Vantshwa Va Vutisa . . .

Ha Yini Ndzi Nga Swi Koti Ku Yingiserisisa?

“Minkarhi yin’wana swo tiendlekela. Ndza yingisela loko ndzi ri eminhlanganweni ya vandlha, naswona hi xitshuketa mianakanyo ya mina yi sungula ku pepetseka. Endzhaku ka khume ra timinete mianakanyo ya mina ya vuya.”—Jesse.

“YINGISELA!’’ Xana, u tshamela ku twa marito wolawo ma vuriwa hi vadyondzisi kumbe vatswari va wena? Loko swi ri tano, kumbexana u ni xiphiqo xa ku dzikisa mianakanyo ya wena eka swilo swo karhi. Hikwalaho, swi nga ha endleka u nga pasi kahle. Naswona swi nga ha endleka van’wana va nga ku tsakeli, va nga ha ku nyenya onge hi loko u hundze muti ri xile kumbe va ku teka tanihi xihunguki.

Ku tlula kwalaho, ku tsandzeka ku yingisela swi nga ha va ni vuyelo byo biha eka vumoya bya wena. Ku tlula kwalaho, Bibele hi yoxe yi ri: “Nyikelani nyingiso eka ndlela leyi mi yingisaka ha yona.” (Luka 8:18) Entiyisweni, Vakreste va lerisiwa ku “nyikela nyingiso lowukulu ku tlula lowu tolovelekeke” eka swilo swa moya. (Vaheveru 2:1) Naswona loko swi ku tikela ku yingiserisisa, swi nga ha ku tikela ku yingisa ndzayo leyi.

Xana xiphiqo ku nga va ku ri yini? Eka swiyimo swin’wana ku tsandzeka ku rhiya ndleve swi nga vangiwa hi xiphiqo xa miri. Hi xikombiso, vaendli van’wana va nkambisiso va vula leswaku Xiphiqo xa Ku Tsandzeka ku Yingiserisisa [Attention Deficit Disorder], xi fambisana ni ku nga tirhi kahle ka fambiselo leri hundzisaka marungula ebyongweni.a Vantshwa van’wana va ni mavabyi lama nga kamberiwangiki hi vatshunguri, yo tanihi ku twa kumbe ku nga voni kahle. Leswi na swona swi nga kavanyeta vuswikoti bya wena bya ku yingiserisisa. Vaendli va minkambisiso va kume leswaku vantshwa hi ku angarhela swa va tikela ku yingiserisisa ku tlula vanhu lavakulu. Hikwalaho ku pepetseka ka mianakanyo ku tolovelekile exikarhi ka vantshwa, hambileswi ku nga vangiwiki ngopfu hi vuvabyi.

Ku Cinca Ka Wena Mianakanyo

Loko u ri ni xiphiqo xa ku yingiserisisa, swi nga ha endleka u ri ni swiphiqo leswi vangiwaka hi ku kula. Muapostola Pawulo u tsarile: “Loko ndza ha ri xihlangi, a ndzi vulavula tanihi xihlangi, ndzi ehleketa tanihi xihlangi, ndzi anakanya tanihi xihlangi; kambe leswi se ndzi nga wanuna, ndzi tshike mikhuva ya xihlangi.” (1 Vakorinto 13:11) Ina, loko u ri karhi u kula, mianakanyo ya wena ya cinca. Hi ku ya hi buku leyi nge Adolescent Development, “vuswikoti lebyintshwa bya mianakanyo . . . byi sungula emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi.” U hlakulela vuswikoti bya ku twisisa ni ku kambisisa tinhlamuselo ni tidyondzo leti rharhanganeke. U sungula ku twisisa mahanyelo, mimpimanyeto ya mahanyelo ni swilo leswi nga swa nkoka. U sungula ku anakanya hi vumundzuku bya wena tanihi ntswatsi.

