Vuwundli —Ha Yini Naswona Njhani?

IYINI lexi endleke leswaku nhlayo ya vana lava rindzeleke ku wundliwa le Britain yi hunguteka swinene emalembeni ya 20 lama hundzeke? Ku anakanyiwa swivangelo swimbirhi—ku xixa tinyimba loku nga enawini ni leswi swi yaka swi amukeleka ku va manana a tikurisela n’wana wakwe a nga ri na nuna. Sweswi eka vanhu va manguva lawa ndyangu wa mutswari un’we wu langutiwa tanihi ntlhontlho lowu ku nga hlangavetaniwaka na wona hi ndlela leyi humelelaka.

Hambiswiritano, ku tlula 100 wa malembe lama hundzeke, swilo a swi nga ri tano. Loko Polly, mana wa Edgar Wallace mutsari wa Munghezi wa tibuku ta vugevenga, a tikisiwe hi n’wana wa muthori wakwe, u sukile a ya velekela exihundleni. Edgar a a ri na masiku ya kaye hi vukhale loko nsunga-kati ri lunghiselela leswaku nsati wa George Freeman, loyi a a ri murhwari wa nhundzu endhawini yo xavisa tinhlampfi ya Billingsgate ya le London, a n’wi kurisa. Va ka Freeman ana a va ri na khume ra vana va vona vini, kutani Edgar u kule a tiviwa a ri Dick Freeman. Polly a a hamba a hakela mali yo pfuna ku wundla n’wana wakwe, naswona tata wakwe a nga kalanga a tiva hi ta leswaku u ni n’wana.

Namuntlha loko vana va nga laviwi, valawuri va tiko hakanyingi va va teka va ri ndzhwalo wa vona. Vana vo tala va hlayisiwa leswaku va sirheleriwa eku khomiweni hi ndlela yo biha kumbe hikuva va lamarile emirini kumbe emianakanyweni. Lava pfumalaka vatswari hikwalaho ka mahlomulo ya nyimpi ni swihlangi leswi velekiweke hikwalaho ka ku pfinyiwa swi ya emahlweni swi engetela nhlayo ya vana lava rilelaka rirhandzu ni nsirhelelo wa vatswari—hi marito man’wana, lava yimeleke ku xaviwa.

Xana U Fanele Ku Wundla N’wana Wa Un’wana Kumbe U Nga Swi Endli?

Ku wundla n’wana a swi olovi nikatsongo, naswona a hi vutlharhi ku endla xiboho xa xihatla loko u anakanya ha swona. Loko u loveriwe hi n’wana wa wena, swi nga ha antswa ku rindza u rhanga u hlakarhela eka gome kumbe tilo leri ku weleke u nga si endla xiboho lexi tiyeke xa ku wundla n’wana wa van’wana. Swi tano ni hi mpatswa lowu byeriweke leswaku a wu nga veleki.

N’wana un’wana ni un’wana u ni swihlawulekisi swo karhi swa xitekela. Hakanyingi vatswari va hlamarisiwa hi mimboyamelo ya vana va vona vini, kambe swa tika ku tiva matirhelo ya mianakanyo ni ya mintlhaveko ya n’wana loko vatswari va yena va nga tiviwi.

Xana u rhandza ngopfu ku humelela hi tlhelo ra dyondzo? Loko swi ri tano, xana u ta titwisa ku yini loko n’wana loyi u n’wi wundlaka a nga swi fikeleli leswi u swi languteleke? Xana n’wana la lamaleke emianakanyweni kumbe emirini u ta ku tsandza?

Vatirhi lava leteriweke emavandleni ya vana lava rindzeleke ku wundliwa kumbe vakondleteri va vanhu va hulumendhe va ta ku vutisisa swivutiso swo kota leswi loko u nga si endla xiboho. Nchumu-nkulu lowu va nga na mhaka ngopfu na wona i vuhlayiseki ni leswaku n’wana u tshamisekile.

Loko U Kunguhata Ku Wundla N’wana . . .

Tiko rin’wana ni rin’wana ri ni milawu ni swiletelo swa rona swa vuwundli bya vana leswi faneleke ku kambisisiwa. Le Britain ku na madzana ya mavandla ya vana lava rindzeleke ku wundliwa, naswona hakanyingi va tirhisana swin’we ni valawuri va hulumendhe. Mavandla hinkwawo ya ni milawu ya wona vini.

