Xitsongwa- Tsongwana Lexi Dlayaka Xi Hlasela Zaire

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAFRIKA

KIKWIT, eZaire, i doroba leri naveke emakumu ka makhwati ya timpfula. Gaspard Menga Kitambala, wa malembe ya 42 hi vukhale, loyi a tshama ehandle ka doroba-nkulu, a a ri yena ntsena Mbhoni ya Yehovha endyangwini wa ka vona. Menga a a xavisa malahla. A a tiendlela malahla yakwe kwale ndzeni-ndzeni emakhwatini, a ma bohelela, ivi a ma rhwala enhlokweni a ya eKikwit.

Hi January 6, 1995, u tlhavekile. Loko a ri endleleni yo ya ekaya a huma kwale makhwatini, u wele ehansi kambirhi. Loko a fika ekaya, u tivike nhloko yi pandzaka ni miri wu hisaka.

Emasikwini mambirhi lama tlhandlameke, xiyimo xakwe xi ye xi nyanya ku biha. Hi January 12, ndyangu wakwe wu n’wi yise eKikwit General Hospital. Timbhoni ta le vandlheni ra ka va Menga ti pfune ndyangu wa ka vona ku n’wi khathalela exibedlhele. Lexi vavisaka hi leswaku xiyimo xakwe xi ye xi biha swinene. U sungule ku hlanta ngati. A a huma ngati yo tala hi tinhompfu ni tindleve. Hi January 15, u file.

Endzhakunyana van’wana endyangwini wa ka va Menga lava va khomeke miri wakwe va sungule ku vabya. Eku sunguleni ka March, vanhu va 12 lava nga maxaka ya Menga va file, ku katsa ni nsati ni vana vakwe vambirhi eka lava tsevu.

Exikarhi ka April, vatirhi va le xibedlhele ni van’wana va sungule ku vabya ivi va fa kukota Menga ni vandyangu wakwe. Hi ku hatlisa vuvabyi byi hangalakele emadorobeni man’wana exifundzheni lexi. Swi le rivaleni, leswaku a ku laveka mpfuno wa le handle.

Profesa Muyembe, mutivi-nkulu wa switsongwatsongwana wa le Zaire, u ye eKikwit hi May 1. Endzhaku u byele Xalamuka! a ku: “Hi hete hi leswaku Kikwit a yi hlaseriwe hi mintungu mimbirhi: wun’wana a ku ri nchuluko lowu vangiwaka hi bakteriya, kasi lowun’wana a wu ri ku hisa ka miri ni ku halakela ka ngati endzeni loku a ku vangiwa hi xitsongwatsongwana. Kavula, a hi fanele hi kuma ndlela yo byi tshungula. Hiloko hi hlengeleta ngati ya vavabyi, ivi hi yi rhumela eka lava Centers for Disease Control (CDC) eAtlanta, eU.S.A.”

CDC yi tiyisekise leswi ana Muyembe ni madokodela man’wana le Zaire a va swi ehleketelela. Vuvabyi bya kona a byi vitaniwa Ebola.

Vuvabyi Lebyi Dlayaka

Xitsongwatsongwana xa Ebola xi na khombo. Xi nga dlaya hi ku hatlisa. Ku hava murhi wo sawutisiwa eka xona, naswona ku hava ndlela leyi tiviwaka yo tshungula lava hlaseriweke hi byona.

Ebola yi sungule ku tiviwa hi 1976. Yi thyiwe vito ra nambu wa le Zaire, vuvabyi lebyi byi hlasele edzongeni wa Sudan, naswona hi nkarhinyana a byi ri en’walungwini wa Zaire. Byi tlhele byi pfuka switsongo hi 1979 eSudan. Endzhaku ka sweswo, vuvabyi lebyi byi hete malembe byi nyamalarile, handle ka vanhu va nga ri vangani lava dlayiweke hi swikombiso swo karhi swo kota swa Ebola.

Xitsongwatsongwana xa Ebola xi ni khombo swinene lerova vativi lava va xi kambisisaka le Atlanta va xi kambisisa etilaborotari leti sirheleriweke swinene ngopfu leti akiweke ti ri ni fambiselo ro nghenisa moya leri sivelaka switsongwatsongwana leswi hanyaka emoyeni leswaku swi nga humi. Loko va nga si nghena elaborotari, vativi va sayense va ambala swiambalo swo va sirheleta swo kota “swiambalo swo ya exibakabakeni.” Va hlamba hi murhi loko va huma kwalaho. Mintlawa ya madokodela lama yeke eKikwit va ye ni swiambalo swo tisirheleta—swimandlamandla, swihuku, manghilasi yo tisirhelela mahlo, ni swiambalo swo hlawuleka leswi sivelaka xitsongwatsongwana leswaku xi nga phohli.

