Ku Pfumaleka Ka Mintirho Ha Yini?

EMATIKWENI yo hlaya vanhu vo tala va boheka ku tiwundla hi ku tirha ntirho wa mavoko wo nonon’hwa hi matimba tiawara to tala, kumbexana hambi ku tirha ntirho lowu nga ni khombo kambe va nga kumi mali yo vonaka. Khale ematikweni man’wana vanhu a va tiyiseka leswaku loko vo thoriwa hi vumaki lebyikulu kumbe hi ndzawulo leyi nga ehansi ka mfumo, va kume ntirho lowu sirhelelekeke ku kondza va tshika ntirho. Kambe namuntlha swi vonaka ma nga ha ri kona mabindzu kumbe vumaki lebyi tikombaka byi ri ni ntirho lowu tsakeriwaka ni lowu sirhelelekeke hambi hi ndlela yihi. Ha yini?

Swivangelo Swa Xiphiqo Lexi

Vantshwa va magidi a va swi koti hambi ku kuma ntirho wa vona ro sungula—ku nga khathariseki leswaku va na digri ya le kholichi kumbe a va na yona. Hi xikombiso, eItaly, ku tlula n’we-xa-nharhu xa lava nga riki na ntirho i vanhu lava nga exikarhi ka 15 na 24 wa malembe hi vukhale. Avhareji ya malembe ya lava ana va tirhaka ni lava va ringetaka ku tshama emintirhweni ya vona ya engeteleka, kutani vantshwa swi va tikela ngopfu ku kuma mintirho. Ku ni vavasati—vo tala lava lavaka ntirho—kambe lava nga thoriwangiki. Xisweswo, ku ni vatirhi vo tala lava ha riki vantshwa lava sweswi va lwelaka ku thoriwa.

Ku sukela hi nkarhi lowu ku nga endliwa michini yo sungula ya vumaki, matirhelo lamantshwa ya vuthekiniki ma endla leswaku ku nga ha laveki vatirhi vo tala. Hikwalaho ka leswi vo tala a va tirha mintirho yo nono’hwa hi ku siyerisana, vatirhi a va tshemba leswaku michini yi ta hunguta ntirho kumbe yi wu herisa. Michini leyi yi tilawulaka yi engetele mpindzulo naswona yi hungute makhombo yo tala, kambe yi tlhele yi hunguta ni mintirho. Kutani lava heleriweke hi ntirho va va ekhombyeni ro heta nkarhi wo leha va nga thoriwi handle ka loko vo dyondza vutshila lebyintshwa.

Swi nga endleka u khubumetiwa hi ku tala ka swixavisiwa. Van’wana hi vona onge va fike emaninginingini ya ku fuwa. Ku engetela kwalaho, leswi va nga riki vangani lava tirhaka, vaxavi a va talanga. Xisweswo mabindzu ya humesa swixavisiwa swo tala ku tlula leswi nga xaviwaka. Vumaki lebyikulu lebyi akeriweke swixavisiwa leswo tala leswi a swi languteriwe ku humesiwa bya karhi bya pfariwa kumbe byi hundzuriwa, a bya ha vuyerisi hi tlhelo ra ikhonomi. Ku hundzuka ko kota loku ku engetela vapfumari—ku nga lava se va pfumalaka mintirho. Loko ikhonomi yi wa, xilaveko xa vatirhi xa hunguteka, naswona mintirho leyi helaka loko ikhonomi yi wile a hi kanyingi yi tlhelaka yi tumbuluxiwa loko yi tlakuka. Swi le rivaleni, ku pfumaleka ka mintirho a ku vangiwi hi nchumu wun’we.

Ntungu Lowu Welaka Vanhu

Tanihi leswi swi nga humelelaka un’wana ni un’wana, ku pfumaleka ka mintirho i ntungu lowu welaka vanhu. Matiko man’wana ma ni tindlela to hambana-hambana to sirhelela lava va ha tirhaka—hi xikombiso, ntirho wa vhiki lowu hungutiweke ni miholo leyi hungutiweke. Hambiswiritano, leswi swi nga ha herisa ntshembo wa van’wana lava lavaka ntirho.