Ngopfu-ngopfu swi tolovelekile le Britain ku va ni swinkhubyana swa vuwundli bya vana, laha nhlayo ya vatswari lava enkarhini lowu taka va nga ha wundlaka vana lava va hlanganaka ni vana lava rindzeleke ku ya wundliwa, handle ka ntshikilelo lowu vaka kona wa mintlhaveko loko mi hlangana ni n’wana un’we ntsena. Mbango lowu ntshunxekeke wu olovisela vatswari lava nga ta wundla vana ku xiya leswaku hi wihi loyi va nga n’wi laviki, naswona leswi swi hungutela n’wana tingana, hikuva ku hava n’wana loyi a hlawuriwaka, ivi nyingiso hinkwawo wu yisiwa eka yena.

Hakanyingi ku vekiwa swipimelo swa malembe ya lava lavaka ku wundla vana, hakanyingi kwalomu ka 35 ku ya ka 40 wa malembe hi vukhale—hambi leswi hakanyingi leswi swi tirhaka eka vuwundli bya swihlangi, ku nga ri eka vana lava kuleke. Mavandla ya vuwundli bya vana ya vula leswaku swipimelo swa malembe swi katsa malembe yo hanya lawa ya ha saleke ya vatswari lava nga lavaka ku wundla n’wana. Hambiswiritano, va swi xiya leswaku ntokoto wu fambisana ni vukhale.

Emalembeni lama hundzeke vuwundli bya vana a byi endleriwa ntsena mimpatswa leyi tekaneke. Namuntlha, vanhu lava nga riki evukatini va nga tsarisela ku wundla vana vo karhi, handle ka swiphiqo. Nakambe leswaku a wu tirhi ni leswaku u lamarile a hi swivangelo leswi nga vangelaka leswaku mutswari la wundlaka a aleriwa. Xivutiso-nkulu hi leswaku, Xana lunghiselelo leri ri n’wi pfuna ha yini n’wana?

Hambiloko se eku heteleleni timhaka ta vuwundli ti hetisisiwile vatswari va nga hambeta va kambisisiwa ku vona loko hinkwaswo swa ha famba khwatsi.

Xana I Wa Rixaka Rimbe?

Emalembeni ya 30 lama hundzeke, a swi tika le Britain ku nyika mindyangu ya vantima vana va vantima lava lavaka ku wundliwa, hikwalaho vo tala va wundliwe hi vatswari va valungu. Ku sukela hi 1989 swi hundzuke nawu wa tiko eBritain leswaku vana va wundliwa hi vatswari lava va nga va rixaka ra ndhavuko wa ka vona. Nakambe ku anakanyiwa leswaku hi ndlela leyi n’wana u kota ku hatlisa a tihlawula a ri wa vanhu va rixaka ni ndhavuko wakwe. Hambiswiritano, leswi swi tumbuluxe swiyimo swin’wana leswi nga tolovelekangiki.

Sweswinyana The Sunday Times yi vike leswaku vatswari van’wana va valungu va “tsarisiwe nakambe va ri ‘vantima’” leswaku va ta kota ku wundla nwana wa muntima. Swi tolovelekile leswaku vatswari va valungu va kurisa n’wana wa muntima, leswi vulaka leswaku va n’wi hlayisa swa xinkarhana. Kambe loko endzhaku va arisiwa ku n’wi teka va n’wi wundla hilaha ku heleleke n’wana yoloye, sweswo swi vanga nhlomulo wa mintlhaveko eka hinkwavo, n’wana ni vatswari.

Mpatswa wa le Scotland, lowu heteke tsevu wa malembe wu wundla vana vambirhi va Maindiya, sweswinyana wu langutane ni xiphiqo lexi tolovelekeke xa vuwundli bya vanhu va tinxaka leti nga faniki. The Times yi vike leswaku huvo yi pfumelele ku vuwundli byolebyo, ntsena loko yi tiva leswaku vatswari “va ta endla matshalatshala hinkwawo ku tiyisekisa leswaku vana va ta pfuniwa ku titiva leswaku vona i [va rixaka ra] vamani, naswona va kurisiwa va ri karhi va tiva masungulo ni mikhuva ya rixaka ra ka vona.” Emhakeni leyi, vatswari lava va va xavaka ana a va swi endla sweswo. Vana a va dyondzisiwa ririmi ra Xipunjabi minkarhi yin’wana naswona va ambarisiwa swiambalo swa ka rikwavo.

