Rifu eTimpapeni Leto Vevuka

Hi muyimeri wa Xalamuka! eNigeria

A hi nyimpi leyi endlaka tinhloko-mhaka-nkulu ta mphepha-hungu; kambe yi dlaye timiliyoni ta vanhu. A hi nyimpi leyi lwiwaka hi tibomo ni maqulu; kambe hi tlhelo ra maxangu ni ku fa ka vanhu, yi tlula letiya ti lwiwaka hi sweswo. Enyimpini leyi, rifu a ri rhwariwi hi mathangi ya nala lama rhwaleke tibomo, kambe ri le timpapeni to vevuka ta nsuna-kati.

I VUSIKU; n’wini wa muti u etlele. Hi liya nsuna yi hahaka yi nghena ekamareni, timpapa ta yona ti kavata minkarhi ya le xikarhi ka 200 ku ya ka 500 hi sekoni. Yi ni ndlala ya ngati ya munhu. Yi phatsama kahle evokweni ra xifanyetana. Leswi ntiko wa yona wu nga 3/1 000 wa tigiremu, xifanyetana a xi tshukunyuki. Kutani yi ku yi hlwaa, neleta leyo fana ni saha leyi nga emakumu ya nomu wa yona lowu nga ni mitwa, ivi yi boxa nhlonge ya xifanyetana hi le nsiheni. Hi ku kumeta nhloko kambirhi ntsena yi tswonga ngati ya yena. Hi tlhelo, switsongwatsongwana swa dari swi famba hi tinhlaribya ta marhi ya nsuna swi nghena enkhulukweni wa ngati ya xifanyetana. Hi xihatla ntirho se wu endliwile; xifanyetana a xi twi nchumu. Nsuna ya tihahela, se yi lo ndee, hi ngati leyi endlaka kwalomu ka makhamba manharhu ya ntiko wa miri wa yona. Endzhaku ka masikunyana, xifanyetana xi vabyela ku fa. Xi ni dari.

Lowu i nchumu lowu a wu ri karhi wu endleka hi minkarhi ya magidi ya timiliyoni. Vuyelo bya kona i maxangu ni rifu hi mpimo lowukulu swinene. Handle ko kanakana, dari i nala wa vanhu wa nsele ni la nga karhaliki.

Ku Lavisisa Nala Loyi Khwatsi

Vutshuburi byin’wana lebyikulu enyimpini yo lwa ni dari byi endliwe hi dokodela wa Vuthu ra le Britain loyi a a tirhela eIndia, ku nga ri hi vativi va sayense va le Yuropa. Vativi va sayense na vadokodela va lembe-xidzana ra vu-19, hi ku twanana ni mianakanyo ya magidi mambirhi ya malembe lama hundzeke, a a va ehleketa leswaku vanhu a a va khomiwa hi vuvabyi lebyi hi leswi va hefemulaka moya wa le swibodlhweni lowu thyakeke.a Ku hambana ni sweswo, Dok. Ronald Ross a a pfumela leswaku tinsuna hi tona ti tluletaka vanhu vuvabyi lebyi. Hambi loko se swi tiviwa leswaku dari yi katsa switsongwatsongwana leswi nge ngatini ya munhu, vakambisisi va hambete va lava tinhlamulo emoyeni ni le matini ya le swibodlhweni. Hi nkarhi wolowo Ross a a kambisisa makhwiri ya tinsuna.

Loko u anakanya xitirho xa le laborotari, lexi a a fanele a tirha ha xona, ku languta emakhwirini ya tinsuna a ku nga ri nchumu lowu olovaka. Loko a ri karhi a tirha, tinsuna to tala a ti haha haha ematlhelo yakwe hinkwawo, hi ku vula ka Ross, a ti tiyimisele ku rihisela “rifu ra vanghana va tona.”

Eku heteleleni, hi August 16, 1897, Ross u tshubule leswaku emakhumbini ya le khwirini ra nsuna leyi tluletaka vanhu dari, ku ni swilo leswi hanyaka swa xirhendzevutana leswi kuleke hi vusiku byin’we. Swona switsongwatsongwana swa dari!

Hi ntsako, Ross u tsale ebukwini yakwe ya tinhla leswaku u funungule xihundla lexi nga ta ponisa “vanhu vo tala.” U tlhele a tshaha ni ndzimana leyi humaka eBibeleni ebukwini ya Vakorinto: “Oho wena rifu, ku hlula ka wena ku kwihi ke? Wena Sirha, ku hlula ka wena wu kwihi ke?”—Ringanisa 1 Vakorinto 15:55.

Nhlaselo Wa Dari

Ntshubulo wa Ross a wu ri goza lerikulu enyimpini yo lwisana ni dari, nchumu lowu pfuleke ndlela leyikulu yo sungula ya vanhu yo lwisana ni vuvabyi ni switsotswana leswi byi rhwalaka.

Ematin’wini hinkwawo, vanhu lava dlayiweke hi vuvabyi bya dari va tele ngopfu naswona bya ha koxa vo tala. Matsalelo ya tinhlanga ya le Egipta ni papirasi, ya tiyisisa mhangu leyi tisiweke hi dari malembe ya 1 500 emahlweni ko va Kreste a ta emisaveni. Byi hlasele madoroba yo saseka lama nge nkoveni wa Greece ra khale, byi dlaye na Alexander Lonkulu a ha ri jaha-ntiyela. Byi dlaye vanhu vo tala emadorobeni ya Rhoma ivi byi endla leswaku swifumi swi rhurhela etindhawini leti nge nhlohlorhini. Hi nkarhi wa Tinyimpi ta Vukhongeri, Nyimpi ya Xin’wana-manana ya le Amerika, ni tinyimpi timbirhi ta misava, byi dlaye vavanuna vo tala ku tlula lava dlayiweke etinyimpini leti letikulu.

