Ku Kurisa N’wana La Nga eMalembeni Ya Kondlo-A-Ndzi-Dyi Leswaku A Va Munhu Lonkulu

A HI nge u suka exihlaleni lexi hisaka u ya eNdhawini leyi Titimelaka Swinene. Loko u xika eka xihaha-mpfhuka, u sungula ku swi xiya leswaku u le ndhawini leyi nga ni tiayisi. Xana u nga swi kota ku hanya endhawini yoleyo? Ina, kambe u ta boheka ku endla swo karhi.

U langutana ni xiyimo lexi fanaka loko n’wana wa wena a fika emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Ku cinca ka yena ku endleka hi ku hatlisa. Xifanyetana xa wena lexi a xi nga suki etlhelo ka wena se xi vona swi antswa ku dzumba ni tintangha ta xona. Xinhwanyetana xa wena lexi a xi tshama xi swi langutele hi mahlo-ngati ku ku byela hi siku ra xona loko u xi vutisa, sweswi a xa ha hlamuseli swo tala.

Wa vutisa: “A ku ri njhani exikolweni?”

N’wana wa hlamula: “A ku ri kahle.”

A miyela.

Wa vutisa: “Swi lo yini?”

N’wana wa hlamula: “A hi nchumu.”

A tlhela a miyela.

Ku endleke yini ha yena? Buku leyi nge Breaking the Code yi vula leswaku eku sunguleni “hi wena loyi a wu lawula vutomi bya vana va wena. Kambe sweswi swi tikomba onge va lava ku tilawula naswona sweswo a wu nge swi pfumeleli.”

Xana swa tika ku va ekusuhi ni vana va wena lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi? Nikatsongo! U nga swi kota ku va ekusuhi ni vana va wena loko va ri emalembeni wolawo. Kambe u fanele u rhanga u twisisa leswi humelelaka emalembeni wolawo lama tsakisaka kambe minkarhi yin’wana ma vangaka ntlhontlho.

Ku Suka eVutsongwaneni Ku Ya Eka Munhu Lonkulu

Valavisisi a va ehleketa leswaku byongo bya n’wana byi va se byi wupfile loko a ri ni malembe ya ntlhanu. Sweswi va vula leswaku hambileswi byongo byakwe byi cincaka loko a fika emalembeni wolawo, a ku nge vuriwi leswi fanaka hi ndlela leyi byi tirhaka ha yona. Loko vana va fika emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, va va ni homoni leyi endlaka leswaku va cinca ndlela leyi va ehleketaka ha yona. Hi xikombiso, loko va ha ri vatsongo a va teka swilo hi ndlela leyi swi nga xiswona, kambe sweswi se va lava ku tiva leswaku ha yini swilo swi endliwa hi ndlela yo karhi. (1 Vakorinto 13:11) Va vona swilo hi ndlela ya vona naswona a va chavi ku vula ndlela leyi va swi vonaka ha yona.

Paolo wa le Italy, u ku xiyile ku cinca koloko eka vana vakwe. U ri: “Loko ndzi languta xifanyetana xa mina, ndzi vona onge se xi ehleketa ku fana ni wanuna. A xi lo kula ntsena emirini. Lexi ndzi hlamarisaka ngopfu i ndlela leyi xi ehleketaka ha yona. A xi chavi ku vula ndlela leyi xi swi vonaka ha yona swilo xi tlhela xi swi yimelela!”

Xana u xiye leswi fanaka eka n’wana wa wena la nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi? Kumbexana loko a ha ri n’wana a a yingisela leswi u n’wi byelaka swona. Loko a lava ku tiva xivangelo a ndzi n’wi byela leswaku “hikuva ndzi vule tano.” Leswi sweswi a nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi u lava ku tiva swivangelo naswona swi nga ha endleka a lava ku tiva leswaku ha yini ndyangu wu hanya hi milawu yo karhi. Ku va a endla tano swi nga ha tikomba onge wa xandzuka.

