Young People Ask . . .

Fole Leri Nga Riki Na Musi Xana A Ri Na Khombo?

‘LOKO Cord wa malembe ya 13 hi vukhale a rhurhela evupela-dyambu xikarhi bya United States, hi ku hatlisa u tshubule leswaku a a kayela nchumu wo karhi lowu a wu ri xitirhisiwa lexi bohaka eka swihlomo swa swichudeni swa xinuna swa ntangha tsevu: mfuku ya fole, muxaka wo karhi wa fole leri nga riki na musi. Vo tala va vanghana vakwe lavantshwa a va “guma,” hileswaku a va ri vadzahi va xinefu, naswona Cord a a lava ku nghena entlaweni lowu. Hikwalaho loko un’wana wa vafana a n’wi nyika xiputsanyana xa xinefu, u xi tekile ivi a tumbara xinefunyana a xi veka exikarhi ka nomu wakwe wa le hansi ni maxinini a swi endla handle ko kanakana hi maendlelo ya mudzahi wa khale.’—Magazini lowu nge Listen.

Cord lontsongo a ngo va yexe emhakeni leyi. Dok. Christopher A. Squier, profesa wa ntivo-mavabyi ya nomu, u vula leswaku nhlayo leyi andzaka ya vantshwa va sungula ku tumbara. Hambileswi ku xavisiwa ka fole leri nga riki na musi a ku sungula ku yima ndhawu yin’we eku heleni ka va-1980, Dok. Squier u ri, “ku tirhisiwa ka xinefu lexo tsakama, swi tlhela swi andza nakambe.”a Hi xikombiso, vakambisisi va vika leswaku un’we eka 5 wa swichudeni swa xinuna swa le xikolweni xa le henhla eUnited States, na un’we eka vantshwa vanharhu va xinuna eSweden—timiliyoni ta vantshwa—sweswi ti dzaha fole leri nga riki na musi. Xana leswi swi vangiwa hi yini?

“A xi na khombo ku fana ni ku mpakutela.” “Ku hava vumbhoni bya leswaku xi ni khombo.” “Vanghana va mina va xi guma. A xi va endli nchumu.” “Ku xi guma minkarhi yin’wana ntsena a swi nga ndzi vavisi.” “Ku hava loyi xi nga tshama xi n’wi dlaya.” Hi ku ya hi American Cancer Society, leswi i swin’wana swa swivangelo leswi vantshwa hakanyingi va swi vulaka swa xivangelo xa ku dzaha ka vona fole ro pfumala musi.

Xana i yini lexi endleke vantshwa va anakanya leswaku ku guma a swi na khombo ro fana ni ku mpakutela? Xana swi tano hakunene?

N’wangulo Wa Kona

Hi malembe yo tala vumaki bya fole lebyikulu byi haxe vantshwa hi swinavetiso leswi kombisaka leswaku fole leri nga riki na musi a ri ri hava khombo kukota xincakuncaku ni leswaku swo boha u ri tirhisa hilaha swi bohaka ku ambala titeki leta vito. Swiga swo kota leswi nge, “Teka xipapa, rivala hi ku mpakutela,” “Ndzi ri dzaha ndzi nga kalanga ndzi ri lumeka,” ni lexi nge “Wo tumbara kunene ntsena” hi ndlela ya vutlharhi va xi kombisa xi ri nchumu wa le henhla.

Endzhaku ka loko swiga sweswo swi yirisiwile eka TV ni le ka xiya-ni-moya eUnited States, vumaki bya fole byi hambete byi tlhotlhometa rungula ra byona hi swinavetiso swa timagazini. Swifaniso swo saseka swa vanhu lava lehiseke misisi, va ri karhi va tiphina swinene va ri eku hloteni, va khandziya maribye, ni ku phaphamala ehenhla ka maboboma emilambyeni—mfuku ya fole yi ri karhi yi hlometela yi hoxiwe eswikhwameni swa vona swa le ndzhaku—sweswo a swi humesa rungula leri twalaka kahle: “Fole leri nga riki na musi i rinene, i nchumu wa ntumbuluko, naswona i ndlela yo ku endla wanuna wa xiviri!”