Havumbirhi lava tirhaka ni lava nga tirhiki va hambeta va rila nkarhi na nkarhi hikwalaho ka swiphiqo leswi fambisanaka ni ntirho. Kambe hambiloko lava va nga tirhiki va rilela mintirho leyintshwa, lava tirhaka va ringeta ku hlayisa vusirheleleki bya vona—ku nga swikongomelo swimbirhi leswi swi nga twananiki ni katsongo. “Lava tirhaka hakanyingi va komberiwa ku tirha tiawara to tala. Lava va nga tirhiki, va tshamisa sweswo. Ku ni khombo ra leswaku vanhu va nga hambana hi mintlawa mimbirhi . . . eka tlhelo lerin’wana, ku va lava tirhaka tiawara to tala eka lerin’wana, ku va lava rivariweke, lava nga tirhiki, lava va tshembeleka eka musa wa van’wana hilaha ku heleleke,” ku vula magazini wa Xintariyana lowu nge Panorama. Vativi va vula leswaku, eYuropa lava ana va tirhaka, ngopfu-ngopfu hi vona va tiphinaka hi vuyelo bya ku tlakuka ka ikhonomi, ku nga ri lava nga tirhiki.

Ku tlula kwalaho, ku pfumaleka ka mintirho swi fambisana ni xiyimo xa ikhonomi ya kwalaho, lerova ematikweni man’wana yo kota Jarimani, Italy, na Spain, ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka swilaveko swa xiphemu xin’wana xa tiko ni leswin’wana. Xana vatirhi va swi tsakela ku dyondza vutshila lebyintshwa kumbe hambi ku ri ku rhurhela endhawini yin’wana kumbe etikweni rin’wana? Hakanyingi u nga ha boheka ku endla tano.

Xana Ku Ni Mintlhantlho Leyi Tshembisaka?

Hakanyingi ku vekiwa mintshembo eka ku antswa ka ikhonomi. Kambe vanhu van’wana va kanakana naswona va anakanya leswaku ku antswa ka ikhonomi ko tano a ku nge vi kona ku fikela kwalomu ka lembe ra 2000. Van’wana vona va vona onge nhluvuko ana se wu sungurile, kambe wo hlwela ku humesa mihandzu, hilaha swi tikombaka hakona eku hungutekeni ka mintirho eItaly. Ku tlakuka ka ikhonomi kahle-kahle a swi vuli ku hunguteka ka ku pfumaleka ka mintirho. Hambiloko ku ri ni ku andza ko karhi ka ikhonomi, mabindzu ya hlawula ku tirhisa vatirhi lava ana ya nga na vona, ku ri ni ku thola van’wana—hileswaku, ku ni ku “andza ka ikhonomi kambe ku ri hava mintirho.” Ku engetela kwalaho, nhlayo ya lava nga tirhiki hakanyingi yi kula hi ku hatlisa ku tlula nhlayo ya mintirho leyintshwa leyi tumbuluxiwaka.

Namuntlha tiikhonomi ta tiko ro karhi ti khumba misava hinkwayo. Vativi van’wana va ikhonomi va anakanya leswaku ku simekiwa ka tindhawu ta mabindzu letikulu, letintshwa leti tlulelaka ni le matikweni man’wana, to kota ta le North American Free Trade Agreement (NAFTA) na Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC), swi nga ha hoxa xandla eka ikhonomi ya misava. Hambiswiritano, endlelo leri ri susumetela mabindzu lamakulu leswaku ma tisimeka laha ku nga ni vatirhi lava nga holeriwiki ngopfu, leswi vangaka leswaku matiko lama ha hluvukaka ma heleriwa hi mintirho. Kasi hi tlhelo, vatirhi lava ana va nga holiki nchumu, miholo ya vona leyi ana yi nga yitsongo yi nyamalala va yi langutile. Kutani swa twala leswaku ha yini ematikweni yo hlaya, vo tala va lwe ni mintwanano leyi ya mabindzu hi vukarhi swinene.

Vativi va kunguhata mintlhantlho yo tala yo lwa ni ku pfumaleka ka mintirho. Yin’wana a yi tshembisi, swi titshege hi leswaku yi ringanyetiwa hi vativi va ikhonomi, van’watipolitiki, kumbe hi vatirhi hi voxe. Ku ni lava va vulaka leswaku va ta nyika tikhampani minsusumeto yo engetela vatirhi hi ku hunguta ndzhwalo wa ndzuvo. Van’wana va ringanyeta leswaku hulumendhe yi nghenelela swinene. Van’wana va ringanyeta leswaku ku aviwa ntirho hi ndlela leyi hambaneke ivi ku hungutiwa tiawara ta ntirho. Leswi a na se swi endliwile etikhampanini tin’wana letikulu, hambileswi eka lembe-xidzana leri hundzeke, ntirho wa vhiki wu hungutiwe hi ku ya hi xiyimo xa matiko lama ha hluvukaka kambe leswi a swi ku hungutanga ku pfumaleka ka mintirho. Mutivi wa swa ikhonomi Renato Brunetta, u ri: “Hi ku famba ka nkarhi, endlelo rin’wana ni rin’wana ri tikomba ri nga tirhi, ri lava mali yo tlula leyi tlulaka vuyelo bya kona.”

