Mavabyi Lama Vangiwaka Hi Switsotswana—I Xiphiqo Lexi Kulaka

I NKARHI WA KU ETLELA ekaya rin’wana le Latin-Amerika. Manana la nga ni rirhandzu u lata n’wana wakwe kutani a n’wi lela leswaku byi va bya n’wantenyana. Kambe emunyameni, xitsotswana lexi vuriwaka black kissing bug, lexi leheke kwalomu ka tisentimitara tinharhu, xi huma embhoveni lowu nga eka silingi kutani xi kongoma emubedweni. Xi fika exikandzeni xa n’wana ku nga ri na munhu la xi vonaka kutani xi sungula ku luma nhlonge yo olova ya n’wana. Loko xitsotswana lexi xi ri karhi xi kukutlela ngati ya n’wana loyi, xi tlhela xi siya vulongo bya xona lebyi nga ni mavabyi. N’wana u sungula ku tinwaya a etlele, a ri karhi a chukucha vulongo lebyiya byi nga ni mavabyi byi nghena ngopfu laha xi n’wi lumeke kona.

Hikwalaho ka sweswo, n’wana u khomiwa hi vuvabyi bya Chagas. Endzhaku ka vhiki kumbe mambirhi, miri wakwe wu sungula ku hisa wu tlhela wu pfimba. Loko o ka a nga fi, switsongwatsongwana swi nghena engatini, swi hlasela mbilu, misiha ni tisele ta miri. Ku nga ha hundza malembe ya 10 ku ya eka 20 ku nga si vonaka nchumu. Kambe a nga ha sungula ku huma swirhumbana exigayelweni, a vaviseka byongo kutani a hetelela a dlayiwe hi vuvabyi bya mbilu.

Xitori lexi xi kombisa ndlela leyi munhu a nga ngheniwaka ha yona hi vuvabyi bya Chagas. ELatin Amerika, vanhu vo tala va nga ha va ekhombyeni ro dlayiwa hi xitsotswana lexi.

Switsotswana Swo Tala A Swi Na Khombo Eka Vanhu

Encyclopædia Britannica yi ri: “Mikhuhlwana yo tika yi vangiwa hi switsongwatsongwana leswi humaka eka switsotswana.” Hakanyingi loko vanhu va vulavula hi “switsotswana,” a va kombeteli ntsena eka switsotswana leswi nga ni milenge ya tsevu swo kota tinhongana, madzedze, tinsuna, tinhwala ni swifufunhunu, kambe va kombetela ni le ka leswi nga ni milenge ya nhungu swo kota swigalana. Vativi va sayense va katsa switsotswana leswi hinkwaswo ehansi ka ntlawa wa ti-arthropod—ku nga swona swo tala ku tlula swivumbiwa hinkwaswo—hikuva mixaka ya tona yo hambana-hambana yi endla miliyoni.

Switsotswana swo tala a swi na khombo eka vanhu, swin’wana swa swona swa pfuna swinene. Loko a swi nga ri kona, swimila ni mirhi yo tala leyi vanhu ni swiharhi swi yi dyaka a yi nga ta nonisiwa ni ku veka mihandzu. Switsotswana swin’wana swi pfuna ku basisa. Switsotswana swo tala swi dya swimilana kasi swin’wana swi dya switsotswana-kulobye.

Ina, ku ni switsotswana swin’wana leswi karhataka vanhu ni swiharhi hikuva loko swi luma swa chachamerisa kasi niloko swi nga ku lumanga, swa nyangatsa loko swi tele. Swin’wana swa onha hala masin’wini. Swo biha ni ku tlurisa, i switsotswana leswi hangalasaka mavabyi ni ku dlaya. Mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana “hi wona ma vabyiseke ni ku dlaya vanhu vo tala eka lembe-xidzana ra vu-17 ku ya eka ra vu-20 ku tlula mavabyi laman’wana hinkwawo,” hi ku vula ka Duane Gubler wa Vandla ro Tshungula ni ku Sivela Mavabyi ra le United States.

Sweswi, munhu un’we eka va tsevu u ngheniwa hi vuvabyi lebyi tluletiwaka hi switsotswana. Mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana a mo xanisa vanhu ntsena, kambe ma tlhela ma va tikisela swinene lava nga riki na mali—ngopfu-ngopfu ematikweni lama ha hluvukaka. Loko ko tshuka ku va ni ntungu wo karhi, swa durha swinene ku lwa na wona. Ku vuriwa leswaku ntungu wun’wana lowu tshameke wu va kona eIndiya vupela-dyambu hi 1994 wu koxe mali yo tala swinene eka ikhonomi ya kwalaho ni ya misava. Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO), matiko ya misava lama nga evuswetini lebyikulu a ma nge swi koti ku hlakarhela hi tlhelo ra ikhonomi kukondza swiphiqo swa rihanyo se swi lawuleka.