Vo tala va ta pfumelelana ni mianakanyo ya muvulavuleri wa xisati wa mavandla ya ntshamisano ya le Britain loyi a vuleke leswaku vuwundli bya vana va rixaka rin’wana byi fanele byi pfumeleriwa hi ku olova. U te: “Hi hanya embangwini wa vanhu va tinxaka to hambana-hambana, hikwalaho, ku kurisa ni ku wundla n’wana swi fanele swi fambisana ni sweswo.”

Xana Va Huma eNtsungeni?

Hi ku ya hi phepha-hungu leri nge The Independent, vuwundli bya vana va le matikweni mambe i ‘bindzu leri phuphumaka.’ Hambileswi swiviko swi kombisaka leswaku maendlelo man’wana a ma le nawini, Yuropa Vuxa i xihlovo-nkulu xa mphakelo lowu yisiwaka eBritain.

Hi xikombiso, swihlangi swin’wana leswi velekiweke hikwalaho ko pfinyiwa hi nkarhi wa ku hlanhleka ka khale ka Yugoslavia swi cukumetiwile. Ku vuriwa leswaku swin’wana a swi ta va swi xixiwile loko a ku nga ri ku lamuleriwa ka swona hi “muvulavuleri wa swihlangi,” loyi a tshembiseke ku swi teka swi ya wundliwa ntsena loko xihlangi xa kona xi tshikiwa xi kula xi helela ekhwirini. Kambe, tihulumendhe ta matiko ya le Vupela-dyambu, a ti yi tsakeli mintsengo leyi hakeriwaka etimhakeni ta vuwundli bya vana lava.

Nchumu lowu va karhatekaka ngopfu ha wona i mhaka leyi vuriwaka ya leswaku madokodela ya tsala matsalwa ya mavunwa loko n’wana a tswariwa. Phepha-hungu leri nge The European ri vike leswi vuriweke leswaku vamanana van’wana eUkraine va byeriwe leswaku tincece ta vona ti velekiwe ti file. Kutani ku tlhele ku vuriwa leswaku eku heteleleni swihlangi leswi swi xavisiwile. Vamanana van’wana va byeriwe leswaku vana va vona a va lamarile emianakanyweni. Loko va ri exiyin’weni xo tano, vamanana lava karhatekeke va susumeteleka hi ku olova leswaku va tsarisa leswaku vana va vona va tekiwa va ya wundliwa hi van’wana. Kasi van’wana vana a va kali va fika ni le tindhawini ta vana lava pfumalaka vatswari leti a va fanele va rhumeriwa eka tona, kambe va helela ematikweni mambe.

Ematikweni lama hluvukaka vanhu va hlundzukile. Va vula leswaku matiko lama fuweke ya le Vupela-dyambu ma fanele ma pfuna mindyangu ya kwalaho ku kurisa vana va vona endhawini ya ka rikwavo ematshan’wini yo va teka va ya xavisiwa ematikweni mambe.

Vanhu va le Vupela-dyambu va fanele va twisisa ndhavuko wa khale wa mindyangu leyikulu, ku nga rimitsu ra swivongo emindhavukweni yo tala. Hakanyingi, hambiloko vatswari vakwe va fa, n’wana a nga ka a nga cukumetiwi loko a hanya ni vanhu va xivongo xa ka vona. Handle ka swirho swa ndyangu swa le kusuhi, swo kota vakokwana, swirho swa ndyangu swa le kule swo kota vahahani na vamalume swi ta teka n’wana yoloye a ri wa swona, naswona leswaku n’wana yoloye a wundliwa hi vanhu va le handle a va nga swi amukeli, naswona va ta swi teka swi ri ku ngheneleriwa loku nga lavekiki.a

Malunghiselelo yo wundla nwana a ya olovi, naswona hambiloko se swi hetisisiwile, ka ha ri ni ntirho lowukulu lowu u faneleke ku wu endla leswaku u humelela. Kambe hilaha hi nga ta swi vona hakona ni ntsako wu kona.

Xana N’wananga U Ta Famba A Ndzi Lava?

