Dengue—Vuvabyi Lebyi Vangiwaka Hi Ku Lumiwa — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Dengue—Vuvabyi Lebyi Vangiwaka Hi Ku Lumiwa

Hi Muyimeri Wa Xalamuka! ePhilippines

NSUNA yi fika yi phatsama evokweni ra xinhwanyatana yi nga voniwi hi munhu. Nsuna leyi yi tlhava nhlonge ya xinhwanyatana lexi hi ku hatlisa ivi yi boxa nsiha wa ngati. Endzhaku ka nkarhinyana, loko manana a languta xinhwanyatana xakwe u vona nsuna. Loko a ku wa yi makala, yi hahe khale. Xana hi wona makumu ya swona? Kumbexana a swi tano. Nsuna yi nga ha va yi fambile, kambe hi xinkadyana lexi yi tlhaveke nsiha wa ngati wa n’wana, yi siye switsongwatsongwana leswi nga ni khombo leswi vangaka vuvabyi.

Ku nga si hela mavhiki mambirhi n’wana u va a khomiwe hi mukhuhlwani, ku pandza ka nhloko, ku vava ka mahlo etshakweni ra wona, ku pandza ka mahlangano loku tlulaka mpimo swin’we ni ku hisa ngopfu ka miri. Loko vuvabyi byi tinyika matimba, xihlangi xi sungula ku huma swirhumbana swo tshwuka naswona xi tsana hi ku helela. Xihlangi lexi xi khomiwe hi vuvabyi bya dengue vuvabyi lebyi vangiwaka hi ku lumiwa hi nsuna.

Hambiswiritano, loko n’wana loyi a tshame a khomiwa hi vuvabyi bya dengue, a nga ha khomiwa hi muxaka wun’wana wa vuvabyi lebyi lowu nga ni khombo, ku nga vuvabyi bya ku mpfempfa ngati [dengue hemorrhagic fever (DHF)]. Hikwalaho ka byona, misiha ya pfuta ivi byi vanga leswaku nhlonge yi huma ngati. Swi nga ha endleka ku va ni ku mpfempfa ka ngati endzeni. Loko byi nga tshunguriwi kahle, muvabyi a nga ha karhatiwa hi ku tsana ka nsusumeto ni ndzhendzheleko wa ngati, leswi nga vangaka rifu ra xitshuketa.

Kahle-kahle vuvabyi bya dengue i yini? Xana byi nga ku khoma? Xana wena ni ndyangu wa wena mi nga tisirheleta njhani? A hi byi kambisiseni hi vukheta.

Xana Dengue I Yini?

Nakambe vuvabyi bya dengue byi vitaniwa vuvabyi lebyi hlaselaka marhambu, hi byin’wana bya mavabyi yo hlayanyana lama vangiwaka hi ku lumiwa hi nsuna. Kahle-kahle vuvabyi lebyi byi vangiwa hi xitsongwatsongwana. Nsuna leyi tluletiweke mavabyi lawa (hi marito man’wana, nsuna leyi lumeke munhu la khomiwe hi vuvabyi lebyi) yi famba ni xitsongwatsongwana lexi nga eka tinhlarimbya ta yona ta marhi. Loko yi ri karhi yi luma munhu leswaku yi kuma ngati, yi siya xitsongwatsongwana lexi eka munhu wa kona.

Ku ni tinxaka ta mune ta switsongwatsongwana swa vuvabyi bya dengue. Loko u tshame u khomiwa hi muxaka wun’wana wa byona a swi vuli swona leswaku u sawutisiwile eka tinxaka letin’wana tinharhu. Loko muvabyi loyi a tshameke a khomiwa hi byona a tlhela a lumiwa hi nsuna leyi nga ni muxaka wun’wana wa xitsongwatsongwana, muvabyi u khomiwa hi DHF.

“Mbirhi-xa-ntlhanu Xa Vaaki Va Misava” Va Le Khombyeni

Hi ku ya hi World Health Organization (WHO), dengue yi nga ha hlasela vanhu 2500 wa timiliyoni, “mbirhi-xa-ntlhanu xa vaaki va misava.” Asiaweek ya vika: “Matiko ya le tindhawini to hisa ni leti hisakanyana lama tlulaka 100 ma vike ku hangalaka ka vuvabyi bya dengue, naswona ku ni makume ya timiliyoni ta swiviko swa mavabyi lawa leswi vikiwaka lembe na lembe, naswona 95 wa tiphesente ta lava khomiwaka hi vuvabyi lebyi i vana.”