Ndlela Leyi Switsotswana Swi Hi Vabyisaka Ha Yona

Switsotswana swi hundzisa vuvabyi hi tindlela timbirhi letikulu. Yo sungula, swi humesa switsongwatsongwana leswi nga vangaka mavabyi. Tanihi leswi vanhu va nga ha rhwalaka thyaka hi tintanghu leti thyakeke va ri nghenisa endlwini, ni “tinhongana ti nga ha rhwala switsongwatsongwana hi milenge ya tona, leswi loko swi tele, swi nga ha vangaka mavabyi,” hi ku vula ka Encyclopædia Britannica. Hi xikombiso, tinhongana ti nga ha rhwala mavabyi eka vulongo kutani ti ma siya loko ti phatsama eswakudyeni kumbe eka swakunwa swa wena. Hi ndlela leyi, vanhu va ngheniwa hi mavabyi yo biha ni lama dlayaka yo kota thayifodi, nchuluko hambi ku ri kholera. Tinhongana ti hoxa xandla ni le ku hangalaseni ka vuvabyi bya xinyeku—ku nga byona byi talaka ku dlaya mahlo ya vanhu emisaveni. Vuvabyi bya xinyeku byi nga ha vavisa nxanga ya ndzololo ya tihlo. Emisaveni hinkwayo, vanhu va kwalomu ka 500 000 000 va khomiwe hi vuvabyi lebyi.

Tanihi leswi mahele ma hanyaka kahle endhawini yo thyaka, ku ehleketiwa leswaku na wona ma hangalasa switsongwatsongwana leswi vangaka mavabyi. Ku tlula kwalaho, vativi va xiye leswaku mahele ma hoxa xandla eka ku andza ka sweswinyana ka vuvabyi bya asma, ngopfu-ngopfu eka vantshwa. Hi xikombiso, ehleketa hi Ashley, nhwanyana la nga ni malembe ya 15 hi vukhale, loyi a a nga hefemuli kahle nivusiku hikwalaho ka asma. Loko dokodela a ri ekusuhi ni ku yingisela mahahu yakwe, hiloko hele ri wa ehembeni ya Ashley, ri tsutsuma ehenhla ka tafula leri a a ta n’wi kambela eka rona.

Vuvabyi Lebyi Nga Endzeni Ka Switsotswana

Switsotswana swi nga ha hangalasa mavabyi loko swi ri ni switsongwatsongwana kumbe tibakteriya emimirini ya swona, swi ma hundzisa loko swi luma munhu kumbe hi tindlela tin’wana. A swi talanga switsotswana leswi nghenisaka mavabyi eka vanhu hi ndlela leyi. Hi xikombiso, hambileswi ku nga ni mixaka yo tala ngopfu ya tinsuna, kambe hi leta muxaka wa Anopheles ntsena leti hundzisaka vuvabyi bya malariya—ku nga vuvabyi lebyi nga le ka xiyimo xa vumbirhi emisaveni hinkwayo eka mavabyi lama tlulelaka (byi landzela vuvabyi bya rifuva).

Hambiswiritano, tinsuna tin’wana ti hundzisa mavabyi man’wana yo tala. WHO ya vika: “Eka switsotswana hinkwaswo leswi hangalasaka mavabyi, nsuna hi yona yi nga ni khombo ngopfu, yi hangalasa vuvabyi bya malariya, bya ku hisa ka miri ni ku pandza ka mahlangana ni bya dari-nyongwa, mavabyi lawa hi wona ma dlayaka vanhu va timiliyoni to hlayanyana naswona ma tlulelaka vanhu va madzana ya timiliyoni lembe ni lembe.” Vaaki va misava lava endlaka 40 wa tiphesente va le khombyeni ro ngheniwa hi vuvabyi bya malariya, naswona va kwalomu ka 40 wa tiphesente hi vuvabyi bya ku hisa ka miri ni bya ku pandza ka mahlangana. Eswiyin’weni swo tala, munhu a nga ha khomiwa hi mavabyi lawa hamambirhi.