VATSWARI va mina va dlaye vukati mina ndzi ri na 11 wa malembe hi vukhale. A ndzi lava ku rhandziwa swinene. Loko ndzi ri exikolweni xa le henhla, ndzi rhandzane ni munhu un’wana; a ku ri yona ndlela ya mina yo rhandziwa. Ivi lexi nga ndzi khomisa tingana swinene ndzi tshubule leswaku a ndzi tikile. A swi bihe ngopfu. Mina ni xichudeni-kulorhi a hi nga si vupfa nikatsongo. A ndzi nga si tshama ndzi tirhisa swidzidzirisi, xihoko, hambi fole, kambe LSD a yi n’wi hlakate ngopfu loyi wa xigangu xa mina hi nkarhi lowuya a a yi tirhisa.

Ndzi byeriwe hi ku xixa nyimba, kambe tatana a ndzi khorwisa leswaku ndzi nga swi endli. A ndzi nga swi lavi ku tika, kasi hi tlhelo a ndzi nga swi lavi ni ku dlaya. Loko n’wana wa mina a velekiwa hi 1978, ndzi kunguhate ku nga ri tsali vito ra tata wakwe exitifikethini xo velekiwa ndzi endlela leswaku tata wakwe a nga tshuki a kuma n’wana loyi. Entiyisweni, ndzi pfumele ku yisa xihlangi xa mina eku wundliweni hi van’wana xikan’we-kan’we endzhaku ko velekiwa; kutani u tekiwe xikan’we-kan’we ivi a yisiwa evuhlayiselweni bya nkarhinyana. A ndzi kalanga ndzi n’wi vona. Kambe ndzi hundzula mianakanyo ya mina. Ndzi teka n’wana wa mina evuhlayiselweni byebyo ivi ndzi kulula ndzi n’watseka ndzi tikurisela yena. Kambe swi ndzi tsandza, naswona a ku sale katsongo ndzi lahlekeriwa hi mianakanyo.

N’wana wa mina a ri na kwalomu ka tsevu wa tin’hweti hi vukhale loko mpfumelelo wa ku wundliwa kakwe wu amukeriwa ivi ndzi boheka ku n’wi yisa a ya wundliwa. Ndzi tsundzuka ndzi twa onge hi loko munhu a lo ndzi handzula hi le xikarhi hi mukwana. Ndzi file emintlhavekweni. Ndza ha ku kota ku aka vuxaka lebyi twisisekaka sweswinyana ntsena emalembeni mambirhi lama hundzeke leswi ndzi sunguleke ku kuma ndzayo ya lava nga ni vutivi. A ndzi nga ta n’wi rilela—n’wananga a a nga fanga. Kasi hi tlhelo a ndzi nga anakanyi hi yena—a ndzi titshimbisa ku n’wi tsundzuka. A swi tsuvula misisi.

Lexi vavisaka swinene i ku twa vanhu va ku: “Loko u yisa n’wana wa wena leswaku a ya wundliwa hi van’wana, a wu n’wi rhandzi n’wana lowa wena.” Kambe emhakeni ya mina sweswo a swi nga ri tano! Lexi endleke ndzi n’wi yisa ku ya wundliwa hi van’wana i mhaka ya leswaku a ndzi n’wi rhandza n’wananga! Ku fikela emakumu, a ndzi hambeta ndzi tivutisa ndzi ku: ‘Xana ndzi ta endlisa ku yini? Xana ndzi nga endla yini?’ A ku ri hava ndlela yin’wana. A ndzi swi tiva leswaku a ndzi nga ta swi kota ku humelela ni leswaku xihlangi xa mina a xi ta xaniseka loko a ndzi lo ringeta ku xi hlayisa.

Le Nghilandhi, sweswi vanhu va yi amukela mindyangu ya mutswari un’we—kambe a swi nga ri tano hi nkarhi lowu ndzi n’wi tswaleke ha wona. Ndzi navela onge loko a ndzi lo swi kota ku tihlayisela n’wananga kahle. Vuleteri lebyi ndza ha ku byi kumaka sweswinyana a byi ta va byi ndzi pfunile, ndzi anakanya tano, kambe a swa ha pfuni nchumu. Xana n’wananga wa ha hanya? Xana u kule a va mufana wa njhani sweswi? Loko vana lava wundliwaka va va na 18 wa malembe va ni mpfumelelo wa le nawini wo famba va lava vatswari va vona. Hakanyingi ndza tivutisa loko n’wananga a ta famba a ndzi lava.—Xi lo nyikeriwa.

