Vuvabyi Bya Dengue—Nxungeto Lowu Ya Ka Wu Andza

“Tindzawulo ta Rihanyo ta le Morelos . . . , leti tirhisanaka ni Huvo ya ta Rihanyo ya le Dorobeni ra Emiliano Zapata, yi bumabumele Holo ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha . . . hikwalaho ka ntirhisano wa tona wo endla leswaku jarata ra tona ri tshama ri basile naswona ri nga vi ni tindhawu laha tinsuna leti vangaka vuvabyi bya dengue ti nga tshikelaka kona.”

VALAWURI va le Mexico va ni xivangelo lexinene xo vilela hi tinsuna leti nga ni vuvabyi lebyi. Switsotswana leswi leswitsongo swi nga vanga xitsongwatsongwana lexi nga ni khombo swinene lexi vangaka vuvabyi bya dengue, ku nga xitsongwatsongwana lexi dlayaka lexi khomeke vanhu vo tlula 57- 000 eMexico hi 2010. Mexico i rin’wana ra matiko yo tlula 100 lama nga ni vuvabyi bya dengue. Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri ringanyeta leswaku emisaveni hinkwayo ku nga ha va ku ri ni vanhu vo tlula 50 wa timiliyoni lava khomiwaka hi vuvabyi lebyi lembe ni lembe naswona vanhu vambirhi eka va ntlhanu va le khombyeni ro khomiwa hi vuvabyi lebyi. Hikwalaho, valawuri va ta rihanyo va simeke minongonoko yo herisa tinsuna leti vuriwaka Aedes aegypti ku nga muxaka wun’wana wa tinsuna leti tluletaka xitsongwatsongwana xa dengue.a

Vuvabyi bya dengue byi tala ku kumeka etindhawini leti hisaka ni leti mpfula yi talaka ku na eka tona, ngopfu-ngopfu hi minkarhi ya timpfula ni loko ka ha ku va ni mhangu ya ntumbuluko, yo tanihi xidzedze kumbe ndhambi. Leswi swi vangiwa hileswi tinsuna ta xisati leti vuriwaka ti-Aede ti tshikelaka mandza ya tona kun’wana ni kun’wana laha ti kumaka mati lama nga yima.b Leswi vanhu va le Latin America ni le Kharibiya va kaka mati lawa va ma tirhisaka endlwini kutani va ma hlayisa eka mathangi lama endliweke hi khonkhireti, vativi va ta rihanyo va va khutaza ku tshama va pfale mathangi ya vona. Leswi swi ta endla leswaku tinsuna ti nga tshikeli laha va hlayiseke mati ya vona kona. Vanhu va nga ha tlhela va endla leswaku tinsuna leti ti nga hangalaki hi ku va va cukumeta mathayere ya khale, swikotela, swibya swo byala swiluva kumbe xin’wana ni xin’wana lexi mati ma nga ha tshamaka eka xona.

Ku Xiya Vuvabyi Lebyi Ni Ku Langutana Na Byona

Vuvabyi bya dengue byi nga fanisiwa ni ndlela leyi munhu a titwaka ha yona loko a khomiwe hi mukhuhlwana. Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku loko u ri ni vuvabyi bya dengue u ta vona hi mukhuhlwana lowu fambisanaka ni swirhumbana enhlongeni, mahlo ma vava, u va ni switlhavi emisiheni ni le mahlanganweni ya marhambu. Mukhuhlwana lowu wu teka masiku ya ntlhanu ku ya eka nkombo.

Madokodela a ma si va na wona murhi wo tshungula vuvabyi bya dengue, kambe minkarhi yo tala byi nga tshunguleka hi ku va munhu a tinyika nkarhi wo wisa ni ku nwa swihalaki swo tala. Hambiswiritano, vavabyi lava nga ni vuvabyi lebyi va fanele va tshama va ri karhi va kamberiwa ku vona loko va nga ri na vuvabyi bya dengue hemorrhagic fever kumbe swikombiso swin’wana leswi vangiwaka hi byona. Leswi swi nga vonaka loko mukhuhlwana se wu ya wu hela naswona muvabyi a tikomba a hola. Hi swihi swikombiso swin’wana? I ku vava ka khwiri, ku tshamela ku hlanta, ku huma ngati etinhompfini ni le ka maxinini, ku cinca ka thyaka ra munhu ri va ra ntima loko a ya exihambukelweni ni ku rhukurha. Swikombiso swin’wana swi nga ha katsa ku va ni ximbilwana, ku tshamela ku twa torha, ku kwalala, ku twa xirhami ni ku nga vi na ngati leyi ringaneke.

Lexi twisaka ku vava hileswaku mirhi yo dlaya switsongwatsongwana a yi swi koti ku tshungula dengue hikuva i vuvabyi lebyi tlulelaka, a hi baktheriya. Nakambe vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi va fanele va papalata tipilisi to tanihi ti-aspirin ni ti-ibuprofen hikuva ti nga endla leswaku va ya va huma ngati. Ku ni swiyenge swa mune swa xitsongwatsongwana xa dengue naswona swi nga ha endleka leswaku vuvabyi lebyi byi nga ku khomi kan’we.

Loko wo tshuka u khomiwa hi vuvabyi lebyi, tinyike nkarhi wo tala wo wisa naswona u nwa swihalaki swo tala. Tlhela u tisirhelela hi rikoka leri nga ta ku sirhelela eka tinsuna leswaku ti nga ku lumi ivi ti tluleta van’wana vuvabyi lebyi u nga na byona.

Xana u nga tisirhelela njhani leswaku u nga lumiwi hi tinsuna? Ambala swiambalo swa mavoko yo leha, buruku ro leha kumbe rhoko yo leha naswona u tirhisa swilo swo sivela tinsuna. Hambileswi tinsuna ti nga ku lumaka nkarhi wun’wana ni wun’wana, ti luma ngopfu endzhaku ka tiawara timbirhi dyambu ri humile ni loko ri ya eku peleni. Hi hala tlhelo, ku tirhisa rikoka leri nga ta ku sirhelela eka tinsuna swi nga ku sirhelela.

Swi nga ha endleka leswaku hi ku famba ka nkarhi yi ta va kona mirhi yo tshungula dengue. Kambe eku heteleleni Mfumo wa Xikwembu wu ta herisa mavabyi hinkwawo, ku katsa ni mukhuhlwana lowu. Hakunene nkarhi wu ta fika lowu Xikwembu xi nga ta “sula mihloti hinkwayo ematihlweni ya vona, rifu a ri nge he vi kona, hambi ku ri ku kolola, ni xirilo ni xitlhavi a swi nge he vi kona. Swilo swo sungula swi hundzile.”—Nhlavutelo 21:3, 4.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Dayagramu leyi nga eka tluka 25]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Kambisisa Laha Ti Tshikelaka Kona

1. Mathayere lama nga tirhiki

2. Magadasi

3. Swibya swo byala swiluva

4. Swibakitana

5. Swikotela ni mikorotwana leyi cukumetiweke

Tisirhelele Leswaku U Nga Lumiwi Hi Tinsuna

a. Ambala swiambalo swa mavoko yo leha, buruku ro leha kumbe rhoko yo leha naswona u tirhisa swilo swo sivela tinsuna

b. Loko u etlela tirhisa rikoka leri nga ta ku sirhelela eka tinsuna

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

Source: Courtesy Marcos Teixeira de Freitas