Ku hambana ni sweswo, vaaki vo tala va le Kikwit a va nga ri na vutivi hambi nhundzu yo tisirheleta. Van’wana va tihoxe ekhombyeni va karhi va swi vona kumbe va file hikwalaho ko khathalela varhandziwa va vona lava vabyaka. Vanghana ni maxaka a va bebula lava vabyaka ni lava feke, kumbe va va pakatsa emakatleni va nga tisirheletanga nikatsongo. Hikwalaho ka sweswo vanhu vo tala swinene va lahlekeriwe hi vutomi; xitsongwatsongwana lexi xi mbumburhele ndyangu hinkwawo.

Ku Sivela Ku Hangalaka Ka Vuvabyi

Vanhu va matiko hinkwawo va angule xirilo xa le Kikwit xo lava mpfuno, hi ku hlenga timali ni nhundzu ya swa mirhi. Mintlawa ya vakambisisi yi hahile yi suka eYuropa, Afrika Dzonga, ni le United States. Xikongomelo xa vona a xi ri kambirhi: xo sungula, a ku ri ku pfuneta ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi; xa vumbirhi, ku tshubula leswaku xana xitsongwatsongwana a xi tshama kwihi hi nkarhi lowu ntungu lowu a wu nga ri kona.

Leswaku vatirhi va ta rihanyo va pfuneta eku yimiseni ka ntungu lowu, va fambe hi switarata va lavisisa un’wana ni un’wana loyi a a ri ni swikombiso swa vuvabyi lebyi. Lava vabyaka va yisiwe exibedlhele laha a va hambanisiwa ni van’wana ivi va tshunguriwa hi ndlela leyi sirhelelekeke. Lava feke a va phutseriwa hi mapulasitiki ivi va lahliwa xikan’we-kan’we.

Ku sunguriwe tsima lerikulu ra rungula leri kongomeke hi ta vuvabyi lebyi, ro dyondzisa vatirhi va nkhathalelo wa rihanyo ni vanhu hinkwavo. Swin’wana leswi rungula leri a ri swi sola a ku ri maendlelo yo lahla ya xintu, laha mindyangu hi mukhuva wa kona yi khomaka ntsumbu ni ku wu hlambisa.

Ku Lavisisa Lomu Byi Tumbulukaka Kona

Vativi va sayense a va lava ku tiva lomu xitsongwatsongwana lexi xi humaka kona. Leswi hi swi tivaka hi leswaku: Switsongwatsongwana a hi swihanyi leswi tivaka ku tihanyela hi swoxe, a swi swi koti ku dya, ku nwa, ni ku tswalana swi ri swoxe. Leswaku swi kota ku hanya ni ku tswalana, swi fanele swi nghena efambiselweni leri rharhanganeke ra tisele leti hanyaka.

Loko xitsongwatsongwana xi nghena eka xiharhi, hakanyingi vuxaka bya kona bya fana hi matlhelo hamambirhi—xiharhi a xi nge xi dlayi xitsongwatsongwana, naswona xitsongwatsongwana a xi nge xi dlayi xiharhi. Kambe loko munhu a fika ekusuhi ni xiharhi lexi tluleriweke, ivi hi ndlela yo karhi xitsongwatsongwana xi n’wi tlulela, xitsongwatsongwana xi nga n’wi dlaya.

Leswi hakanyingi xitsongwatsongwana xa Ebola xi dlayaka vanhu ni timfene hi xihatla, vativi va sayense va anakanya leswaku leswi swi vula leswaku xitsongwatsongwana lexi xi hanya eka swihanyi swin’wana. Loko vatirhi va ta rihanyo va tshubule muxaka wa swihanyi lowu rhwalaka xitsongwatsongwana lexi, kutani va nga kota ku tirhisa maendlelo yo xi lawula ni ku xi sivela leswaku va sivela ku tlhekeka ka vuvabyi enkarhini lowu taka. Xivutiso lexi nga mayelana ni Ebola lexi nga hlamuriwangiki xi ri, Xana xitsongwatsongwana lexi xi tshama kwihi loko mintungu leyi ya ha nyamalarile?

Leswaku va hlamula xivutiso lexi, vakambisisi va fanele va landzelela xitsongwatsongwana lexi ku fikela laha xi tumbulukaka kona. Matshalatshala yo kuma xiharhi lexi xi tumbulukaka eka xona endzhaku ka ku tlhekeka ka byona enkarhini lowu hundzeke a ma humelelanga. Kambe ntungu wa le Kikwit wu pfule vangwa lerintshwa.

