Seke Xana I Ndzhukano Lowu Afrika Ri Biweke Ha Wona?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ENIGERIA

A HA ha ku rhurhela endhawini ya le makaya eAfrika Vupela-dyambu. A hi rhendzeriwe hi makhwati ya Titropika. Ndzhenga wun’wana nsati wa mina u nghene laha ku tshamaka swiambalo kona, endzhakunyana a ba nkalanga: “Ku na bawa laha!”

Bawa leriya ri hahile ri huma laha ku tshamaka kona swiambalo ri nghena ekamareni ro hlambela. Ndzi teke thini ra swidlaya-switsotswana ndzi ri sala ndzhaku, ivi ndzi pfala nyangwa. A ndzi nga ha ri voni bawa leriya. Hi xitshuketa ri ndzi hahela enghoheni. Ra ndzi hlasela! Ndzi ri karhi ndzi kavata mavoko, ndzi tsandzeka ku ri hima. Ri haha ri kongoma efasitereni. Sefo yi ri sivela ku huma. Bawa ri phatsama ehenhla ka yona.

Ndzi ri rhiyeketa ndzi ri fufutela hi xidlaya-switsotswana. Hi ntolovelo ku fufutela xitsotswana xihi na xihi hi ku kongoma hi ndlela leyi ku nga xi dlaya xikan’we-kan’we. Ku nga ri bawa leri. Ivi ri suka ri ya emahlweni ri mbvuruma-mbvuruma ekamareni ro hlambela eka rona.

Xilo lexi xi tsindziyerile! A ndzi tiyiseka leswaku xidlaya-switsotswana xi ta tirha ntirho wa xona kutani bawa leri a ri ta wa ku nga ri khale. Kambe a ri wanga. Loko ri phatsame nakambe, ndzi ri fufutele ra vumbirhi. Ri tlhele ri suka.

Kasi i bawa ra muxaka muni ra ntamu wonghasi? Ndzi tlhela ndzi ri chela kambirhi hi ku kongoma ivi ri fa.

Ndzi ambale magilasi ya mina ivi ndzi kambisisa xivumbiwa lexi hi vukheta. A xi ri xikulu eka nhongana, kambe a xi nga fiki eka bawa. Timpapa ta xona a ti hingakanyanile enhlaneni wa xona, ti xi endla xi vonaka xi hleleke kahle ngopfu ku tlula nhongana yinene. Hi laha non’wini a ku ri na nxakwa wo leha wo kota neleta.

Ndzi huwelele ndzi byela nsati wa mina ndzi ku: “Xilo lexi a hi bawa. I seke.”

Leswi ndzi swi voneke swi ndzi kombe kahle ndlela leyi swi nonon’hwaka ha yona ku ringeta ku ri herisa ekaya ra rona ra le Afrika leri nga 11,7 wa swikwere-khilomitara swa timiliyoni, ndhawu leyi tlulaka na United States hi vukulu. Ha yini vanhu va lava ku ri herisa? Ri hehliwa hi milandzu minharhu. Nandzu wo sungula:

Ri Hanya Hi Ngati

Ku na 22 wa minxaka ya maseke. Hinkwawo ya tshama exiphen’wini xa le dzongeni wa Sahara eAfrika. Hinkwawo ya xinuna ni ya xisati ya nwetetela ngati ya swiharhi leswi nga ni longo, hi ku luma kan’we ya tswonga ngati leyi ringanaka ni ntiko wa wona wu andzisiwe kanharhu.

Ma tiphina hi swiharhi swo tala leswi dyaka byanyi—hinkwaswo swa kwala Afrika ni leswi humaka kun’wana. Ya luma ni vanhu. Loko ri luma, ra tlhava, ri nghena le ndzeni, ri tswonga ngati, naswona swa vava swinene. Ka nwayisa ku tlhela ku vava. Loko ma lumile, nyama ya pfimba.