Xiviko xa 1994 xa dokodela-nkulu wa le United States, lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Preventing Tobacco Use Among Young People, xi vula leswaku vantshwa vo tala sweswi va tshemba leswaku “swilo leswi fole leri nga hava musi ri endliweke ha swona a swi na khombo, naswona i nchumu wa vumunhu.” Nkambisiso wun’wana wa swichudeni swa le xikolweni xa le henhla wu kombise leswaku “kwalomu ka 60 wa tiphesente ta lava ri tirhisaka wa lava nga exikolweni xa sekondari na 40 wa tiphesente ta lava ri tirhisaka lava nga exikolweni xa le henhla a va tshemba leswaku ku tirhisa fole leri nga riki na musi a swi nga ri na khombo kumbe leswaku khombo ra kona a ri nyawuli.” Naswona hambi ku ri lava ri tirhisaka va le xikolweni xa le henhla lava a va xiya leswaku fole leri nga riki na musi ri nga va ni khombo “a swi ti eka vona leswaku khombo ra kona ri nga va ri ri rikulu.” Swinavetiso swa humelela eku hundziseni ka rungula ra swona. Kambe xana swinavetiso leswi swi ni ntiyiso?

Swivuriso swa Bibele swi ri: “Mušiyašiyi o endla hikwaŝo hi ku tiv̌a, kambe šihunguki ši tiv̌isa v̌uhunguki bya yena.” Kumbe hilaha xivuriso xin’wana xi swi vekaka ha kona: “L’a nga ni ku anakanya o šiya laha a kanḍiyaka kona.” (Swivuriso 13:16; 14:15; xiitaliki i xerhu.) Kutani ke, xana mintiyiso yi komba yini hi fole leri nga riki na musi?

Mahungu Yo Biha

Hambiloko swinavetiso swi nga ha kombisaka leswaku ku dzaha fole leri nga riki na musi swi ta antswisa xiyimo xa wena emahlweni ka van’wana, ni leswaku a ri na khombo emirini wa wena, mintiyiso yi kombisa leswi hambaneke ni sweswo hilaha ku heleleke. Ntiyiso wa kona hi leswaku, ku tirhisa fole leri nga riki na musi a swi nga ku endli u vonaka u antswa nikatsongo. Loko u nga tshembi, susumetela ririmi ra wena erhameni ivi u tilanguta exivonini. “Xana u vonaka u antswa”? Nikatsongo. Kasi sweswo ko va leswi ri ku endlaka swona ehandle ntsena! Leswi ri ku endlaka swona endzeni, swi chavisa ku tlula leswi.

Eka lava va tshamelaka ku cakunha kumbe ku ri dzaha va nga pandzeleleka milomu, va thyaka meno, ku ku manghumbu, ivi maxinini ya huma swilondza—a hi nchumu lowu u nga wu tsakelaka. Ku engetela kwalaho, nantswo ni ku nun’hwetela ka vona ka hunguteka, ivi mabelo ya timbilu ta vona ni nkhuluko wa ngati swi tlakuka—i mahungu yo biha hakunene. Kambe, mahungu yo biha hakunene hi leswaku minkambisiso leyi endliweke eYuropa, India, ni le United States yi komba leswaku fole leri nga riki na musi ri vanga khensa ya marhama, ya maxinini ni ya nkolo. Lava nga ni vutivi a yi va hlamarisi mintshubulo leyi. Nkambisiso wun’wana wu te: “Xinefu xi ni mpimo lowukulu wa swilo leswi vangaka khensa ku tlula wa nchumu wihi na wihi lowu nghenisiwaka emirini.” Hikwalaho ke a swi hlamarisi leswaku “lava nga ni nkarhi wo leha va xi tirhisa va le khombyeni leri nga endlaka 50 wa tiphesente ro va ni khensa ya le non’wini ku tlula lava nga xi tirhisiki.”

Loko khensa ya le non’wini yi tumbuluka, vuyelo bya kona byi tsema nhlana. A ku onhaki rihanyo ntsena ra loyi a xi tirhisaka, kambe hakanyingi ni vutomi byakwe bya hunguteka. Buku leyi humaka eka American Cancer Society yi hlamusela mhaka leyi yo vavisa: ‘Sean u sungule ku dzaha fole leri nga riki na musi a ri na 13 wa malembe. A a tibyele leswaku rona a ri na khombo ku fana ni ku mpakuta. Endzhaku ka ntlhanu wa malembe a ri karhi a guma mfuku kumbe ku tlula sweswo hi siku, u ve ni xilondza eririn’wini. A yi ri khensa ya nomu. Madokodela ma suse xiphemu xa ririmi rakwe, kambe khensa yi tlulele nkolo. Ku endliwe vuhandzuri byin’wana lebyikulu ngopfu, kambe byi nga pfuni—loko a ri na 19 wa malembe hi vukhale u file. Loko a nga si lova, Sean u tsale rungula ro koma exiphephanini a ku: “Xinefu, u nga xi gumi.”’

Lava Godzomberiweke!