A swi tiveki leswaku vuvabyi bya dengue byi tshuburiwe rini ro sungula. Xiviko lexi vulavulaka hi “vuvabyi bya matsolo” le Cairo hi 1779 swi nga ha endleka leswaku a xi kombetela eka vuvabyi bya dengue. Ku sukela enkarhini wolowo, vuvabyi bya dengue byi vikiwile emisaveni hinkwayo. Ngopfu-ngopfu ku sukela eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava, vuvabyi bya dengue byi khumbe ngopfu rihanyo ra vanhu, ngopfu-ngopfu le Asia Dzonga-vuxa. Tinxaka to tala ta xitsongwatsogwana lexi ti sungule ku hangalaka, naswona leswi swi vange leswaku ku va ni vuvabyi bya ku mpfempfa ngati byo hambana-hambana lebyi nga ni khombo swinene. Buku leyi humesiweke hi WHO yi ri: “Ku hangalaka ko sungula ka vuvabyi bya ku mpfempfa ngati le Asia a ku ri eManila hi 1954.” Matiko man’wana ma landzerile, ngopfu-ngopfu Thailand, Vietnam, Malaysia ni tindhawu leti nga ekusuhi na wona. Ku hangalaka loku ko sungula ka vuvabyi lebyi le Asia Dzonga-vuxa ku dlaye vanhu ku sukela eka 10 ku ya eka 50 wa tiphesente, kambe leswi ku dyondziweke swo tala malunghana ni vuvabyi lebyi, vuvabyi lebyi byi hungutekile.

Ku sukela hi va-1960, ku honisiwa ka matsima ya ku lawula tinsuna leti nga ni xitsongwatsongwana lexi ku vange leswaku ku va ni ku engeteleka lokukulu ka vuvabyi bya dengue. Tanihi leswi vuvabyi bya dengue byi hangalakeke, swi tano ni hi DHF. A ko va matiko ya kaye ntsena lawa a ma ngheneriwe hi ntungu lowu emahlweni ka 1970, kambe hi 1995 nhlayo yi kule ku fika eka 41. WHO yi ringanyeta leswaku lembe na lembe, ku ni vavabyi va 500 000 lava nga ni DHF lava swi bohaka leswaku va ongoriwa va ri exibedlhele.

Hambileswi vuvabyi lebyi byi nga tiviwiki ngopfu ematikweni lama nga riki wona ya tindhawu to hisa, eka swiyimo swin’wana vaendzi lava yaka laha khombo ra ku tluleriwa hi byona ri nga kona, byi va khomile ivi va vuya ni vuvabyi lebyi emakaya ya vona. Hi xikombiso, eku heleni ka 1996, The New York Times, yi vulavule hi vuvabyi bya dengue le United States—eMassachusetts, New York, Oregon na Texas.

Makhombo Man’wana Ya DHF

Tanihi laha hi xiyeke hakona eku sunguleni, DHF i vuvabyi bya dengue lebyi nga ni khombo. Khombo rin’wana hi leswaku vanhu va tikanganyisa hi ku anakanya leswaku DHF a hi nchumu wo chavisa. Hi xihoxo vanhu vo tala va anakanya leswaku i mukhuhlwani lowukulu. Hambiswiritano, xinamu xi nga ha endla leswaku vuvabyi byi tlulela eka xiyimo lexi nga ni khombo laha mpimo wa swiaki swa ngati wu hungutekaka ku tlula mpimo, kutani ngati yi sungula ku mpfempfa (endzeni kumbe eka maxinyinyi, nhompfu kumbe yi huma hi nhlonge), ni nsusumeto wa ngati wa hunguteka. Muvabyi a nga ha wa. Loko ndyangu wu sungula ku xiya leswaku xiyimo xi bihile, ana se nsusumeto wakwe wa ngati wu le ka xiyimo xo biha. Va ta n’wi tsutsumisela exibedlhele. Exibedlhele madokodela ma kuma leswaku ana se nsusumeto wa yena wa ngati wu tsanile. Hikwalaho ka xiyimo lexi xo biha, ku nga ha laveka swihalaki leswi nga swikhomela-ndhawu swa ngati.

Ku Sirheleta Ndyangu Wa Wena

Xana i yini lexi nga endliwaka leswaku ku hungutiwa swiphiqo leswi vangiwaka hi vuvabyi lebyi? Loko ndyangu wu tshama endhawini leyi ku nga ni vuvabyi bya dengue, naswona xirho xa ndyangu xi khomiwe hi ku hisa ka miri loku hetaka siku ni ku tlula, hi vutlharhi ndyangu wu fanele wu ya eka dokodela. Leswi i swa nkoka ngopfu-ngopfu loko muvabyi a ri ni swikombiso swa vuvabyi bya dengue, swo tanihi swirhumba-rhumbani kumbe ku vava ka misiha ni mahlangano kumbe ku twa ku vava etshakweni ra mahlo.

