Ha Yini Ma Tlhela Ma Vuya?
EMALEMBENI ya kwalomu ka 40 lama hundzeke, a ku ehleketiwa leswaku mavabyi lama tolovelekeke lama vangiwaka hi switsotswana yo kota malariya, dari-nyongwa ni dengue ma le kusuhi ni ku herisiwa ematikweni yo tala. Kambe ku humelele swin’wana leswi a swi nga languteriwanga—mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana ma tlhele ma vuya.
Ha yini? Phela, switsotswana swin’wana ni switsongwatsongwana leswi swi swi tameleke a swi nga ha yi twi mirhi yo dlaya-switsotswana leyi a yi tirhisiwa ku lwa na swona. Hi ku famba ka nkarhi switsotswana a swi ta yi tolovela mirhi leyi, kambe leswi swi swi pfuneke leswaku swi yi tolovela hi ku hatlisa hileswi a yi tirhisiwa ngopfu naswona vanhu a va tirhisa mirhi yo tshungula, hi ndlela yo biha. Buku leyi nge Mosquito yi ri: “Emitini yo tala ngopfu ya swisiwana, vanhu va kuma mirhi, va yi tirhisanyana leswaku va tshungula swikombiso swa vuvabyi bya vona, kutani leyi salaka va yi vekela nkarhi lowu taka loko byo tshuka byi tlhekeka.” Hikwalaho ka leswi byi nga tshunguriwangiki hi ku helela, switsongwatsongwana leswi nga ni matimba swi nga ha endleka swi nga fi emirini wa munhu kutani swi tswala swin’wana leswi a swi nga tshunguleki hi mirhi leyi.
Ku Cinca Ka Maxelo
Lexi endleke leswaku mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana ma vuya i ku cinca—ka ntumbuluko ni ka vanhu. Hi xikombiso, maxelo ya misava ma cincile. Van’wasayense va ehleketa leswaku ku hisa ka misava ku ta andzisa switsotswana leswi vangaka mavabyi etindhawini leti sweswi ti titimelaka. Ku ni vumbhoni byin’wana lebyi kombisaka leswaku leswi ana se swa humelela. Dok. Paul R. Epstein wa Xikolo xa Vudokodela xa Harvard eka Ndzawulo ya Rihanyo ni Mbango ya Misava Hinkwayo, u ri: “Ku vikiwa leswaku switsotswana ni mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana (ku katsa ni malariya ni vuvabyi bya dengue) namuntlha swi lo vuya eAfrika, eAsiya ni le Latin Amerika.” Le Costa Rica, vuvabyi bya dengue byi hangalake hinkwako-nkwako, byi funengeta Ribuwa ra Pacific, naswona sweswi se byi leme tiko hinkwaro, byi lo siveriwa hi tintshava ku hundzela kun’wana.
Kambe maxelo yo kufumela ma nga tisa vuyelo byin’wana. Etindhawini tin’wana ma hundzula milambu yi va swinambyana leswi nga nyawuriki, kasi etindhawini tin’wana ma tisa timpfula ni tindhambhi kutani ku sala madamu. Eswiyin’weni leswi haswimbirhi, tinsuna ti tswalana kahle. Loko ku hisa ngopfu, tinsuna ti tlhotlhorha hi ku hatlisa, ti tala kutani nguva ya tona ya leha loko ti tele. Tinsuna ti rhandza maxelo yo kufumela. Kasi maxelo yo hisa ma fika ni le ndzeni ka nsuna ma endla nileswaku yi swi andzisa switsongwatsongwana leswi vangaka mavabyi, leswi endlaka leswaku munhu a va ekhombyeni ro khomiwa hi mavabyi hambiloko yi lo n’wi luma kan’we. Kambe ku ni swin’wana leswi nga dyisiki byi rhelela.