Kambe u nga gimeti hi ku vula leswaku n’wana wa wena u lava ku cinca milawu leyi u yi vekeke. Swi nga ha endleka leswaku swa n’wi tikela ku hanya hi milawu leyi u yi vekeke ni ku yi landzela loko a ri karhi a kula. Hi xikombiso, a hi nge u rhurhela endlwini yin’wana naswona u famba ni fanichara ya wena. Xana swi ta olova ku kuma ndhawu yo veka fanichara ya wena hinkwayo endlwini leyintshwa? A swi nge olovi. Nilokoswiritano, a wu nge swi cukumeti swilo leswi u swi tekaka swi ri swa risima.

N’wana wa wena la nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi u langutana ni xiyimo lexi fanaka loko a ri karhi a lunghekela nkarhi lowu a nga ta “siya tata wakwe ni mana wakwe.” (Genesa 2:24) Swi nga ha endleka leswaku nkarhi wolowo wa ha ri ekule swinene; hikuva n’wana wa wena a nga si kula. Kambe ana se u sungule ku paka. Loko a ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, u kambisisa milawu leyi a kurisiweke ha yona kutani a hlawula leswaku hi yihi leyi a nga ta yi tirhisa loko se a kurile.a

Ku va n’wana a endla swiboho sweswo swi nga ha ku chavisa. U nga tiyiseka leswaku loko n’wana wa wena a kula, u ta hanya ntsena hi milawu leyi a yi vonaka yi ri ya nkoka. Xisweswo, sweswi leswi n’wana wa wena a ha riki ekaya i nkarhi wa leswaku a kambisisa milawu leyi a nga ta hanya ha yona.—Mintirho 17:11.

I swa nkoka leswaku n’wana wa wena a endla tano. Loko sweswi a hanya hi milawu leyi u n’wi vekelaka yona handle ko lava ku tiva swivangelo, sweswo swi nga ha endla leswaku a amukela milawu ya vanhu van’wana handle ko lava ku tiva swivangelo. (Eksoda 23:2) Bibele yi hlamusela muntshwa wo tano tanihi loyi a kanganyisekaka hi ku olova hileswi a nga ni “mbilu leyi pfumalaka vutlhari,” ku nga xiga lexi xi vulaka ku pfumala ku twisisa eka swilo swin’wana. (Swivuriso 7:7) Muntshwa la nga tiyisekiki hi swilo leswi a swi pfumelaka a nga “ndlengandlengisiwa hi magandlati ni ku yingayingisiwa hi mheho yin’wana ni yin’wana ya ku dyondzisa hi mano ya vanhu.”—Vaefesa 4:14.

U nga swi sivela njhani sweswo leswaku swi nga n’wi humeleli n’wana wa wena? Tiyiseka leswaku u n’wi dyondzisa tinhla tinharhu leti landzelaka:

1 MATIMBA YA KU TWISISA

Muapostola Pawulo u vule leswaku ‘vanhu lava wupfeke va letela matimba ya vona ya ku twisisa hi ku ma tirhisa leswaku va hambanisa leswi lulameke ni leswi hoxeke.’ (Vaheveru 5:14) U nga ha tibyela leswi, ‘kambe n’wana wa mina se ndzi n’wi dyondzisile ku hambanisa leswinene ni leswo biha.’ A swi kanakanisi leswaku leswi u n’wi dyondziseke swona hi nkarhi wolowo swi n’wi pfunile naswona swi endle leswaku a lunghekela xiyimo lexi nga ta landzela loko a kula. (2 Timotiya 3:14) Kambe Pawulo u vule leswaku vanhu va fanele va letela matimba ya vona ya ku twisisa. Hambileswi vana va nga dyondzisiwaka ku hambanisa leswinene ni leswo biha, vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va fanele va va va “[kule] hi ku helela ematimbeni ya ku twisisa.” (1 Vakorinto 14:20; Swivuriso 1:4; 2:11) A wu swi lavi leswaku n’wana wa wena a yingisa handle ko anakanyisisa hileswi a byeriwaka ku swi endla, kambe u lava leswaku a tirhisa matimba yakwe ya ku twisisa. (Varhoma 12:1, 2) U nga n’wi pfuna njhani leswaku a endla tano?