Xana xiphiqo ku nga va ku ri yini? Loko se u ri ni mianakanyo ni tidyondzo leti letintshwa ni tinhlamuselo leti nghenaka emianakanyweni ya wena, swi nga ha ku kavanyeta swinene. A wa ha ehleketi ku fana ni xihlangi. Sweswi byongo bya wena byi ku susumetela ku anakanyisisa ni ku kambisisa xin’wana ni xin’wana lexi u xi vonaka ni lexi u xi twaka. Nhlamuselo leyi vuriweke hi mudyondzisi yi nga ha vanga leswaku mianakanyo yi sungula ku pepetseka. Loko u nga dyondzi ku lawula mianakanyo ya wena leyi pepetsekaka, u ta lahlekeriwa hi rungula ra nkoka. Lexi tsakisaka, Bibele yi vula leswaku Isaka wanuna wo lulama a a heta nkarhi a ri eku anakanyisiseni. (Genesa 24:63) Kumbexana ku veka nkarhi wo karhi etlhelo siku rin’wana ni rin’wana leswaku u ku gee, u anakanyisisa ni ku lulamisa swin’wana swi nga ha ku pfuna leswaku u kota ku yingiserisisa minkarhi yin’wana.

Mintlhaveko Ni Tihomoni

Nakambe mintlhaveko ya wena yi nga va xihlovo xa ku pepetseka ka mianakanyo ya wena. U nga ha ringeta ku dzikisa mianakanyo ya wena eka leswi u nga eku swi hlayeni kumbe leswi u nga eku swi yingiseleni, kambe u tikuma u ri eku anakanyeni hi swilo swin’wana. Minkarhi yin’wana u nga phirheka ni ku tlhela u tsaka, u nga khomiwa hi gome ni ku nyanyuka. Swi nga ku vilerisi! A swi vuli swona leswaku wa penga. Entiyisweni, leswi swi vangiwa hi leswi tihomoni ta wena ti tlangaka hi wena. U langutane ni ku cinca loku vangiwaka hi ku kula.

Kathy McCoy na Charles Wibbelsman va tsala: “Mintlhaveko yi tinyika matimba emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi . . . Hi mpimo wo karhi, mintlhaveko leyi leyi nga ni matimba i xiphemu xa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Yin’wana yi fambisana ni ntshikilelo lowu u langutaneke na wona sweswi.” Ku tlula kwalaho, u tshinelela “vurhumbuki bya vuntshwa,”—ku nga nkarhi lowu ku navela ka rimbewu ku tinyikaka matimba. (1 Vakorinto 7:36) Ruth Bell mutsari wa tibuku u ri: “Ku cinca ka miri loku vangiwaka hi ku kula hakanyingi ku fambisana ni mintlhaveko leyi nga ni matimba ya rimbewu. U nga tikuma u anakanya ngopfu hi timhaka ta rimbewu, mintlhaveko ya wena ya ku navela ka rimbewu yi nga khumbeka hi ku olova.”b

Jesse, la tshahiweke eku sunguleni, mianakanyo yakwe ya pepetseka ku nga nchumu lowu tolovelekeke eka vantshwa: “Minkarhi yin’wana ndzi anakanya hi vanhwanyana kumbe hi mivilelo yin’wana leyi ndzi nga na yona kumbe swilo leswi ndzi nga ta swi endla.” Eku heteleleni, bubutsa ra mintlhaveko ri ta fika emakumu. Hi nkarhi lowu fanaka, tikarhateli ku titshinya. Muapostola Pawulo u tsarile: “Ndzi ba miri wa mina, ndzi wu kongomisa tanihi hlonga.” (1 Vakorinto 9:27) Loko u hambeta u dyondza ku lawula mintlhaveko ya wena, u ta swi kota ku va la yingiserisisaka.

Mukhuva Wa Wena Wa Ku Etlela

Miri wa wena lowu kulaka wu lava ku etlela loku ringaneke leswaku u ta kota ku kula ni ku endla leswaku byongo bya wena byi lulamisa swilo leswintshwa ni mintlhaveko leyi ku karhataka siku na siku. Hambiswiritano, vantshwa vo tala va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va ni xiyimiso lexi endlaka leswaku va va ni nkarhi lowu nga nyawuriki wa ku etlela. Mutivi wa tisele leti fambisaka marungula emirini u ri: “Miri a wu nge rivali leswaku u wu kolota tiawara tingani ta ku etlela. Ematshan’weni ya sweswo, minkarhi hinkwayo wu ta tsundzuka ivi hi xitshuketa wu ku byela leswaku wa wu kolota, leswi wu nga ha swi kombisa hi ku kavanyeteka ka miehleketo, ku tsandzeka ku yingisela khwatsi ni ku nga xalamuki ka miehleketo.”