Ku Kambisisa Mavabyi
Ku cinca ka vanhu ku nga ha hoxa xandla eka mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana. Leswaku hi swi twisisa, hi fanele hi kambisisa leswi switsotswana swi swi endlaka. Eka mavabyi yo tala, xitsotswana xi nga ha va na xona xi lo hoxa xandla eka swilo swin’wana leswi hundzisaka mavabyi. Xiharhi kumbe xinyenyana xi nga ha rhwala vuvabyi hi ku va xi dye switsotswana kumbe hi ku va xi ri ni switsongwatsongwana engatini ya xona. Loko xiharhi kumbe xinyenyana xexo xo ka xi nga fi, xi nga ha hundzuka tala ra vuvabyi byebyo.
Ehleketa hi vuvabyi bya Lyme, lebyi xiyiweke hi 1975 kutani byi thyiwa vito ra Lyme, ku nga vito ra le Connecticut, eU.S.A., laha byi lemukiweke kona ro sungula. Bakteriya leyi vangaka vuvabyi bya Lyme yi nga ha va yi sukele eAmerika N’walungu emalembeni ya 100 lama hundzeke, yi ri eka makondlo kumbe eka swifuwo leswi a swi ri eswikepeni leswi humaka eYuropa. Endzhaku ka loko xigalana lexi vuriwaka Ixodes xi tswonge ngati ya xiharhi lexi nga ni vuvabyi lebyi, bakteriya leyi yi tshama ekhwirini ra xigalana lexi vutomi bya xona hinkwabyo. Loko xigalana xexo xo luma xiharhi xin’wana kumbe munhu, xi nga ha hundzisela bakteriya leyi engatini ya xiharhi kumbe ya munhu yoloye.
EN’walungu-vuxa bya United States, vuvabyi bya Lyme bya andza—ana se ku hundze nkarhi wo leha byi hlasele ndhawu leyi. Makondlo ya milenge yo basa hi wona ma hundzukeke tala ra vuvabyi bya Lyme. Kasi swigalana, ngopfu-ngopfu swigalana leswa ha riki switsongo, swi tshama eka makondlo lawa. Swigalana leswi kuleke swi rhandza ku tshama eka mhunti, swa yi luma swi tlhela swi tswalana eka yona. Loko xigalana lexi kuleke xa xisati se xi xurhe hi ngati, xi wela ehansi laha xi fikaka xi tshikela, kwalaho ku huma swigalana leswitsongo naswona swi endla nchumu lowu fanaka.
Ku Cinca Ka Swiyimo
I khale switsongwatsongwana, swiharhi ni switsotswana swi ri kona, kambe a swi nga va vabyisi vanhu. Kambe ku cinca ka swiyimo ku nga ha cinca vuvabyi lebyi tolovelekeke byi hundzuka ntungu. I yini lexi cinceke hi vuvabyi bya Lyme?
Eku sunguleni, swiharhi leswi dyaka swin’wana swi pfunile ku hunguta ku hlangana ka timhunti ni vanhu hi ku hunguta nhlayo ya timhunti. Loko vahlapfa lava humaka eYuropa va tshetsha nhova leswaku va endla mapurasi, nhlayo ya timhunti yi hunguteke ngopfu naswona swiharhi leswi dyaka timhunti swi rhurhile. Kambe exikarhi ka va-1800, mapurasi yo tala ma tshikiwile tanihi leswi vurimi a byi kongoma evupela-dyambu, naswona nhova yi tlhele yi vuya. Timhunti ti vuyile, kambe swiharhi leswiya a swi ti dya, a swi vuyanga. Kutani nhlayo ya timhunti ni swigalana, swi engeteleke ngopfu.
Hi ku famba ka nkarhi, xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi bya Lyme xi fikile kutani xi tshama eka timhunti malembe yo tala xi nga si sungula ku hlasela vanhu. Kambe, loko swidorobana swi sungula ku akiwa ekusuhi na khwati, vana vo tala ni lavakulu va sungule ku hanya endhawini leyi nga ni swigalana swo tala. Swigalana swi sungule ku luma vanhu, kutani vanhu va ngheniwa hi vuvabyi bya Lyme.