Ndlela yin’wana i ku endla leswaku a tiphofula. U nga n’wi hlundzukeli—hambiloko o vula swilo leswi a wu nga swi langutelanga. Bibele yi ri: “Hatlisa emhakeni yo twa, [u] nonoka emhakeni yo vulavula, [u] nonoka emhakeni ya vukarhi.” (Yakobo 1:19; Swivuriso 18:13) Tlhandlakambirhi, Yesu u te: “Nomu wu vulavula leswi mbilu yi taleke swona.” (Matewu 12:34) Loko u yingisa, u ta kota ku tiva leswi karhataka n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi.

Loko u vulavula, ringeta ku tirhisa swivutiso ematshan’weni yo n’wi lerisa. Minkarhi yin’wana Yesu a a vutisa xivutiso lexi nge, “Xana mi swi vonisa ku yini?” leswaku a khutaza vadyondzisiwa vakwe ni vanhu vo oma tinhloko leswaku va tiphofula. (Matewu 21:23, 28) U nga endla leswi fanaka eka n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi, hambiloko a ri ni mavonelo lama hambaneke ni ya wena. Hi xikombiso:

Loko n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi a ku: “A ndzi tiyiseki leswaku Xikwembu xi kona.”

Ematshan’weni yo hlamula u ku: “A hi swona leswi hi ku dyondziseke swona sweswo—wa swi tiva leswaku Xikwembu xi kona!”

U nga ha ku: “I yini lexi endlaka u titwa hi ndlela yoleyo?”

Ha yini u fanele u ringeta ku endla leswaku a tiphofula? Hikuva hambileswi se u swi tweke leswi a swi vuleke, u fanele u tiva leswi a swi ehleketaka. (Swivuriso 20:5) Swi nga ha endleka leswaku leswi a nga swi twisisiki i milawu ya Xikwembu ku nga ri leswaku xi kona kumbe a xi kona.

Hi xikombiso, muntshwa la vonaka swi n’wi tshikilela ku landzela milawu ya Xikwembu ya mahanyelo, a nga ha ringeta ku tiyimelela hi ku vula leswaku a nga tiyiseki leswaku Xikwembu xi kona. (Pisalema 14:1) A nga ha tibyela leswi, ‘Loko Xikwembu xi nga ri kona, a ndzi boheki ku hanya hi milawu ya Bibele.’

Loko n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi a ehleketa hi ndlela yoleyo, swi nga ha lava leswaku a anakanyisisa hi xivutiso lexi, Xana ndza pfumela leswaku milawu ya Xikwembu yi pfuna mina? (Esaya 48:17, 18) Loko a swi vona leswaku yi vuyerisa yena, n’wi khutaze a swi xiya leswaku i swa nkoka ku hanya ha yona.—Vagalatiya 5:1.

Loko n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi a ku: “Lebyi i vukhongeri bya wena, naswona sweswo a swi vuli leswaku i bya mina.”

Ematshan’weni yo hlamula u ku: “Lebyi i vukhongeri bya hina, wena u n’wana wa hina naswona u fanele u amukela leswi hi ku byelaka swona.”

U nga ha ku: “Ndza swi twa leswi u swi vulaka. Loko u nga swi amukeli leswi ndzi pfumelaka eka swona ku fanele ku ri na leswi u pfumelaka eka swona. I yini leswi u swi pfumelaka? Hi yihi milawu leyi u vonaka onge i swa nkoka ku hanya ha yona?”

Ha yini u fanele u ringeta ku endla leswaku a tiphofula? Hikuva ku vulavula na yena hi ndlela yoleyo swi nga n’wi pfuna leswaku a kambisisa ndlela leyi a ehleketaka ha yona. Swi nga ha n’wi hlamarisa ku xiya leswaku leswi a swi pfumelaka swa fana ni leswi wena u swi pfumelaka kambe leswi yena a a swi ehleketa a swi twali.