Ina, a hi tinsuna ntsena leti rhwalaka mavabyi. Mabawa ma hundzisa vuvabyi bya protozoa lebyi vangaka mavabyi ya ku hisa ka miri ni ku ondza, naswona mavabyi lawa ma xanisa vanhu vo tala swinene, ma sindzise vanhu ku fularhela masimu ya vona yo nona. Blackflies yi hundzisa xitsongwatsongwana lexi endlaka leswaku vanhu va fa mahlo, naswona yi dlaye mahlo ya vanhu va le Afrika va 400 000. Sand flies yi nga ha rhwala protozoa leyi vangaka mavabyi ya leishmaniasis, ku nga mavabyi lama lamataka munhu, ma n’wi endlaka xigono naswona hakanyingi ma dlayaka, lama enkarhini lowu ma khomeke vanhu va timiliyoni, va malembe yo hambana-hambana emisaveni hinkwayo. Swihahi leswi kumekaka kun’wana ni kun’wana swi nga ha va ni manyokani, mavabyi lama vangaka ku pfimba ka byongo, mavabyi ya ku hisa ka miri hambi ku ri ntungu—ku ehleketiwa leswaku ma nga ha va ma vange ntungu wa Black Death lowu wu kukuleke n’we-xa-nharhu xa vaaki va le Yuropa hi malembe ya tsevu ntsena eMalembeni ya le Xikarhi.

Tinhwala, swifufunhunu ni swigalana swi nga ha hundzisa mixaka yo hambana-hambana ya vuvabyi bya thayifodi, hi nga hlayi mavabyi laman’wana. Swigalana leswi kumekaka etindhawini leti nga ni maxelo ya kahle emisaveni hinkwayo swi nga ha rhwala vuvabyi lebyi hetaka matimba bya Lyme—ku nga vuvabyi lebyi tolovelekeke lebyi rhwariwaka hi swilo leswi hahaka eUnited States ni le Yuropa. Nkambisiso lowu endliweke eSweden wu paluxe leswaku swinyenyana leswi tshamelaka ku rhurha swi nga ha rhwala swigalana swi swi yisa ekule swinene, kumbexana swi tisa vuvabyi lebyintshwa endhawini yo karhi. Britannica yi ri: “Swigalana hi swona leswi hundziselaka mavabyi yo tala eka vanhu ku tlula switsotswana leswin’wana hinkwaswo (handle ka tinsuna).” Entiyisweni, xigalana xin’we xi nga ha rhwala switsongwatsongwana swinharhu swo hambana-hambana naswona xi nga ha swi tluleta un’wana hi ku n’wi luma kan’we ntsena!

Ku “Wisa” Mavabyi

A ku ri sweswi hi 1877 laha ku kumekeke hi ndlela ya sayense leswaku switsotswana swi nga ha hundzisa mavabyi. Ku sukela kwalaho, ku endliwe vulavisisi lebyikulu bya ku lawula ni ku herisa switsotswana leswi rhwalaka mavabyi. Hi 1939, ku tirhisiwe na xidlaya-switsotswana lexi vuriwaka DDT, naswona hi va-1960, mavabyi lama rhwariwaka hi switsotswana a ma nga ha tekiwi ma ri ni khombo ngopfu ematikweni lama nga riki eAfrika. A ku nga ha kandziyisiwi ngopfu mhaka ya ku lawula switsotswana leswi hahaka, kambe a ku kandziyisiwa mhaka ya ku tirhisa mirhi ku tshungula mavabyi lama vaka kona hi xitshuketa, naswona mhaka ya ku dyondza hi switsotswana ni laha swi tshamaka kona, a ya ha tekeriwanga enhlokweni. Ku tlhele ku kumeka mirhi leyintshwa, naswona a swi vonaka onge sayense a yi ta kuma “murhi wo hlamarisa” wo tshungula mavabyi hinkwawo. Misava a yi kume nkarhi wo “wisa” mavabyi lama tlulelaka. Kambe nkarhi wa ku wisa a wu fanele wu hela. Xihloko lexi landzelaka xi ta aneka xivangelo xa kona.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

Namuntlha, munhu un’we eka va tsevu u ni vuvabyi lebyi vangiwaka hi switsotswana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Kissing bug

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Swilo leswi hahaka endlwini swi rhwala mavabyi hi milenge

[Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Switsotswana swo tala swi ni mavabyi emimirini ya swona

“Blackflies” yi tamele mavabyi lama dlayaka mahlo

Tinsuna ti ni vuvabyi bya malariya, bya “dengue” ni bya dari-nyongwa

Tinhwala ti nga ha hundzisa vuvabyi bya thayifodi

Mabawa ma ni vuvabyi lebyi vangaka ku pfimba ka byongo ni mavabyi man’wana

Madzedze ma nga ha hangalasa mavabyi ya ku khudzehela

[Swihlovo Swa Kona]

WHO/TDR/LSTM

CDC/James D. Gathany

CDC/Dr. Dennis D. Juranek

CDC/Janice Carr

WHO/TDR/Fisher

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]

Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org