leyi yi vangama hi ndlela leyi nga ringanisiwaka ni ku vangama ka kwalomu ka 400 wa timiliyoni ta madyambu.” Ku tisunga koloko ka nyeleti, vativi va tinyeleti va ku vitana leswaku i ku buluka ka nyeleti leyikulu. Hambi ku ri sweswi, kwalomu ka malembe ya gidi endzhaku ka nkambisiso lowu, swiphambati swa ku buluka lokuyani swa ha pandza mpfhuka hi rivilo leri ringanyetiwaka kwalomu ka 80 wa timiliyoni ta tikhilomitara hi siku.

Hi ku ya hi magazini lowu nge Astronomy, Hubble Space Telescope yi tirhisiwile ni laha, yi langutisisa endzeni-ndzeni ka nebula ivi yi tshubula “vuxokoxoko byin’wana eka Crab lebyi vativi va tinyeleti a va nga byi langutelanga.” Paul Scowen mutivi wa tinyeleti u vula leswaku leswi tshuburiweke swi “ta vangela vativi va tinyeleti lava va mbambelaka leswaku va heta nkarhi va ha anakanyisisa.”

Vativi va tinyeleti vo tanihi Harvard Robert Kirshner, va tshemba leswaku ku twisisa masalela ya ku buluka ka nyeleti leyikulu yo tanihi Crab Nebula i swa nkoka hikuva ma nga tirhisiwa ku pima mpfhuka wo ya eka swirimele swin’wana, lama sweswi ma nga eku kambisisiweni swinene. Tanihi laha hi voneke ha kona, ku kanetana mayelana ni mimpfhuka yo ya eka swirimele swin’wana sweswi ku pfuxe njhekanjhekisano lowukulu ehenhleni ka dyondzo ya ku buluka lokukulu ka matimba, ya ku tumbuluxiwa ka vuako.

Loko u hundza nhlengeleto wa tinyeleti wa Taurus eXiphen’wini xa misava xa le N’walungu exibakabakeni u ri evupela-dyambu hi January, ka ha vonaka ku vangama lokutsongo ka nhlengeleto wa Andromeda. Loku i ku vangama ko saseka ka tinyeleti ta Andromeda, ku nga nchumu wa le kule swinene eka leyi voniwaka hi mahlo ya nyama. Swihlamariso swa Orion na Taurus a swi le kule ngopfu na hina—i magidi ma nga ri mangani ya malembe-nseve ku suka eMisaveni. Hambiswiritano, sweswi hi nga languta malembe-nseve ya kwalomu ka timiliyoni timbirhi, hi languta xirhendzevutana lexikulu xa tinyeleti lexi fanaka ni nhlengeleto wa tinyeleti ta hina wa Milky Way, kambe xona i xikulu ngopfu—i mpfhuka wa kwalomu ka 180 000 wa malembe-nseve ku suka emakumu man’wana ku ya eka man’wana. Loko u ri karhi u languta ku vangama ko saseka ka Andromeda, mahlo ya wena ma tiphina hi ku vonakala loku kumbexana ku nga ni malembe yo tlula timiliyoni timbirhi hi vukhale!

Emalembeni ya sweswinyana Margaret Geller ni van’wana va sungule ntirho lowu wu nyanyulaka wo pima swirimele hinkwaswo leswi hi rhendzeleke hi matlhelo manharhu, naswona vuyelo bya kona byi tlhontlhe swivutiso swa nkoka mayelana ni dyondzo ya ku buluka lokukulu ka matimba. Ematshan’wini yo vona swirimele leswi hangalakeke kahle ematlhelweni hinkwawo, vateki va swifaniso swa vuako va tshubule “nxaxamelo wa swirimele leswi rhunganeke” swi vumba nchumu lowu leheke mpfhuka wo ringana timiliyoni ta malembe-nseve. Hi ku ya hi xiviko xa sweswinyana xa magazini lowu xiximekaka lowu nge Science xi te: “Leswaku xana nxaxamelo lowu wu rhungiwe njhani hi minchumu leyi lavaka ku fana ya vuako lebya ha ku tumbulukaka, i xin’wana xa swivutiso leswi nonon’hwaka swa ntivo-vuako.”