Hi xikombiso, swi nga ha endleka n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi a nga swi koti ku hlamusela van’wana leswi a swi pfumelaka. (Vakolosa 4:6; 1 Petro 3:15) Kumbe swi nga ha endleka a rhandza munhu un’wana wa rimbewu leri hambaneke loyi a nga pfumeriki eka leswi yena a swi pfumelaka. Kumisisa laha xiphiqo xi sukelaka kona kutani u n’wi pfuna leswaku a vona xiphiqo xa kona. Loko a ya a tirhisa matimba yakwe ya ku twisisa swi ta n’wi pfuna loko a ri karhi a kula.

2 NKONGOMISO WA VANHU LAVAKULU

Namuntlha mindhavuko yin’wana a yi langutani na yona “mintshikilelo” leyi vativi van’wana va mianakanyo va vulaka leswaku yi fanele yi languteriwa eka vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Valavisisi va xiye leswaku eka mindhavuko yin’wana vantshwa va hanya vutomi bya vanhu lavakulu va ha ri vatsongo. Va tirha ni vanhu lavakulu, va dzumba na vona va tlhela va nyikiwa vutihlamuleri bya vanhu lavakulu. Swiga swo tanihi leswi nge “mahanyelo ya vantshwa,” “ku tsema mibya” ni lexi nge “malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi” a swi tirhi eka vona.

Ku hambana ni sweswo, xiya leswi humelelaka eka vantshwa va le matikweni yo tala lava nghenaka exikolweni lexi nga ni vantshwa vo tala, laha vadyondzisi va nga riki na nkarhi lowu eneleke ni n’wana un’wana ni un’wana. Loko va fika ekaya va kuma ku nga ri na munhu. Vatswari havambirhi va tirha. Maxaka ma tshama ekule swinene. Va dzumba ngopfu ni tintangha ta vona.b Xana wa ri vona khombo ra kona? A hi ku tihlanganisa ni vantshwa lava nga riki vanene ntsena. Valavisisi va xiye leswaku hambi ku ri vantshwa lava nga xikombiso lexinene, va sungula ku tekelela mahanyelo yo biha hikwalaho ka leswi va nga ekule ni vanhu lavakulu.

Rixaka rin’wana leri eka rona vantshwa a va dzumba ni vanhu lavakulu i ra Vaisrayele va khale.c Hi xikombiso, Bibele yi hi byela hi Uzhiya loyi a veke hosi ya Yuda a ha ritsongo. I yini lexi n’wi pfuneke leswaku a byarha vutihlamuleri lebyi lebyikulu? Entiyisweni, u pfuniwe hi ku va ekusuhi na Zakariya loyi Bibele yi n’wi hlamuselaka tanihi “muleteri emhakeni ya ku chava Xikwembu xa ntiyiso.”—2 Tikronika 26:5.

Xana n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi u na yena munhu lonkulu la nga mutsundzuxi wakwe la nga ni mahanyelo lama fanaka ni ya wena? U nga vi ni mavondzo loko n’wana wa wena a ri ni munghana wo tano. Loko a ri na yena, swi nga n’wi pfuna leswaku a endla leswinene. Xivuriso xa le Bibeleni xi ri: “Loyi a fambaka ni vanhu vo tlhariha u ta tlhariha.”—Swivuriso 13:20.

3 KU BYARHA VUTIHLAMULERI

Ematikweni man’wana, nawu wu pimela vantshwa tiawara leti va faneleke va ti tirha hi vhiki loko va thoriwa kumbe ku endla mintirho yin’wana. Leswi a swi endleriwa ku sirhelela vana eka makhombo lama veke kona emintirhweni, lama vangiweke hi ku hohloka ka ikhonomi hi lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19.

Hambileswi milawu ya vatirhi yi sirhelelaka vana leswaku va nga khomiwi hi ndlela yo biha, vatsari van’wana lava nga ni vutshila va vula leswaku sweswo swi endla leswaku va nga vi na vutihlamuleri. Buku leyi nge Escaping the Endless Adolescence, yi vula leswaku vantshwa vo tala “va lava ku kuma swilo va nga swi tirhelanga.” Vatsari volavo va xiye leswaku leswi swi “tikomba ku ri mukhuva lowu tolovelekeke emisaveni leyi endlaka swilo leswaku yi nyanyula vantshwa yi nga langutelanga nchumu eka vona.”