Dokodela a nga ha teka ngati leswaku a ta yi kambela. Vuvabyi bya dengue lebyi nga vangiki ku mpfempfa ka ngati bya tshunguleka hi ku olova. Kambe loko vukamberi byi kombisa leswaku muvabyi u ni DHF, dokodela a nga ha lava leswaku ku tirhisiwa swihalaki swa vutshunguri hi vukheta. Swihalaki leswi swi nga ha katsa swihalaki swa oral rehydration, swo fana ni leswi tirhisiwaka eka vuvabyi bya nchuluko, kumbe loko swiyimo swi bihe ku tlula mpimo ku nga ha tirhisiwa swihalaki leswi nga swikhomela-ndhawu swa ngati swa n’oko wa Ringer, min’oko ya saline kumbe swin’wana. Loko a tshungula ku tsana ka nsusumeto wa ngati, dokodela a nga ha lunghiselela mirhi yo karhi leyi nga pfunaka eku antswiseni ka nsusumeto wa ngati ni ku pfuna ku kondletela swiaki swa ngati.

Loko ngati yi huma ngopfu, madokodela ma nga ha va ni mboyamelo wa ku seketela ku mpomperiwa ka ngati. Man’wana ma nga ha hatlisela ku seketela ku mpomperiwa ka ngati ma nga sungulanga hi ku anakanyisisa hi swikhomela-ndhawu swa ngati. Hambiswiritano, endlelo leri a ko va ku tlula nawu wa Xikwembu ntsena, hakanyingi endlelo leri a swi bohi leswaku ri tirhisiwa. (Mintirho 15:29) Ntokoto wu kombise leswaku ku tirhisa hi vukheta swikhomela-ndhawu swa ngati loko vuvabyi bya ha ku sungula i nchumu wa nkoka eku byi tshunguleni. Ntirhisano exikarhi ka muvabyi ni dokodela emhakeni leyi swi nga pfuna ku herisa swiphiqo malunghana ni mpompelo wa ngati. Leswi hinkwaswo swi kombisa nkoka wa ku ba mhunti ya ha ri na mahika loko swi tikomba onge munhu wa kona u khomiwe hi DHF.—Vona bokisi leri nge “Hi Swihi Swikombiso Swa Vuvabyi Lebyi?”

Tindlela Ta Ku Byi Sivela

Yin’wana ya tona leyi nga muhangalasi-nkulu wa xitsongwatsongwana xa vuvabyi bya dengue i nsuna leyi vuriwaka Aedes aegypti. Tinsuna ta muxaka lowu ti kumeka ngopfu etindhawini to hisa swinene ni leti nga hisiki ngopfu emisaveni hinkwayo. (Vona mepe lowu nga laha.)Tinsuna ta Aedes aegypti ti tala ngopfu etindhawini leti ku tshamaka vanhu vo tala. Ku lawula tinsuna leti hi yin’wana ya tindlela ta ku lawula vuvabyi lebyi.

Ku lawula tinsuna emisaveni hinkwayo a swi olovi. Hambiswiritano, ku ni swilo leswi u nga swi endlaka leswaku u hunguta khombo leri emutini wa wena. Nsuna ya xisati yi tshikela mandza ya yona ematini. Xivungwana xa yona xi nga kula endzeni ka swilo leswi nga ni mati lama tshameke vhiki hinkwaro kumbe ku tlula, swo tanihi mathayere lema cukumetiweke, swikotele leswi cukumetiweke, mabodlhele kumbe swikhamba swa khokhonati leswi pfulekeke. Ku susa swilo swo tano swi ta herisa tindhawu leti tinsuna ti nga ta tswalela eka tona. Ku engetela kwalaho, i swinene leswaku u khubumeta mabakiti kumbe swikwekwetsu. Nakambe ku susa mati lama tshameke elwangwini swa pfuna. Lexi tsakisaka eku sunguleni ka lembe ra dyondzo ra 1997/98, ndzawulo ya rihanyo le Philippines yi khutaze leswaku swibya swa swiluva leswi vekiwaka etitlilasini swi nga ha tirhisiwi hikwalaho ka xivangelo lexi.

Loko xirho xin’wana xa ndyangu xi khomiwa hi vuvabyi bya dengue, tekani magoza lama faneleke leswaku a nga ha lumiwi hi tinsuna tin’wana leti hi nkarhi wolowo ti nga endlaka leswaku ni van’wana byi va tlulela. Yindlu leyi nga riki na timbhovo kumbe leyi nga ni swinghenisa moya yi nga ha va nsirhelelo.