Maseke ma ni vutshila entirhweni wa wona. A ma heti nkarhi ma ri karhi ma haha-haha enhlokweni ya wena. Ma nga hahela munhu kukota kulu ivi hi ndlelanyana yin’wana ma khoma tibiriki ivi ma phatsama enghoheni khwatsi u nga ma twi. Ma nga kota makhamba; minkarhi yin’wana a wu swi tivi ni leswaku ma ku yivele ngati kukondza loko se ma fambile—loko wena se u sala u pimisisa leswi u lahlekeriweke hi swona.

Hakanyingi ma lava nyama leyi nga erivaleni. (Onge ma rhandza ngopfu nhamu ya mina!) Hambiswiritano, minkarhi yin’wana ma kunguhata ku nghena hi le hansi ka nenge wa buruku kumbe voko ra hembe ma nga si femba nsiha wa ngati. Kumbe loko ma swi lava, ya nga luma hi le henhla ka swiambalo—sweswo a swi xi tikeli xitsotswana lexi xi kotaka ni ku boxa dzovo ra mhelembe.

Vanhu va hehla seke hi leswaku a ri lo tlhariha ntsena kambe ri ni vukanganyisi. Siku rin’wana loko ndzi ringeta ku ri dlaya hi xidlaya-switsotswana, ri hahele laha ku tshamaka swiambalo ivi ri tumbela eburukwini ra mina ro hlambela hi rona. Endzhaku ka masiku mambirhi loko ndzi ambala buruku, ri ndzi lume kambirhi! Siku rin’wana seke ri tumbele exipacini xa nsati wa mina. A teka xipaci a ya na xona ehofisi, loko a nghenisa voko endzeni, seke ri n’wi lume voko. Ivi ri haha-haha hinkwako ekamareni, ri pfilunganya vatirhi va le hofisi. Un’wana ni un’wana u tshike ku tirha a ringeta ku ri ba.

Hikwalaho nandzu wo sungula lowu seke ri hehliwaka ha wona hileswaku ri tswonga ngati hi ku ku luma naswona swa vava. Nandzu wa vumbirhi:

Ri Dlaya Swiharhi

Minxaka yin’wana ya maseke yi tluletana vuvabyi bya swidyelela leswi vitaniwaka trypanosomes. Loko seke ri tswonga ngati ya xiharhi lexi nga ni vuvabyi, yi nwa ngati leyi nga ni swidyelela. Ivi swona swi kula swi tswalana endzeni ka seke. Loko seke ri luma xiharhi xin’wana, swidyelela swi suka eka seke swi nghena efambiselweni ra ngati ra xiharhi.

Vuvabyi lebyi byi vitaniwa trypanosomiasis. Vuvabyi lebyi loko byi ri eka xiharhi byi vitaniwa nagana. Swidyelela swa nagana swi kota ku hanya efambiselweni ra ngati ra swiharhi swo tala swa laha Afrika, ngopfu-ngopfu timhala, tinyarhi, makhumba, timhala, tinhlangu, ni tinguluve ta nhova. Swi hanya hi swin’wana a swi swi dlayi swiharhi leswi.

Kambe swidyelela leswi swi mbumburhela swifuwo leswi nga riki swa laha Afrika—tikamela, timbyana, timbhongolo, timbuti, tihanci, timeyila, tihomu, tinguluve, ni tinyimpfu. Hi ku ya hi magazini lowu nge National Geographic, vuvabyi bya nagana byi dlaya timiliyoni tinharhu ta tihomu lembe rin’wana ni rin’wana.

