Young People Ask . . .

Ku Tlangela Xipano Xana I Swinene Eka Mina?

“Ndzi rhandza mintlangu. Swi ndzi endla ndzi titwa kahle. Naswona ndzi tsakela ku va ni vanghana va mina.”—Sandy wa malembe ya 14 hi vukhale.

“NTSAKO!” “Nyanyuko!” “Ku Hlula!” Leswi a swi ri swin’wana swa swivangelo leswi vantshwa va le United States ni va le Canada va swi boxeke loko va vutisiwe leswaku ha yini va tlanga mintlangu leyi hleriweke. Swi le rivaleni, vantshwa vo tala va swi tsakela leswi.

Hi xikombiso, languta United States. Hi ku ya hi buku leyi nge Your Child in Sports, ya Lawrence Galton, “lembe rin’wana ni rin’wana, 20 wa timiliyoni ta vana va le Amerika lava sukelaka eka malembe ya tsevu va tlanga, kumbe va ringeta ku tlangela swipano swa mintlangu leswi hlelekeke.” Naswona hambileswi ku nga malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, swipano swa mintlangu leswi hleriweke ngopfu-ngopfu a swi ri swa va xinuna, sweswi, vanhwanyana vo tala swinene va karhi va nghenela besibolo, basiketebolo, hambi ku ri ku phikizana ni van’wana erivaleni ra bolo ya milenge.

Kumbexana uwun’wana wa lava rhandzaka mintlangu naswona u anakanya leswaku ku joyina xipano swi nga tsakisa. Kumbe swi nga ha endleka leswaku u khutaziwa ngopfu—kumbexana wa tshikileriwa—hi vatswari, vadyondzisi, kumbe hambi ku ri vadzabi leswaku u joyina. Ku nga khathariseki leswaku xiyimo hi xihi, ku nghenela xipano xa mintlangu swi lava ku tiboha hi mpimo wo karhi hi tlhelo ra nkarhi ni matimba. Hikwalaho swa twala leswaku u kambisisa vuyelo lebyinene ni makhombo ya kona. Xo sungula, a hi languteni byin’wana vuyelo lebyinene.

Mintlangu—Vuyelo Lebyinene

“Ku chuka-chukisa miri ku [pfuna] hi matlhelo man’wana,” ku vula Bibele. (1 Timotiya 4:8) Kutani vantshwa va nga vuyeriwa kunene hi mintirho ya vutiolori. Le United States, vantshwa vo tala va karhatiwa hi ku nyuhela, ku tsutsuma ka ngati hi xihatla, ni mafurha yo tala engatini. Vutiolori bya nkarhi na nkarhi byi nga swi hunguta swinene swiphiqo swo kota leswi. Hi ku ya hi xihloko lexi nga emagazinini lowu nge American Health, vantshwa lava va endlaka vutiolori nkarhi na nkarhi “va antswisa matirhelo yo hefemula ni ya ku tsutsuma ka ngati ku tlula vana lava va nga [endliki nchumu]. Lava tshamelaka ku endla vutiolori va humelela ku antswa emintlangwini naswona va kota ku lawula ntiko ku antswa.” Vakambisisi va vula ni leswaku vutiolori byi nga hunguta ku tshikileleka, byi hunguta ku karhala, naswona byi nga antswisa ndlela ya wena yo etlela.

Lexi tsakisaka, buku leyi nge Your Child in Sports yi ri: “Swi le rivaleni leswaku swiphiqo swo tala swa rihanyo swa vanhu lavakulu swi sungula loko va ha ri vatsongo.” Hikwalaho madokodela yo tala ma anakanya leswaku vuyelo lebyinene bya vutiolori bya nkarhi na nkarhi byi nga ha vonaka ni loko munhu se a kurile. Mutsari Mary C. Hickey wa vika: “Nkambisiso wu kume leswaku vana lava tlangaka mintlangu va nga ha va vanhu lavakulu lava hanyeke kahle emirini.”

Vo tala va anakanya leswaku ku ni vuyelo byin’wana lebyikulu eka mintlangu ya swipano. Tatana un’wana loko a vulavula hi ku tlanga ka n’wana wakwe bolo ya milenge u te: ‘Yi n’wi sivela ku pembela ni switarata. Yi n’wi letela hi ndlela leyinene.’ Van’wana va anakanya leswaku ku tlangela xipano swi dyondzisa muntshwa ku tirhisana ni van’wana—vutshila lebyi nga n’wi vuyerisaka evuton’wini hinkwabyo. Mintlangu ya swipano yi tlhela yi dyondzisa vantshwa ku landzela milawu, ku titshinya, ku rhangela, ni ku tshama va rhurile loko va hlula ni loko va hluriwa. Dok. George Sheehan u ri: “Mintlangu i ndhawu leyinene leyi vantshwa va nga dyondzaka eka yona. Yi nyika swichudeni ntokoto hi woxe hi swilo leswi hakanyingi swi swi twaka kunene eka vadyondzisi va vona: xivindzi, ku va ni vutshila lebyi hetisekeke, ku tinyiketela.”—Current Health, September 1985.