Vativi va sayense va anakanya leswaku muhlaseriwa wo sungula wa ntungu wa le Kikwit a a ri Gaspard Menga. Kambe xana byi n’wi tlulele njhani? Loko a byi kume eka xiharhi xo karhi, xana hi xihi xiharhi xa kona? Swi le rivaleni, nhlamulo yi nga ha kumiwa emakhwatini lawa Menga a a tirhela eka wona. Mintlawa leyi vumbiweke yi veke 350 wa switlhakana etindhawini leti Menga a a tirha eka tona loko a tiendlela malahla yakwe. Va phase, mimpfundla, vamadhundhu, machela, mikolombyana, tinyoka, tinsuna, madzedze, swigalana, tinsikiti, tinhwala, swivungu, ni mabawa—swihadyana leswi endlaka 2200 na 15 000 wa switsotswana. Vativi va sayense, va ambale swiambalo swo va sirheleta, va dlaya swiharhi leswi hi gasi yo titivarisa. Ivi va rhumela swiphemu swa tinyama to ringetela eUnited States, laha a swi ta kambisisiwa loko swi ri na xitsongwatsongwana.

Leswi switsongwatsongwana swi nga tumbelaka kun’wana ni kun’wana, ku hava ntshembo wa leswaku xihlovo xa swona xi nga kumiwa. Dok. C. J. Peters, loyi a nga nhloko ya rhavi ro hlawuleka ra xitsongwatsongwana ra CDC, u te: “A ndzi tshembi leswaku ntshembo wa hina wo kuma xihlovo xa xitsongwatsongwana xa Ebola wa hundza eka 50 wa tiphesente enkarhini lowu.”

Ntungu Wu Nyamalala

Hi August 25, swi tivisiwe ximfumo leswaku ntungu wu herile, hikuva se a ku hundze 42 wa masiku, ku nga mpimo wa ku fukameriwa ka xitsongwatsongwana lexi wu andzisiwe kambirhi, kambe ku ri hava loyi a tluleriweke. Ha yini vuvabyi lebyi byi nga hangalakanga ngopfu? Xivangelo xin’wana a ku ri matshalatshala ya ta mirhi ya matiko hinkwawo yo hlayisa ntungu wu nga hangalaki. Xin’wana xivangelo lexi endleke ntungu wu nga heti nkarhi wo leha a ku ri mpimo wa khombo ra vuvabyi hi byoxe. Hikuva a byi humelela ni ku dlaya hi xihatla swinene naswona a byi tlulela hi ku tshinelelana swinene ntsena, a byi nga tluleli vanhu vo tala.

Swiviko swa le nawini swi komba leswaku 315 wa vanhu va khomiwe hi vuvabyi lebyi, ni leswaku 244 wa vona va file—hi leswaku ku fe 77 wa tiphesente ta vona. Sweswi Ebola ya ha miyerilenyana. Emisaveni leyintshwa ya Yehovha, yi ta miyeteriwa makumu. (Vona Esaya 33:24.) Sweswi, vanhu va ha tivutisa, ‘Xana Ebola ya ha ta tlhela yi vuya yi vuyela ku ta dlaya nakambe?’ Kumbexana. Kambe ku hava la tivaka leswaku yi ta vuyela kwihi naswona rini.

Loko Ntungu Lowu Wu Ringanisiwa Ni Yin’wana

Ebola i mudlayi, kambe vanhu va le Afrika va xungetiwa swinene hi mavabyi man’wana lama nga nyawuriki ngopfu. Hi nkarhi wa ku tlhekeka ka yona, mavabyi man’wana ya mbumburhele vanhu ya lo whii. Ku vikiwe leswaku tikhilomitara ti nga ri tingani ku ya evuxeni bya Kikwit, 250 wa vanhu va ha ku hlaseriwa hi nkhwanyano wa swirho. Le n’walungu-vupela-dyambu, muxaka wun’wana wa kholera leyi dlayaka wu hlakate Mali. Le dzongeni, eAngola 30 000 wa vanhu va hetiwe hi vuvabyi bya vurhongo. Endhawini yin’wana leyikulu eAfrika Vupela-dyambu, magidi ya vanhu va dlayiwa hi ntungu wa nkuva wa byongo. The New York Times yi te: “Sweswi, lexi karhataka vanhu va le Afrika hi leswaku ha yini ku ri hava ni wun’we wa timhangu ta le [Afrika] ta siku na siku, leti dlayaka ta mavabyi lama nga siveriwaka ti nga khumbi ripfalo ra vanhu va misava hinkwayo.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Vativi va sayense va kambisisa lomu xitsongwatsongwana lexi xa vuvabyi xi tumbulukaka kona