Mavabyi eMisaveni Leyi Cinca-cincaka
Xikombiso lexi nga laha henhla xo kombisa ntsena ndlela yin’we eka to tala leti mavabyi ma fikeke ni ku hangalaka ha tona swin’we ni ndlela leyi vanhu va ma vangaka ha yona. Mutivi wa ta mbango Eugene Linden, ebukwini yakwe leyi nge The Future in Plain Sight, u ri: “Mavabyi yo tala lama vuyaka se ma ri ni matimba, ma vuyisiwa hileswi munhu a hoxeke xandla.” Swikombiso swin’wana: Vutleketli bya manguva lawa lebyi rhandziwaka ni lebyi fambaka hi ku hatlisa byi nga ha hangalasa switsongwatsongwana na switsotswana leswi vangaka mavabyi emisaveni hinkwayo. Ku onha ndhawu ya swiharhi leswikulu ni leswitsongo ku byi veka ekhombyeni vutomi bya swona. Linden u ri: “Ku thyakisiwa ka moya ni mati, swi onha fambiselo ra nsawutiso wa swiharhi ni vanhu.” Loko a tshaha marito ya Dok. Epstein u te: “Kahle-kahle leswi munhu a onhaka mbango sweswo swi endla leswaku fambiselo ra nsawutiso ra misava ri heleriwa hi matimba, leswi endlaka leswaku switsongwatsongwana swi andza.”
Ku tsekatseka ka tipolitiki ku vanga tinyimpi leti onhaka fambiselo ra ikholoji ni swilo swin’wana swa xisekelo leswi nyikaka rihanyo lerinene ni swakudya. Tlhandlakambirhi, magazini wa Biobulletin wa Muziyamu ya Matimu ya Ntumbuluko wu ri: “Vahlapfa lava sikaka naswona va tsaneke, hakanyingi va sindzisiwa ku tshama etikampeni leti nga lo mphaa, naswona ti thyakeke, leti endlaka leswaku va tluleriwa hi mavabyi yo tala.”
Ku tsekatseka ka ikhonomi ku endla leswaku vanhu va rhurhela ematikweni man’wana ni le tindhawini tin’wana, ngopfu emadorobeni. Magazini wa Biobulletin wa hlamusela: “Switsongwatsongwana swi rhandza tindhawu leti nga lo mphaa, hi vanhu.” Loko vanhu va ya va tala edorobeni, “a hi hinkwavo lava kumaka swilo swo pfuna ku sivela mavabyi swo kota dyondzo, swakudya leswi akaka miri ni nsawutiso.” Loko vanhu va tele, swi endla leswaku fambiselo ra mati ni ra nkululo ri nga fambi kahle, naswona swa va tikela vanhu ku kuma mbhasiso ni nsivela-mavabyi, hi hala tlhelo, swiyimo sweswo swi endla leswaku switsotswana ni swilo swin’wana leswi vangaka mavabyi swi andza. Hambiswiritano, wu kona ntshembo wo lulamisa xiyimo lexi, hilaha xihloko lexi landzelaka xi nga ta hlamuselaka hakona.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]
“Mavabyi yo tala lama vuyaka se ma ri ni matimba, ma vuyisiwa hileswi munhu a hoxeke xandla”
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Xitsongwatsongwana Xa West Nile
Xitsongwatsongwana xa West Nile, lexi hundziseriwaka eka vanhu ngopfu-ngopfu hi tinsuna, xi sungule ku lemukiwa hi 1937 eUganda, endzhaku ka sweswo xi kumeke eMiddle East, eAsiya, ematikweni ya Oceania ni le Yuropa. Kasi eMatikweni ya le Vupela-dyambu, xitsongwatsongwana lexi xi lemukiwe hi 1999. Ku sukela enkarhini wolowo ku vikiwe leswaku xi tlulele vanhu va 3 000 eUnited States naswona ku fe vanhu vo tlula 200.