Hambiloko u nga vuyeriwi hi sweswo, kambe ku va exipanwini lexi hlulaka swi nga engetela ku tixixima ka wena. “Loko ndzi endla touchdown kumbe ndzi yi nghenisa emapaleni, ndzi titwa ndzi tirhandza,” ku vula Eddie lontsongo.

Vito, Rifuwo Ni Ku Tiviwa

Hambiswiritano, eka vantshwa van’wana, nchumu lowu va tsakisaka swinene emintlangwini ya swipano i ku amukeriwa ni ku tsakeriwa hi tintangha ta vona. Gordon wa 13 wa malembe wa hlamusela: “Minkarhi hinkwayo loko u endla nchumu wo karhi wa kahle, un’wana ni un’wana wa ku ndhundhuzela.”

Buku leyi nge Teenage Stress, ya Susan na Daniel Cohen, yi ri: “Loko ku anakanyiwa hi ndlela leyi tshembisaka yo kuma ndhuma, eka vafana ngopfu-ngopfu i mintlangu. . . . A hi kanyingi u nga kumaka xitlangi xa xipano xa bolo ya milenge kumbe xa basiketebolo xi nga tiviwi.” Nkambisiso wun’wana wu kombisa kahle ndlela leyi vatlangi va tlakusiwaka ngopfu ha yona. Swichudeni swi vutisiwe loko swi nga tsakela ku tsundzukiwa tanihi mutlangi la nga nghwazi, xichudeni lexi tlhariheke swinene, kumbe tanihi munhu la dumeke. Eka vafana, ku va “mutlangi la nga nghwazi” a ku ri nchumu wo sungula lowu swi wu hlawuleke.

Leswaku xitlangi xa bolo ya milenge kumbe xa basiketebolo xi xiximiwa swinene ku tlula mudyondzi a swi hlamarisi ngopfu loko u kambisisa ndlela leyi vuhaxi bya mahungu byi nyikelaka nyingiso lowo ngi i vugandzeri eka vatlangi lava hakeriwaka. Ngopfu-ngopfu ku boxiwa miholo ya vona leyi nga ya le henhla ku tlurisa ni vutomi bya vona lebya vulovolovo. Kutani a swi hlamarisi leswi vantshwa vo tala, ngopfu-ngopfu lava nga exivindzini xa madoroba-nkulu, va nga ha vonaka mintlangu ya le xikolweni yi ri matsetsengelo yo ya kuma rifuwo—thikithi ro huma evuswetini!

Khombo ra kona, vutomi bya xiviri a byi tano. Xihloko lexi nga eka magazini lowu nge Current Health lexi a xi ku “Xana I Switlangi Swingani Leswi Fikelelaka Vutlangi Byo Hakeriwa?” xi humese tinhlayo leti twisaka ku vava. Xi vikile: “Ku tlula miliyoni yin’we ya vafana [eUnited States] va tlanga bolo ya milenge exikolweni xa le henhla; kwalomu ka 500000 va tlanga basiketebolo; naswona kwalomu ka 400 000 va tlanga besibolo. Ku suka exikolweni xa le henhla ku ya ekholichi, nhlayo ya vatlangi yi hunguteke swinene. Ko va 11 000 wa vatlangi loko va hlangene hinkwavo lava tlangaka bolo ya milenge, basiketebolo, ni besibolo ekholichi.” Ku suka kwalaho, tinhlayo ti ya ti hunguteka swinene. “Ko va kwalomu ka 8 wa tiphesente ntsena [ta switlangi swa le kholichi] leswi kalaka swi hlawuleriwa swipano swa leswi hakeriwaka, naswona ko va tiphesente timbirhi ntsena leti sayinaka ntwanano wa ku tlangela ku hakeriwa.” Kutani xihloko xi tsundzuxa hi ndlela leyi: “Hambi ku ri ku sayina ntwanano a swi vuli leswaku xitlangi xi ta nghena exipanwini.”