Hi sungule mhaka ya hina hi ku languta xibakabaka xerhu hi January, kutani a hi vonanga vuxongi lebyi hlamarisaka ntsena kambe hi tlhele hi hlangana ni swivutiso ni swihlamariso leswi khumbaka ntumbuluko ni masungulo ya vuako. Xana byi sungule njhani? Xana byi xi fikelele njhani xivumbeko lexi rharhanganeke lexi byi nga eka xona sweswi? Xana ku ta humelela yini hi swihlamariso swa le tilweni leswi hi rhendzeleke? Xana u kona la nga hlamuselaka? A hi voneni.

Ku Buluka Ka Tinyeleti, Tinyeleti Ta Magandlati Ya Xiya-ni-moya Ni Tinyeleti Ta Nkokela

Endzeni-ndzeni ka Crab Nebula ku ni xin’wana lexi hlamarisaka ngopfu xa vuako lebyi tolovelekeke. Hi ku ya hi vativi va sayense, ntsumbu wo lala wa nyeleti leyi feke, wu vumbane hi ndlela yo hlamarisa, wu ndzuluka ka 30 hi sekene ivi wu humesa magandlati ya xiya-ni-moya lama tshuburiweke laha misaveni ro sungula hi 1968. Yi vitaniwa nyeleti ya magandlati ya xiya-ni-moya, leyi boxiweke tanihi masalela lama ndzulukaka ya nyeleti leyi bulukeke lama vumbaneke lerova tielektroni ni tiprothoni ta tiathomo ta nyeleti yo sungula titshikilelanile ku kondza ti humesa tinyutironi. Vativi va sayense va vula leswaku yi tshame yi va ndhawu ya lexikarhi ya nyeleti leyikulu yo tanihi Betelgeuse kumbe Rigel ta Orion. Loko nyeleti yi bulukile ni swifunengeto swa le handle swi kwamukile swi va ehandle, a a ku sale ntsena ndhawu ya le xikarhi leyi kokotsaneke, ku nga nkuma lowu nga ni mpfundzelo, ndzilo wa yona wa nyutliya a a wu timeke khale.

Anakanya hi ku teka nyeleti leyi nga ni ntiko wo ringana ni tinyeleti ta hina timbirhi letikulu ivi u yi vumbetela yi ringana ni bolo ya 15 ku ya ka 20 wa tikhilomitara hi mpimo wa dayamitara! Anakanya hi ku teka pulanete ya Misava u yi vumbetela yi va 120 wa timitara. Khume-tsevu wa tikhubiki sentimitara ta swilo leswi ti nga tika ku tlula 16 wa magidi ya timiliyoni ta tithani.

Hambi ku ri nhlamuselo leyi a a yi tikombi yi pakanisa mayelana ni nchumu lowu vumbaneke. Loko a ho swi kota ku kokotsanisa misava ku kondza yi ringana ni mavulu, nkoka-misava a wu ta va ni matimba swinene lerova hambi ku vonakala a ku nga ta chupuka. Eka xiyimo lexi misava ya hina leyitsongo yi nga tikomba yi mbombomela eka lexi vitaniwaka nyeleti ya nkokela. Ku nga khathariseki leswi vativi va tinyeleti va pfumelaka leswaku ti kona, vukona bya tinyeleti ta nkokela a byi si vekiwa erivaleni, naswona a ti tolovelekangi tanihi laha a a ku ehleketiwa ha kona emalembeninyana lama nga hundza.

Va Swi Tivisa Ku Yini Leswaku Ti Le Kule Ku Fikela Kwihi?