Vanhu vo tala lava xi va nghenaka a va swi xiyi leswaku va na xona, hambileswi van’wana va sungulaka ku titwa onge va khomiwa hi mukhuhlwana. Kambe van’wana va khomiwa hi vuvabyi lebyikulu, ku katsa ni ndzhumbelo wa byongo ni vuvabyi bya nkhenu-nkhenu. Sweswi a ku si va ni murhi wo tlhavela leswaku wu sivela kumbe ku tshungula lava nga ni xitsongwatsongwana xa West Nile. Vandla ro Tshungula ni ku Sivela Mavabyi ra United States ri lemuxa leswaku xitsongwatsongwana xa West Nile xi nga ha nghena munhu loko a hoxiwa xirho xa un’wana kumbe a pomperiwa ngati ya munhu loyi a nga ni xitsongwatsongwana lexi. Xiviko xa mahungu ya Reuters xa 2002 xi te: “Enkarhini wa sweswi a ku na ndlela yo kambela ngati loko yi ri ni xitsongwatsongwana xa West Nile.”
[Xihlovo Xa Kona]
CDC/James D. Gathany
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]
Xana U Nga Tisirhelela Njhani? Leswi U Faneleke U Swi Endla Ni Leswi U Nga Fanelangiki U Swi Endla
Vatsari va Xalamuka! va vulavule ni vanhu lava tshamaka etindhawini leti nga ni switsotswana leswi vangaka mavabyi emisaveni hinkwayo leswaku va kuma swiringanyeto swa ndlela leyi u nga tshamaka u sirhelelekile ha yona. Switsundzuxo swa vona swi nga ku pfuna na wena.
Ku Basa—I Xisirhelelo Xa Wena Xo Sungula
◼ Basisa kaya ra wena
“Funengeta swakudya. Swakudya leswi swekiweke swi hlayise swi funengetiwile kukondza swi phamiwa. Hatlisa u sula swakudya leswi halakeke. Swibya swi nga etleli swi nga hlantswiwanga naswona veka vukoko ehandle leswaku u ta byi cukumeta nimixo. Byi pfalele kumbe u byi celela, hikuva switsotswana ni makondlo swi famba ni vusiku swi lava-lava swakudya. Loko ehansi ku semendheriwile swa olova ku hlayisa kaya ra wena ri basile naswona a ku nge vi na switsotswana.”—Afrika.
“Mihandzu kumbe xin’wana ni xin’wana lexi kokaka switsotswana u fanele u swi veka kahle. Swifuwo swo kota timbuti, tinguluve ni tihuku a swi fanelanga swi nghena endlwini. Funengeta godi ra swihambukelo leswi nga ehandle. Vulongo bya swifuwo byi fanele byi celeriwa hi ku hatlisa kumbe byi funengetiwa hi kalaka leswaku tinhongana ti nga tshineli. U nga swi kota ku lawula switsotswana naswona u vekela vaakelani va wena xikombiso lexinene hambiloko vona va nga swi endli.”—Amerika Dzonga.
[Xifaniso]
Loko u tshika swakudya kumbe thyaka ri nga funengetiwanga swi fana ni ku rhamba switsotswana leswaku swi ta dya na wena
◼ Nsivela-mavabyi
“Xisibi a xi durhi, xisweswo hlamba mavoko ni swiambalo nkarhi ni nkarhi, ngopfu-ngopfu endzhaku ka loko u khome munhu un’wana kumbe swiharhi. U nga yi khomi hi mavoko mintsumbu ya swifuwo. Papalata ku khoma nomu, nhompfu ni matihlo hi mavoko. U fanele u hlantswa swiambalo nkarhi hinkwawo hambiloko swi vonaka onge swi basile. Hambiswiritano, masema man’wana ma koka switsotswana, kutani papalata swisibi ni swidlaya-switsongwatsongwana leswi nga ni risema.”—Afrika.
Ndlela Yo Sivela Switsotswana
◼ Herisa tindhawu leti tinsuna ti nga tshikelaka eka tona
Pfala mathangi ya mati ni swibya leswi tameleke mati. Susa swibya hinkwaswo leswi nga ni mati. U nga tshiki mati ma dama eka swibya swa swiluva. Tinsuna ti nga tshikela mandza ematini man’wana ni man’wana lama dameke ku tlula masiku ya mune.—Asiya Dzonga-vuxa.