Vaendli van’wana va minkambisiso va anakanya leswaku hi ku engetela awara ntsena kumbe ku tlula eka tiawara ta wena to etlela madyambu man’wana ni man’wana swi nga ku pfuna ngopfu leswaku u antswisa vuswikoti bya wena leswaku u kota ku yingiserisisa. I ntiyiso leswaku Bibele yi sola vulolo ni ku rhandza vurhongo. (Swivuriso 20:13) Hambiswiritano, i swinene ku ya eku etleleni hi nkarhi leswaku u ta kota ku tirha kahle.—Eklesiasta 4:6.

Swakudya Ni Ku Yingiserisisa

Xiphiqo xin’wana ku nga ha va ku ri swakudya. Vana va kondlo-a-ndzi-dyi va swi rhandza ngopfu swakudya leswi nga ni mafurha ni leswi nga ni chukela. Vaendli va minkambisiso va vula leswaku hambiloko swakudya leswi nga akiki miri swi nandziha swinene, swi tikomba onge swi endla mianakanyo yi tsana. Hilaha ku fanaka minkambisiso yi kombisa leswaku ku tirha ka miehleketo ka hunguteka endzhaku ka ku dya swakudya leswi nga ni tikhabohaydreti, swo tanihi xinkwa, ti-cereal, mpunga kumbe pasta. Leswi swi nga ha va swi vangiwa hileswi tikhabohaydreti ti engetelaka tikhemikali leti vuriwaka serotonin ebyongweni naswona ti endla leswaku munhu a khudzehela. Hikwalaho vativi va swakudya va ringanyeta leswaku i swinene ku dya swakudya leswi fuweke hi tiproteyini u nga si sungula ku endla ntirho lowu lavaka mianakanyo leyi xalamukeke.

Xitukulwana Lexi Rhandzaka TV Ni Khompyutara

Emalembeni yo tala vadyondzisi va vule leswaku TV ni swifaniso swa yona leswi hundzaka hi ku hatlisa swi endla leswaku vantshwa va nga swi koti ku yingisela nkarhi wo leha naswona van’wana sweswi va sola khompyutara. Hambileswi ku nga ni minjhekanjhekisano yo tala exikarhi ka vativi malunghana ni ndlela leyi hi ku kongoma thekinoloji ya manguva lawa yi khumbaka vantshwa ha yona, ku heta nkarhi wo tala u hlalele TV kumbe ku tlanga mintlango ya khompyutara entiyisweni swi nga ha va ni khombo. Muntshwa un’wana u ri: “Loko hi ri ni swilo swo tanihi mintlango ya vhidiyo, tikhompyutara swin’we ni Internet, hina vana hi ngheniwa hi moya wa ku lava ku kuma swilo leswi hi swi lavaka hi xihatla.”

Mhaka hi leswaku, swilo swo tala evuton’wini swi kumiwa hi ku tikarhata, ku tiyisela ni ku lehisa mbilu loku nga khale ku ri kona. (Ringanisa Vaheveru 6:12; Yakobo 5:7.) Hikwalaho u nga tshuki u anakanya leswaku swilo swi fanele swi endleka hi ku tsopeta ka tihlo leswaku swi va leswi tsakisaka. Hambileswi ku hlalela TV ni ku tlanga mintlango ya khompyutara ku nga nchumu lowu tsakisaka, ha yini u nga dyondzi ku penda, ku mpfampfarhuta kumbe ku tlanga xichayachayana xa vuyimbeleri? Vutshila byo tano byi nga kurisa vuswikoti bya wena bya ku yingiserisisa.

Xana ti kona tindlela tin’wana leti u nga kurisaka ha tona vuswikoti bya wena bya ku yingiserisisa? Entiyisweni, ti kona, naswona xihloko xin’wana xa nkarhi lowu taka xi ta hlamusela tin’wana ta tona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Blurb on page 14]

Vaendli va minkambisiso va vula leswaku swakudya leswi nga akiki miri swi tikomba onge swi endla mianakanyo yi tsana

[Blurb on page 14]

“Minkarhi yin’wana ndzi anakanya hi vanhwanyana kumbe hi mivilelo yin’wana leyi ndzi nga na yona”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Xana hakanyingi swa ku tikela ku yingiserisisa loko u ri etlilasini?