Vafuwi va tihomu, vo kota Vamasai va le Afrika Vuxa, va dyondze ku papalata tindhawu leti nga tala hi maseke, kambe minkarhi yin’wana leswi swa nonon’hwa hikwalaho ka dyandza ni ku pfumaleka ka madyelo. Eka dyandza ra sweswinyana, mune wa mindyangu leyi a yi hlayise 600 wa tihomu ta yona swin’we a yi dlayeriwa homu yin’we siku na siku hi xitsotswana lexi. Lesalon, nhloko ya ndyangu exikarhi ka vona u te: “Hina Vamasai hi vanhu va xivindzi. Hi lwa ni nghala hi tlharhi, ivi hi yimisana ni nyarhi leyi hlaselaka. Hi hima mamba leya ntima, hi tlhela hi jamelana ni ndlopfu leyi hlundzukeke. Kambe loko ku ta orkimbai [seke]? Ha tsandzeka.”

Mirhi yo tshungula nagana yi kona, kambe tihulumendhe tin’wana ti pfumela leswaku yi tirhisiwa ntsena hi mpfumelelo wa dokodela wa swiharhi. Sweswo swa twala, hikuva ku swi nyika mirhi hi mpimo lowu nga hetisekangiki a swo dlaya swiharhi ntsena kambe swi andzisa ni swidyelela leswi swi nga ha dlayiwiki hi mirhi. Swi nga ha n’wi tikela la fuweke tihomu le makhwatini ku kuma dokodela wa swiharhi hi nkarhi leswaku a ta n’wi tshungulela swifuwo swakwe leswi faka.

Milandzu mimbirhi yo hehla seke se yi paluxiwile handle ko kanetiwa—ri hanya hi ngati naswona ri hangalasa vuvabyi lebyi dlayaka swiharhi. Kambe ka ha ri na xin’wana. Nandzu wa vunharhu:

Ri Dlaya Vanhu

Vanhu a va xanisiwi hi xiphakama lexi vitaniwaka trypanosome ya nagana. Kambe seke ri hangalasa muxaka wun’wana wa trypanosome wu suka eka munhu un’wana ri wu tluleta un’wana. Muxaka lowu wa trypanosomiasis wu vitaniwa vuvabyi byo etlela. U nga anakanyi leswaku munhu loyi a nga na vuvabyi byo etlela u etlela ngopfu. Vuvabyi bya kona a hi ku etlela bya n’wantenyana. Byi sungula hi ku nga titwi kahle, ku karhala, ni ku hisa miri switsongo. Endzhaku ka sweswo u khomiwa hi sululwana leri hetaka nkarhi wo leha, ku hisa miri swinene, switlhavi emahlanganeni ya marhambu, ku pfimba ka tinyama, ni ku kukumuka ka xivindzi ni rivengo. Loko se byi ta chaputa, loko swidyelela swi ya swi nghena efambiselweni ra misiha, muvabyi u hlakatiwa byongo, a oma swirho, a titivala nkarhi wo leha, ivi humba yi olela nkuma.

Eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, ku tlhekeka ka vuvabyi bya ku etlela ku hlakate tiko-nkulu ra Afrika. Exikarhi ka 1902 na 1905, vuvabyi lebyi byi dlaye kwalomu ka 30 000 wa vanhu ekusuhi na Tiva ra Victoria. Eka makume ya malembe lama landzeleke, vuvabyi byi hangalakele eCameroon, Ghana, na Nigeria. Eswimitanini swo tala n’we-xa-nharhu xa vanhu byi va tlulerile, leswi sindziseke vanhu vo tala ku rhurha ekusuhi ni milambu yo tala. Mintlawa leyi famba-fambaka hinkwako yi tshungule madzana ya magidi ya vanhu. Vuvabyi byi kale byi nyamalala ni ku helela makumu eku heleni ka va-1930.

Namuntlha vuvabyi lebyi byi khoma vanhu va kwalomu ka 25 000 hi lembe rin’wana ni rin’wana. Hi ku ya hi World Health Organization, ku tlula 50 wa timiliyoni ta vanhu ematikweni ya 36 ya le dzongeni wa Sahara va le khombyeni ro tluleriwa hi vuvabyi lebyi. Hambileswi vuvabyi byo etlela byi dlayaka loko byi nga tshunguriwi, yi kona mirhi yo byi tshungula. Sweswinyana ku endliwe murhi lowuntshwa wo tshungula vuvabyi lebyi lowu vitaniwaka eflornithine—i ro sungula ku endliwa murhi wo byi tshungula endzhaku ka malembe ya 40.