◼ U nga tshami ngopfu endhawini leyi nga ni switsotswana
Papalata minkarhi leyi switsotswana swi rhandzaka ku luma ha yona ni tindhawu leti swi ti rhandzaka. Dyambu ri pela hi ku hatlisa ematikweni lama hisaka, hikwalaho mintirho yo tala yi endliwa se ri phumerile loko switsotswana swo tala swi ri karhi swi ya hala ni hala. Loko u tshama kumbe u etlela ehandle swi nga ha ku hoxa ekhombyeni lerikulu loko u ri endhawini leyi nga ni mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana.—Afrika.
[Xifaniso]
Loko u etlela ehandle etikweni leri nga ni tinsuna swi fana ni ku ti vitana leswaku ti ta endla nkhuvo emirini wa wena
Ambala swiambalo leswi nga ta sirhelela nhlonge ya wena ngopfu-ngopfu loko u ri enhoveni. Tifufutele murhi wo hlongola switsotswana eswiambalweni ni le nhlongeni, u landzela leswi tsariweke eka yona minkarhini hinkwayo. Tixopa-xope u tlhela u xopa-xopa vana va wena loko va nga ri na swigalana loko mi nghena endlwini. Hlayisa swifuwo swa wena swi hanye kahle naswona swi nga ri na switsotswana.—Amerika Dzonga.
U nga tshameli ku khoma-khoma swifuwo, hikuva switsotswana leswi nga eka swona swi nga hundzisela mavabyi eka vanhu.—Asiya Xikarhi.
Tirhisa tisefo to sivela tinsuna—ngopfu-ngopfu leti nga mirhi yo dlaya switsotswana—leswaku u sirhelela hinkwavo endyangwini. Pfala mafasitere hi tisefo naswona u ti lunghisa loko ti boxekile. Pfala swimbhovana hinkwaswo leswi nga emafasitereni laha switsotswana swi nga nghenaka hakona. Ku endla swilo swi nga ha koxa mali, kambe swi ta koxa mali yo tala loko u yisa n’wana exibedlhele kumbe loko loyi a tirhaka laha mutini a vabya ngopfu lerova a nga swi koti ku ya entirhweni.—Afrika.
[Xifaniso]
Tisefo to sivela tinsuna leti cheriweke swidlaya-switsotswana ti chipile ku tlula mirhi swin’we ni mali yo ya exibedlhele
Basisa tindhawu leti switsotswana swi nga tumbelaka eka tona ekaya ra wena. Semendhela makhumbi u tlhela u pfala laha silingi yi pandzekeke kona ni swimbhovana hinkwaswo. Lema exikarhi ka khumbi na lwangu ra mabyanyi leswaku switsotswana swi nga ngheni. Susa malakatsa—yo tanihi tinhulu ta maphepha kumbe ta switlakati kumbe swifaniso leswi nga pfuniki nchumu ekhumbini—laha switsotswana swi tumbelaka kona.—Amerika Dzonga.
Vanhu van’wana a va swi voni swi ri xiphiqo loko ku ri ni switsotswana ni makondlo endlwini. Kambe i xiphiqo! Swi siveli leswaku swi nga ngheni endlwini. Tirhisa mirhi yo hlongola ni yo dlaya switsotswana kambe u landzela swiletelo ntsena. Tirhisa swilo swo phasa ni swo dlaya switsotswana. Kunguhata tindlela letintshwa: Wansati un’wana u chele sava esakeni kutani a ri veka ehansi ka rivanti leswaku switsotswana swi nga ngheni.—Afrika.
[Xifaniso]
Switsotswana a swi fanelanga swi aka miti etindlwini ta hina. Swi suse!
◼ Mirhi yo sirhelela
Tisirhelele hi ku dya swakudya leswi faneleke, u wisa u tlhela u endla vutiolori. Hunguta ntshikilelo.—Afrika.