Ku hambana ni sweswo, Bibele yi hi byela hi vantshwa lava veke ni vutihlamuleri lebyikulu va ha ri vatsongo. Xiya xikombiso xa Timotiya, swi nga ha endleka leswaku a a ha ri ntsongo loko a hlangana na muapostola Pawulo—wanuna la n’wi khutazeke ku endla swilo leswinene. Pawulo u tshame a byela Timotiya a ku: “U yi kondletela ku fana ni ndzilo nyiko ya Xikwembu leyi u yi kumeke.” (2 Timotiya 1:6) Swi nga ha endleka leswaku Timotiya a a ri emalembeni ya kwalomu ka 20 loko a suka ekaya ka vona kutani a famba na muapostola Pawulo a n’wi pfuna ku simeka mavandlha ni ku khutaza vamakwerhu. Endzhaku ka loko a hete malembe ya khume a famba na yena, a swi fanerile ku va Pawulo a byela Vakreste va le Filipiya a ku: “A ndzi na un’wana la nga ni mboyamelo wo fana ni wa yena loyi a nga ta swi khathalela hakunene swilo leswi khumbaka n’wina.”—Vafilipiya 2:20.

Hakanyingi vantshwa va swi tsakela ku byarhisiwa vutihlamuleri ngopfu-ngopfu loko va swi xiya leswaku ntirho lowu va faneleke va wu endla i wa nkoka. Leswi a swo va pfuna ntsena leswaku va kota ku tiyimela loko va kurile kambe ni sweswi swa va pfuna.

Ku Langutana Ni Xiyimo Lexintshwa Xa Ku Kula Ka N’wana

Hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi, loko u ri ni n’wana la nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi swi nga ha endleka u vona onge u le ndhawini leyi hambaneke ni leyi a wu ri eka yona emalembeni lama ha ku hundzaka. Tiyiseka leswaku u ta swi kota ku langutana ni xiyimo xexo hilaha u swi koteke hakona loko n’wana wa wena a ha ritsongo.

Teka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi lawa n’wana wa wena a nga eka wona tanihi nkarhi wo (1) n’wi pfuna leswaku a tirhisa matimba yakwe ya ku twisisa, (2) a va ni nkongomiso wa vanhu lavakulu ni (3) ku byarha vutihlamuleri. Hi ku endla tano, u ta va u endla leswaku a lunghekela ku va munhu lonkulu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

“NDZA VA NKHENSA SWINENE VATSWARI VA MINA”

Hi marito ni hi swiendlo, vatswari lava nga Timbhoni ta Yehovha va dyondzisa vana va vona ku hanya hi milawu ya Bibele. (Vaefesa 6:4) Kambe a va va sindzisi leswaku va hanya ha yona. Vatswari lava nga Timbhoni va swi xiya leswaku loko se vana va vona va kurile lerova va nga tiendlela swiboho, va ta hlawula milawu leyi va lavaka ku hanya ha yona.

Aislyn, la nga ni malembe ya 18 u hlawule ku hanya hi milawu leyi a kurisiweke ha yona. U ri: “Vukhongeri bya mina a hi nchumu lowu ndzi wu endlaka kan’we hi vhiki, ndzi hanya hi byona. Byi khumba xin’wana ni xin’wana lexi ndzi xi endlaka evuton’wini bya mina.”

Aislyn wa yi tlangela swinene ndlela leyi vatswari vakwe lava nga Vakreste va n’wi kuriseke ha yona. U ri: “Ndza va nkhensa swinene vatswari va mina naswona ndzi katekile hileswi va ndzi pfuneke leswaku ndzi va Mbhoni ya Yehovha. Vatswari va mina va ta hambeta va ndzi kongomisa evuton’wini bya mina, ntsena loko ndza ha hanya.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Pfumelela n’wana wa wena leswaku a tiphofula

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Munhu lonkulu la nga mutsundzuxi a nga va ni nkucetelo lowunene eka n’wana wa wena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Ku endla mintirho yo karhi swi pfuna vana leswaku va va ni vutihlamuleri