Kutani ke, “ko va un’we eka kwalomu ka 12 000 wa switlangi swa le xikolweni xa le henhla la nga ta va xitlangi lexi hakeriwaka.” Ku humelela ka sweswo a ku endleki hi ku olova ko fana ni ku wina sagwadi-nkulu emuchinini wo beja! Hambiloko sweswo swi twala, u nga ha tivutisa, xana a swi nge endleki leswaku xitlangi xi kuma dyondzo ya mahala ya le kholichi hikwalaho ka ku tikarhata ka xona? Nakambe, sweswo a swi olovi. Hi ku ya hi buku leyi nge On the Mark, ya Richard E. Lapchick na Robert Malekoff, yi ri, “eka timiliyoni ta vatlangi va le xikolweni xa le henhla . . . , ko va 1 eka 50 la nga ta kuma xitlhuva-dyondzo xo tlanga ekholichi.” Nhlayo yin’wana leyi nga tsakisiki hi leswaku: “Eka vatlangi lava nga ehenhla lava kumaka switlhuva-dyondzo emintlangwini leyi nga ni mali yo tala yo kota bolo ya milenge ni basiketebolo, va le hansi ka 30 wa tiphesente lava nga ta thwasa ekholichi endzhaku ka mune wa malembe.”

Eka vatlangi lavo tala, mianakanyo ya ku va mutlangi la nga ni rifuwo ni la dumeke ko va norho ntsena—norho wa norho.

Lava Tshikaka

Loko u anakanya hi rihanyo leri antswisiweke, ku vupfa, ni ku engeteleka ka ndhuma, ku joyina xipano xa mintlangu lexi hleriweke swi nga ha tikomba swi ri nchumu wa vutlharhi. Kambe loko u nga si ya sungula ku nghenela minongonoko yo ringetela, anakanyisisa hi leswi swi vuriweke eka Ladies’ Home Journal: “Ku ni vana vo tala lava sayinelaka ku nghenela mintlangu leyi hleriweke namuntlha ku tlula enkarhini wihi na wihi lowu hundzeke. Xo biha hi leswaku: Nhlayo ya lava tshikaka mintlangu leyi i yikulu swinene.” Dok. Vern Seefeldt, mutivi emhakeni leyi, u tshahiwe a vula leswi: “Loko va ri na khume-ntlhanu wa malembe, makume-nkombo-ntlhanu wa tiphesente ta vana lava va tshameke va tlanga mintlango leyi hi nkarhi lowu va va va yi tshikile.”

Anakanya hi Canada, laha ntlangu wa khororo ya le ayisini wu rhandziwaka swinene. Eka mphikizano wun’wana lowukulu wa ntlangu wa khororo, 53 wa tiphesente ta vatlangi va yona vo tlula 600 000 a va ri ehansi ka 12 wa malembe hi vukhale. Hambiswiritano, a ko va 11 wa tiphesente ntsena ta lava a va ri ehenhla ka 15 wa malembe. Xivangelo xa kona hi xihi? Vantshwa vo tala va tshika loko va fika emalembeni wolawo. I yini lexi endlaka leswaku vo tala va tshika?

Vakambisisi va vula leswaku mpimo wa ku tshika ka vona hakanyingi hi wona wu boxaka xivangelo xa leswi va tshikisaka: Mintlangu a ya ha va tsakisi. Kunene, ku tlangela xipano swi nga va ntirho lowu karharisaka ni lowu dyaka nkarhi. Magazini lowu nge Seventeen wu byele vahlayi va wona leswaku ku ringetela ntsena exipanwini swi nga ha katsa ku heta “tiawara tinharhu hi siku, ntlhanu wa masiku hi vhiki . . . kwalomu ka vhiki rin’we kumbe mambirhi.” Loko u hundza emaxangwini lawa u kala u ya joyina xipano, u ta va wa ha rindzeriwe hi tiawara to tala swinene ta vutiolori ni ku titolovetisa. Xikombiso xa kahle i xirho xa basiketebolo ya xipano xa vanhwanyana lexi hetaka tiawara to tlula tinharhu hi siku xi ri eku titolovetiseleni ntlangu wa xona. Nkarhi wolowo wu nga tirhiseriwa ku endla nchumu wun’wana lowu nga wa nkoka.

Kavula, eka vantshwa vo tala endlelo leri ro tika a ri va karhati. Va tsakela nyanyuko ni ntlhontlho wa ku hetisisa vutshila bya vona bya vutlangi. Kambe ku ni swivangelo swin’wana swa nhlayo leyi leyikulu ya vantshwa lava tshiketelaka mintlangu leyi hleriweke. U fanele u swi tiva leswaku u ta kota ku anakanya ku joyina xipano kumbe e-e. Hilaha Swivuriso 13:16 yi nge, “mušiyašiyi o endla hikwaŝo hi ku tiv̌a.” Hikwalaho, xihloko lexi landzelaka xi ta ya emahlweni ni bulo leri.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ndhuma leyi vatlangi va nga na yona yi endla vantshwa vo tala va nghenela mintlango leyi hleriweke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

‘Vatlangi vo tala va le henhla va le yunivhesiti lava kumaka switlhuva-dyondzo swa mintlangu a va thwasi’