Magazini lowu nge L’Espresso, wu heta hi ndlela leyi: “Hi nga tshuki hi tixisa, xiphiqo lexi xa nonon’hwa.” Xana swa tika ku xi tlhantlha? Xana ku ni ntlhantlho wa xiphiqo lexi xa ku pfumaleka ka mintirho?

Xiphiqo Xa Khale

Ku pfumaleka ka mintirho i xiphiqo xa khale. Ku hundze malembe-xidzana yo tala, handle ko swi rhandza, vanhu va tikuma va nga ri na ntirho. Loko ntirho wu kala wu hela, makume ya magidi ya vatirhi lava a va aka miako leyikulu vona hi voxe va pfumale mintirho—hileswaku ku kondza va thoriwa kun’wana. Hi nkarhi wolowo, va hanya vutomi lebyo tika swinene.

Eka Malembe ya le Xikarhi, “hambi leswi xiphiqo xa ku pfumaleka ka mintirho hilaha xi nga hakona sweswi a xi nga ri kona,” lava nga thoriwangiki a va ri kona. (La disoccupazione nella storia [Ku Pfumaleka ka Mintirho eMatin’wini]) Hambiswiritano, emasikwini wolowo, lava ngopfu-ngopfu a va nga tirhi a va tekiwa tanihi vanhu lava nga pfuniki nchumu kumbe vamahlalela. Ku kondza ku fika lembe-xidzana ra vu-19, Profesa John Burnett u hlamusela leswaku vakambisisi vo tala va le Britain, “a va teka ku va munhu a nga tirhi swi fambisana ngopfu-ngopfu ni ‘swihovori’ ni vanhu lava nga pfuniki nchumu lava va etlelaka ehandle kumbe lava famba-fambaka eswitarateni ni vusiku.”—Idle Hands.

“Leswaku ku pfumaleka ka mintirho i yini” swi tiviwe eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19 kumbe eku sunguleni ka lembe ra vu-20. Ku simekiwe mavandla ya hulumendhe yo hlawuleka leswaku ya kambisisa ni ku tlhantlha xiphiqo lexi, yo kota Select Committee of the British House of Commons leri a ri langutana ni “Ntshikilelo lowu Vangiwaka hi Ku Pfumaleka ka Mintirho,” hi 1895. Ku pfumaleka ka mintirho ku hundzuke ntungu lowu hlaselaka vanhu.

Ku voningeriwa loku ku kule hi xihatla, ngopfu-ngopfu endzhaku ka nyimpi yo sungula ya misava. Nyimpi yoleyo, ku katsa ni ku endliwa ka matlharhi ya yona loku hundzeletiweke, kahle-kahle ku herise ku pfumaleka ka mintirho hi xiviri. Kambe eku sunguleni ka va-1920, matiko ya le Vupela-dyambu ma vone ku wa ka ikhonomi hi ku phindha-phindha leswi heleleke hi Ku Wa ka Ikhonomi Lokukulu loku sunguleke hi 1929 ivi ku hlasela tiikhonomi ta le matikweni lama ya ha hluvukaka. Endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, ikhonomi yi phuphumile nakambe ematikweni yo tala ivi ku pfumaleka ka mintirho ku hunguteka. Kambe “masungulo ya xiphiqo xa namuntlha xa ku pfumaleka ka mintirho ma sungule exikarhi ka va-1960,” ku vula Organization for Economic Cooperation and Development. Vatirhi va weriwe hi khombo lerintshwa hikwalaho ka swiphiqo swa oyili hi va-1970 ku tirhisiwa ka tikhompyutara ngopfu, ni ku hlongoriwa ka vatirhi hi ku landzelelana. Ku pfumaleka ka mintirho ku ya emahlweni ku tlakuka handle ko tlhelela endzhaku, ku nghenelela ni le ka lava va tirhaka etihofisini ni lava va nga eswikhudleni swa vundhuna leswi enkarhini lowu hundzeke a swi tekiwa swi sirhelelekile.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ku tumbuluxa mintirho leyintshwa hi swoxe a swi nge ku hunguti ku pfumaleka ka mintirho

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Reuters/Bettmann