Vanhu va lwe nyimpi leyi heteke nkarhi wo leha va lwa ni seke ni vuvabyi lebyi ri byi vangaka. Hi 1907, Winston Churchill u tsale hi ta tsima ro herisa seke a ku: “Ku karhi ku lukiwa ritavala leri hlanganeke swinene ro ri phasa.” Loko hi anakanya endzhaku, swi le rivaleni leswaku “ritavala leri hlanganeke” ra Churchill a ri ri ni timbhovo letikulu. Buku leyi nge Foundations of Parasitology yi ri: “Ku fikela sweswi, malembe ya 80 lama hundzeke ku ri karhi ku lwiwa ni ku herisa seke, ma ve ni vuyelo byitsongo emhakeni ya ku hangalaka ka seke.”

Ndlela Yo Tiyimelela

Mutsari wa swiphato wa le Amerika, Ogden Nash u tsarile: “Xikwembu hi vutlharhi bya xona xi endle seke, ivi xi rivala ku hi byela leswaku a xi ri endlela yini.” Hambileswi wu nga ntiyiso leswaku Yehovha Xikwembu i Mutumbuluxi wa swilo hinkwaswo, a hi ntiyiso leswaku wa rivala. Swo tala swilo u lava leswaku hi titshubulela swona hi hexe. Kutani ku vuriwa yini hi seke? Xana ku na lexi nga vuriwaka ku sirhelela nchumu lowu swi nga erivaleni leswaku i xigevenga?

Kumbexana ku tiyimelela loku twalaka ku fikela sweswi hileswaku ntirho wa rona wa ku herisa tihomu wu tirhe ku sirheleta swiharhi swa nhova swa laha Afrika. Tindhawu to tala laha Afrika ti fana ni tindhawu leti rimiweke ta le vupela-dyambu bya United States—ndhawu leyi hi yoxe yi kota ku phamela swifuwo. Kambe hikwalaho ka seke, swifuwo leswi swi dlayiwa hi vuvabyi bya trypanosomes lebyi nga swi dlayiki swiharhi swa kwalaho leswi dyaka byanyi.

Vo tala va pfumela leswaku loko a ku nga ri seke, mintanga yo tala ya swiharhi swa nhova swa le Afrika ingi yi siviwe khale hi mintlhambi ya tihomu. Willie van Niekerk, la kombaka vanhu ndhawu entangeni wa swiharhi wa le Botswana u te: “Mina ndzi yima ni seke. Loko hi dlaya seke, tihomu ti ta tala hinkwako-nkwako, naswona tihomu i vahlakati va Afrika, ti khulela tiko-nkulu hinkwaro ti ri endla kwandzasi.” U engeterile: “Seke ri nga yi helo.”

I ntiyiso, a hi hinkwavo va pfumelelanaka ni sweswo. Leswi a swi vulaka a swi nge tirhi ku khorwisa munhu loyi a vonaka vana vakwe kumbe tihomu takwe ti khomiwe hi vuvabyi bya trypanosomiasis. Naswona sweswo a swi nge va khorwisi lava va vulaka leswaku Afrika ri lava tihomu hikuva ri hanya ha tona.

Ku nga khathariseki sweswo, handle ko kanakana ka ha ri ni swo tala leswi hi faneleke hi swi dyondza hi leswi seke ri swi endlaka entumbulukweni. Hambileswi leswi ri hehliwaka ha swona swi twalaka, kumbexana nkarhi wo humesa xigwevo a wu si fika.

Ha ha vulavula hi maseke, ku ni xitsotswana xin’wana xi nga hahela laha kamareni. Yimanyana, ndza ha ya kamba leswaku a hi seke xana.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Tsetse fly: ©Martin Dohrn, The National Audubon Society Collection/PR