Endzhaku ka loko Cord lontsongo, la boxiweke eku sunguleni a hlaye mhaka leyi yo chavisa ya Sean, u pfuleke mahlo. U endle xiboho xa ku tshika. Hambiswiritano, ku ringeta ku tshika a swi tika. Cord u byele magazini lowu nge Listen a ku: “Ndzi twa onge swo boha leswaku ndzi dzaha. Hambileswi sweswi ndzi nga na tin’hweti to hlayanyana ndzi tshikele makumu, ndza ha tikuma ndzi ri karhi ndzi mbamba swikhwama swa mina ndzi lava xipapa xa mina. Ndzi dya swincakuncaku swo tala. Sweswo swa pfuna, kambe ku xi navela a swi heli.”

Magazini lowu nge Ca-A Cancer Journal for Clinicians wa tiyisekisa: “Eka minkambisiso ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava va ringeteke ku tshika ku dzaha fole leri nga riki na musi, i vatsongo swinene lava swi koteke.” Kasi i yini lexi endlaka leswaku ku tshika ku dzaha fole leri nga riki na musi swi nonon’hwa hi ndlela leyi? Hi xona xidzidzirisi lexiya xi endlaka leswaku swi tika ku tshika ku mpakutela fole: nhombe.

Nhombe, i xidzidzirisi lexi kumekaka eka tisigareti ni le ka rona fole leri nga riki na musi, i chefu ya matimba leyi endlaka la ri dzahaka a titwa hi ndlela yimbe. Makume-nharhu wa timinete tin’wana ni tin’wana kumbe nkarhinyana wo tano, loyi a ri tirhisaka u lava ku guma nakambe leswaku ndlela leyi a titwaka ha yona yi nga heli. Nhombe wa ku godzombela. Van’wana lava yi tirhisaka va godzomberiwa swinene lerova va tshama va gume xinefunyana emilon’wini ya vona vusiku na nhlikanhi—hambiloko va etlele.

Ku hambana ni leswi vantshwa vo tala va swi anakanyaka, ku ri guma a swi vuli leswaku u dya nhombe wutsongo. Ku guma mfuku yin’we ya fole leyi nga riki na musi hi siku swi nghenisa nhombe wo ringana ni wa 60 wa tisigareti! Preventing Tobacco Use Among Young People, yi ri “Lava va dzahaka fole leri nga riki na musi ‘va tswonga nhombe wo ringana ni lowu vadzahi va wu tswongaka—kumbexana lowu andzisiweke kambirhi.’” (Xiitaliki i xerhu.) Handle ka nhombe, fole leri nga riki na musi ri na ti-nitrosamine (swivangi-nkulu swa khensa) to tala ku tlula tisigareti.

Tlhariha

Dok. Roy Sessions dokodela wa nhloko ni nkolo u te: “A swi kanakanisi leswaku swilo leswi swi ni khombo. Swi endla vanhu va va ni mboyamelo wo lava ku hanya ha swona lowu vanhu vo tala va kumaka swi va tikela swinene ku wu hlula ku tlula ku dzaha.” Mutivi-nkulu wa khensa ya meno, Dok. Oscar Guerra u hete hi ku: “Miri a wu swi lavi swilo leswi.” Vativi emisaveni hinkwayo va pfumela: Ku xi guma swi ni khombo swinene. Xi nga ku dlaya!

Vantshwa va Vakreste va ni xivangelo xo fambela ekule ni nchumu wun’wana ni wun’wana wa fole, lexi va susumetelaka swinene ku tlula xa ku karhateka hi rihanyo—ku navela ka vona ku tsakisa Yehovha Xikwembu. Rito rakwe ra lerisa: “Hikokwalaho, hi fanele ku tibasisa, hi susa thyaka hinkwaro ra miri ni ra moya, hi ringeta ku hanya vutomi lebyo hlawuleka swinene, hi ri karhi hi chava Xikwembu.”—2 Vakorinto 7:1.

Magazini lowu nge Aviation, Space, and Environmental Medicine wu katsakanya timhaka kahle hi ku vula leswi: “Fole i ximilana lexi hlambisaka timbilu lexi dyiwaka hi swivumbiwa swimbirhi ntsena—xivungwana xa rihlaza ni munhu. Xivungwana lexa rihlaza xona a xi na vutivi lebyi munhu a nga na byona.”

Kambe wena u na byona. Kutani ke, tlhariha—u nga sunguli ku dzaha.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

‘Loko a nga si lova, Sean u tsale rungula ro koma exiphephanini a ku: “Xinefu, u nga xi gumi”’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Fole leri cakunhiwaka se ri sungule ku rhandziwa hi vantshwa. Xana u fanele ku ri ringeta?