Loko vativi va tinyeleti va hi byela leswaku xirimele xa Andromeda xi na timiliyoni timbirhi ta malembe-nseve, kahle-kahle va hi byela hi ndzinganyeto lowa ha ku kumiwaka. Ku hava na un’we la kumeke ndlela leyi kongomeke yo pima mimpfhuka leyi tlhontlhaka mianakanyo. Mimpfhuka yo ya etinyeletini leti nga ekusuhi, leti nga kwalomu ka 200 wa malembe-nseve, ti nga pimiwa hi ku kongoma hi ku tirhisa endlelo leri tiviwaka tanihi stellar parallax leri ri ngo va trigonometry yinene. Kambe leswi swi tirha ntsena eka tinyeleti leti nga ekusuhi swinene ni misava lerova ti languteka onge ti le ku fambeni hakatsongo-tsongo loko misava yi ri karhi yi rhendzeleka hi dyambu. Tinyeleti to tala ni minhlengeleto hinkwayo ya tinyeleti, ti le kule ngopfu. Kutani laha hi laha ntirho wo vhumba wu sungulaka kona. Hambi ku ri tinyeleti leti nga ekusuhi swinene na hina, to tanihi hi nyeleti leyikulu yo tshwuka leyi tolovelekeke, Betelgeuse ya Orion na kona ko vhumbiwa kunene, mimpfhuka ya kona yi ringanyetiwa ku sukela eka 300 wa malembe-nseve ku ya tlula eka 1000 ya wona. Hikwalaho, swi nga hi hlamarisi loko hi vona ku kanetana exikarhi ka vativi va tinyeleti mayelana ni mimpfhuka ya minhlengeleto ya tinyeleti, leyi nga yikulu ku tlurisa.

Xana Mivala Yoleyo I Ya Xiviri?

Vanhu lava kambisisaka xibakabaka hi theleskopu leyitsongo hakanyingi va khomiwa hi tingana loko va sungula ku vona xirimele lexi dumeke kumbe nebula. Yi kwihi mivala yo saseka leyi va yi voneke eswifanisweni? Timothy Ferris, mutivi wa tinyeleti tlhelo mutsari wa swa sayense u ri: “Matihlo ya munhu a ma nge swi koti ku vona mivala ya swirimela hi ku kongoma, hambi ku ri hi titheleskopu leti nga kona letikulu, hikuva ku voninga ka swona ku dzwiharile lerova ku nga hundzisela mivala eka rhetina.” Leswi swi endle leswaku vanhu van’wana va gimeta hi ku vula leswaku mivala yo saseka leyi vonakaka eswifanisweni swa tinyeleti a hi ya xiviri, yi lo nghenisiwa hi ndlela yo karhi loko ku endliwa swifaniso leswi. Kambe a swi tano. Ferris u tsale a ku: “Mivala hi yoxe i ya xiviri, naswona vativi va tinyeleti va endle matshalatshala lama nga kotekaka ku swi humesa hi laha ku pakanisaka.”

Ebukwini yakwe leyi nge Galaxies, Ferris u hlamusela leswaku swifaniso swa swilo sweswo swa le kule leswi dzwihaleke swo fana na swirimele kumbe ti-nebula to tala, “swi tekiwe hi ku pima nkarhi hi ku kongomisa theleskopu eka swirimele ivi ku vekiwa pleti ya swifaniso tiawara to hlayanyana, hi nkarhi wolowo ku voninga ka nyeleti ku hundzela eka pleti leyi endlaka swifaniso. Hi nkarhi lowu, muchini wu siva misava hi ku rhendzeleka tanihi yona, ivi wu hlayisa theleskopu yi rindze xirimele, loko hi nkarhi wolowo mutivi wa tinyeleti, kumbe nkarhi wun’wana fambiselo ro kongomisa leri tilawulaka, ri lulamisa swihoxonyana leswi nga vaka kona.”