Vafambi: Hlaya rungula leri kombisaka makhombo lama nga kona. Rungula ra kumeka eka tindzawulo ta rihanyo ta mani na mani ni le ka Website ya hulumendhe eka Internet. U nga si teka riendzo, rhanga u tlhavela ni ku kuma mirhi yo sivela mavabyi lama kumekaka laha u endzelaka kona.
Loko U Vabya
◼ Kuma vutshunguri hi ku hatlisa
Mavabyi yo tala ma tshunguleka hi ku olova loko ma voniwe ma ho sungula.
◼ Tivonele leswaku a ku vuriwi vuvabyi lebyi nga riki byona
Lava madokodela lama toloveleke mavabyi lama vangiwaka hi switsongwatsongwana ni ya le tindhawini to hisa loko swi fanerile. Byela dokodela swiphiqo swa wena hinkwaswo ni lomu u fambeke kona, hambi ku ri enkarhini lowu hundzeke. Tirhisa mirhi yo dlaya switsongwatsongwana ntsena loko swi fanerile, naswona nwana mirhi yoleyo yi kondza yi hela.
[Xifaniso]
Mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana ma nga ha fana ni mavabyi man’wana. N’wi hlamusele hinkwaswo dokodela wa wena
[Xihlovo Xa Kona]
Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
Xana Switsotswana Swi Nga Tluleta HIV?
Endzhaku ka malembe lama tlulaka khume ya vulavisisi, vativi va switsotswana ni madokodela a va byi kumanga vumbhoni bya leswaku tinsuna kumbe switsotswana swin’wana swi tluleta HIV—ku nga xitsongwatsongwana xa AIDS (SIDA).
Hi xikombiso, milomu ya tinsuna a yi na mbhovo wun’we ku fana ni neleta leyi kokaka ngati yi tlhela yi yi tlherisela hi wona. Tinsuna ti tswonga ngati hi mbhovo wun’wana hi hala tlhelo ti ri karhi ti tshwutela marha hi lowun’wana. Kutani, Thomas Damasso, la nga ni ntokoto hi HIV naswona a tirhaka ni Ntlawa wa Valanguteri va Rihanyo eMugangeni wa le Mongu, le Zambia, u hlamusela leswaku fambiselo ra ku gaya ra nsuna ri borisa ngati, kutani xitsongwatsongwana lexi nga engatini xa fa. Vulongo bya switsotswana a byi na yona HIV. HIV a yi fani ni switsongwatsongwana swa malariya, yona a yi ngheni eka tinhlaribya ta marha ya nsuna.
Leswaku munhu a khomiwa hi HIV u fanele a ngheniwa hi switsongwatsongwana swo tala ngopfu leswi nga na yona. Loko nsuna yo kavanyetiwa ya ha ri eku lumeni kutani yi hahela eka wun’wana ngati leyi nga ta va yi sale enon’wini wa yona yi ta va yi ri yitsongo ngopfu lerova a yi nge endli nchumu. Hi ku ya hi vativi, hambi wo phyandlasela nsuna leyi nga ni HIV exilondzweni, munhu yoleyo a nge khomiwi hi HIV.
[Xihlovo Xa Kona]
CDC/James D. Gathany
[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]
Xigalana lexi tshamaka eka timhofu (lexi kurisiweke hala xineneni) xi hangalasa vuvabyi bya Lyme eka vanhu
Ku sukela eximatsini ku ya exineneni: Lexikulu xa xisati, xa xinuna ni xitsotswana, ku kombisiwe mimpimo ya swona ya xiviri
[Xihlovo Xa Kona]
Swigalana hinkwaswo: CDC
[Swifaniso leswi nga eka tluka 26, 27]
Tindhambhi, ku pfumaleka ka fambiselo ra mbhasiso, ni ku rhurha ka vanhu swi hoxa xandla eku hangalakeni ka mavabyi lama vangiwaka hi switsotswana
[Xihlovo Xa Kona]
FOTO UNACIONES (ku suka eka Vuthu ra le United States)