Ku vuriwa yini hi nsawutiso? Enkarhini wa sweswi a ku si va ni nsawutiso lowu faneleke. Ndzavisiso wu le ku endliweni leswaku ku endliwa murhi lowu, kambe leswi a swi olovi hikwalaho ka leswi nsirhelelo lowu heleleke wu nga ta lava nsawutiso lowu nga ta hlula tinxaka hinkwato ta mune ta switsongwatsongwana swa dengue. Nsawutiso wa muxaka wun’we wa vuvabyi lebyi entiyisweni wu nga ha nyanyisa vuvabyi bya DHF. Vaendli va ndzavisiso va vula leswaku nsawutiso lowu tirhaka kahle wu nga kumeka ntsena endzhaku ka malembe ya ntlhanu ku ya eka khume.

Vaendli van’wana va nkambisiso a va ri karhi va ringeta endlelo rin’wana. Hi ku tirhisa endlelo ra ku cinca switekela, va ni ntshembo wa leswaku va ta byi sivela vuvabyi bya dengue hi ku kambela marhi ya tinsuna. Loko endlelo leri ro tirha hilaha ku kunguhatiweke hakona, tinsuna to tano leti ku cinciweke switekela swa tona ti ta hundzisela eka vana va tona switekela leswi nga ta sivela vuvabyi bya dengue. Hambileswi ku endliweke nhluvuko, swa ha ta tikomba loko leswi swi ta humelela.

Enkarhini wa sweswi, ku herisa vuvabyi bya dengue hi ku helela swi tikomba swi nga tshembisi. Kambe ku teka magoza lama faneleke swi nga pfuna wena ni varhandziwa va wena leswaku mi papalata makhombo lama xungetaka vutomi lama vangiwaka hi vuvabyi bya dengue—vuvabyi lebyi vangiwaka hi ku lumiwa.

[Box on page 16]

Hi Swihi Swikombiso Swa Vuvabyi Lebyi?

Swikombiso swa vuvabyi bya dengue ni vuvabyi bya ku mpfempfa ngati bya dengue (DHF)

• Ku hisa ka miri hi xitshuketa

• Ku pandza ka nhloko lokukulu*

• Ku vava ka mahlo etshakweni ra wona

• Ku pandza ka mahlangano ni misiha

• Maphyaphyati

• Swirhumba-rhumbani

• Ku hela matimba

Swikombiso leswi xiyekaka swinene swa DHF

• Ku wa hi xitshuketa

• Ku mpfempfa ka ngati enhlongeni

• Ku huma ngati kun’wana ni kun’wana

• Mukhuhlwana, nhlonge yo olova yi tlhela yi namarhela

• Ku nga tshamiseki

• Ku tsana ka nsusumeto wa ngati ni ku ba ka mbilu loku tsaneke (xikombiso xa ku tsana ka nsusumeto wa ngati xa vuvabyi bya dengue)

U nga hlweli ku ya eka dokodela loko u xiya swikombiso swa vuvabyi. Ngopfu-ngopfu vana va le khombyeni

[Footnote]

Vativi va ta vutshunguri va vula leswaku murhi wa aspirin wu nga tirhisiwi hikuva wu nga nyanyisa ku mpfempfa ka ngati.

[Box on page 17]

Switsundzuxo Eka Vaendzi

Nkarhi na nkarhi, vaendzi lava endzelaka etindhawini to hisa va khomiwa hi dengue, kambe vuvabyi bya ku mpfempfa ka ngati bya dengue a hi xitalo byi khoma vanhu hikuva muxaka lowu lowu nga ni khombo hakanyingi wu tlhulela munhu endzhaku ka loko a khomiwa ra vumbirhi hi vuvabyi bya dengue. Hi leswi swiringanyeto swin’wana swa ku tisirheleta leswi nyikiwaka vavalangi:

• Ambala tihembhe ta mavoko yo leha ni buruku ro leha

• Tirhisa murhi wo hlongola tinsuna

• Papalata tindhawu leti nga ni vanhu vo tala swinene

• Tshama eka miako leyi nga ni mafasitere lama pfalekaka leswaku tinsuna ti nga ngheni

• Loko u khomiwa hi ku hisa ka miri loko wa ha ku vuya ekaya, byela dokodela wa wena laha a wu endzele kona

[Map/Picture on page 17]

Tindhawu leti sweswinyana a ku ri ni vuvabyi bya dengue eka tona

Tindhawu leti nga ekhombyeni ra ku hlaseriwa hi ntungu wa dengue

Tindhawu leti ku kumekaka “Aedes aegypti,” nsuna leyi nga ni vuvabyi bya dengue

[Credit Line]

Source: Centers for Disease Control and Prevention, 1997

[Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

Tindhawu leti ti nga tswalelaka eka tona (1) mathayere lama cukumetiweke, (2) emalwangwini lama nga ni mati ya mpfula, (3) swibya swa swiluva, (4) mabakiti kumbe swibya swin’wana, (5) swikotele leswi cukumetiweke, (6) madiromu

[Picture Credit Line on page 17]