Eka Hina Swi Tirhile

LESWI se a hi ri na vana va hina vini vambirhi va vafana va kondlo-a-ndzi-dyi, a hi ri ndyangu wa Manghezi lowu hetisekeke, lowu nga ni vun’we. Ku va ni n’wana wa nhwanyana—naswona wa rixaka rimbe—a swi kalanga swi ta emianakanyweni ya hina. Hiloko ku ta humelela Cathy evuton’wini bya hina. Cathy u velekiwe eLondon, eNghilandhi. U kurisiwe a ri Murhoma Khatoliki, kambe loko a ha ri n’wana lontsongo, u ye eminhlanganweni yi nga ri yingani ni mana wakwe eHolweni ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha. Hambiswiritano, loko a ri na 10 wa malembe, u yisiwe ekaya ra vana.

Hambileswi swilo a swi n’wi nonon’hwelanyana kwale, a a ha swi kota ku titela hi yexe eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo, ku nga laha hi hlanganeke na yena kona. Cathy a a ri xinhwanyetana lexi anakanyaka. Loko mina ni nsati wa mina hi n’wi endzerile le kaya ra vana, hi lemuke leswaku khumbi leri nga ekusuhi ni mubedo wakwe a ri funengetiwe hi swifaniso swa swiharhi ni tindhawu ta le matiko-xikaya, ku nga ri swifaniso swa tinghwazi ta vuyimbeleri leswi vanhwanyana lavan’wana a va swi namarhete emakhumbini.

Endzhaku ka nkarhinyana Cathy a a fanele ku ya vulavula ni komiti yo hlahluvisisa, leyi n’wi vutiseke loko a swi tsakela ku suka ekaya leri ivi a ya tshama ni ndyangu wo karhi. U hlamurile: “Ntsena loko ku ri ndyangu wa Timbhoni ta Yehovha!” Loko Cathy a hi byele sweswo ni leswi a swi vuleke, hi kume nchumu wo karhi wo anakanya ha wona. A hi ri ni kamara leri hi nga ri tirhisiki. Xana a hi ta swi kota ku byarha vutihlamuleri lebyi? Hi vulavurisanile ni ku khongela ha swona hi ndyangu hinkwawo. Hi swi kume ndzhaku ka nkarhinyana leswaku endlelo leri—ra ku kombela vonelo ra n’wana—a ku ri endlelo ra vurhena lerintshwa ra mavandla ya ntshamisano, nchumu lowu enkarhini wolowo a wa ha ringeteriwa kunene.

Mavandla ya ntshamisano ya vutisise ha hina emaphoriseni ni le ka dokodela wa hina, ivi va kuma vuxokoxoko hi hina. Hi ku hatlisanyana ku endliwe ntwanano. Hi byeriwe leswaku hi nga teka Cathy hi ya ringetela kunene, naswona hi nga n’wi vuyisa loko hi nga n’wi tsakeri! Leswi swi hi chavisile, kambe a hi tiyisile loko hi vula leswaku sweswo hi nga ka hi nga swi endli nikan’we. Cathy a a ri na 13 wa malembe hi vukhale loko hi n’wi teka ximfumo hi n’wi tisa ekaya ra hina.

Xiboho lexi hlamarisaka xa rirhandzu exikarhi ka hina hinkwerhu xi hambete xi tiya. Sweswi Cathy i phayona (muvuri wa evhangeli wa nkarhi hinkwawo) evandlheni ra Xifurwa ra Timbhoni ta Yehovha le n’walungwini wa London. Lembe leri a nga suka ha rona ekaya a ya eku phayoneni, u hi tsalele xipapilana lexi khumbaka mbilu a ku: “Ku ni xivuriso lexi nge ‘va ka n’wina a wu tihlawuleli.’ Kambe, ndzi tlangela hi mbilu hinkwayo leswi n’wina mi ndzi hlawuleke.”

Hi tsaka ngopfu leswi Cathy a hundzukeke xiphemu xa ndyangu wa hina! Ku n’wi endla xiphemu xa ndyangu wa hina swi vuyerise vutomi bya hina. Eka hina swi tirhile!—Xi lo nyikeriwa.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Vana vo tala va rilela rirhandzu ni nsirhelelo wa vatswari

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Cathy ni vamakwavo ni vatswari vakwe va vuwundli