EAfrika dari yi endle leswaku Afrika Vupela-dyambu ri vitaniwa “Sirha ra Valungu.” Entiyisweni, vuvabyi lebyi byi sivele Valungu eka matshalatshala ya vona yo endla Afrika ri va koloni ya vona lerova yunivhesithi yin’wana ya le Afrika Vupela-dyambu yi vula leswaku nsuna i nhenha ya tiko! EAmerika Xikarhi, dari yi herise matshalatshala ya Mafurwa ya ku aka Muhocho wa Panama. EAmerika Dzonga, loko ku akiwa xiporo xo hlanganisa Mamoré na Madeira eBrazil, ku vuriwa leswaku eka nsimbhi yin’wana ni yin’wana leyi vekiwaka ya xiporo a ku fa munhu hikwalaho ka dari.

Ku Lwela Ku Hlula

Ku lwisana ni tinsuna ku ve kona hi magidi ya malembe, hambi leswi a va nga swi tivi leswaku a a va lwisana ni dari. Hi lembe-xidzana ra vu-16 B.C.E., Vaegipta a va tirhisa mafurha ya murhi wa Balanites wilsoniana tanihi nchumu wo hlongola tinsuna. Gidi ra malembe endzhaku, Herodotus u tsale leswaku vaphasi va tinhlampfi va Vaegipta a va funengeta mibedo ya vona hi tinkoka ta vona ni vusiku leswaku va nga kumiwi hi switsotso leswi. Khume-nkombo wa malembe-xidzana endzhaku, Marco Polo u vike leswaku vaaki lava fumeke va le India a va etlela emibedweni leyi nga ni makhethenisi yo va sirheleta lawa a ma pfariwa ni vusiku.

Etindhawini tin’wana, vanhu va tshubule mintsembyana leyi a yi pfuna swinene. Ku tlula malembe ya 2 000, le China dari a yi tshunguriwa hi ndlela leyi humelelaka hi ximilana lexi vitaniwaka qinghaosu, ntsembyana lowu wu nga tlhela wu tshuburiwa emalembeni ya sweswinyana. EAmerika Dzonga, Maindiya ya le Peru a ma tirhisa mahanti ya murhi wa cinchona. Hi lembe-xidzana ra vu-17, cinchona wu fike eYuropa, ivi hi 1820 vativi va mirhi vambirhi va le Paris va tswonga mati ya wona lama vitaniwaka khwinini.

Matlhari Lamantshwa

Nkoka wa khwinini eku siveleni ni le ku tshunguleni ka dari, a wu hatlanga wu xiyiwa, kambe a yi tirha, yi ve xidzidzirisi lexi tirhisiwaka ngopfu malembe ya dzana. Kutani, eku sunguleni ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, mavuthu ya Majapani ya teke masimu ya nkoka lama nga ni cinchona le Far East. Hikwalaho ka ku kayivela lokukulu ka khwinini le United States ku sunguriwe vulavisisi bya xihatla bya ku endla xidzidzirisi xo lwisana ni dari. Ku kumiwe chloroquine, xidzidzirisi lexi a xi ri xinene, lexi tirhaka, naswona lexi nga durhiki ku xi endla.

Hi ku hatlisa, chloroquine yi ve tlhari lerikulu ro lwisana ni dari. Nakambe hi va-1940 ku kumiwe xidlaya-switsotso xa DDT, mudlayi lonkulu wa tinsuna. DDT a yi nga dlayi tinsuna ntsena hi nkarhi wa ku phuphuteriwa ka yona, kambe ntsena loko ya ha ri kona emakhumbini a a yi hambeta yi dlaya switsotso leswi phatsamaka kona.b

Nhlaselo Lowunene Wo Lwisana Ni Nhlaselo

Endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, vativi va sayense lava a va hlome hi DDT na chloroquine va hlele tsima ra misava hinkwayo ro lwisana ni dari ni tinsuna. Nyimpi ya kona a yi ta lwiwa hi tindlela timbirhi—swidzidzirisi a swi ta tirhiseriwa ku dlaya switsongwatsongwana emirini wa munhu, kasi ku haxa swidlaya-switsotso a swi ta heta tinsuna.

Pakani a ku ri ku ti hetela makumu. Dari a yi fanele ku susiwa hi laha ku heleleke. Lava a va ri emahlweni eka nhlaselo lowu a ku ri World Health Organization (WHO) leyi a ya ha ku vumbiwa, leyi vekeke tsima leri ro herisa dari emahlweni, eka tipakani ta yona. Ku tiyimisela ka vona ku seketeriwe hi timali. Exikarhi ka 1957 na 1967, matiko ya tirhise R3,5 wa magidi ya timiliyoni etsimeni ra misava hinkwayo. Vuyelo byo sungula a byi ri byinene ngopfu. Vuvabyi byi hetiwile eYuropa, Amerika N’walungu, Soviet Union, Australia, ni le matikweni man’wana ya le Amerika Dzonga. Profesa L. J. Bruce-Chwatt loyi a ri emahlweni eku lwisaneni ni dari, u te: “Namutlha swa nonon’hwa ku hlamusela mpimo wa ku hisekela mhaka ya ku byi herisa leyi hangalakeke swinene emisaveni hi nkarhi wa malembe ya ku rhula.” Dari a yi ri karhi yi heleriwa hi matimba! Hi ku tinyungubyisa WHO yi te: “Ku herisiwa ka dari ku humelele hi ndlela leyi a hi nga yi anakanyi.”

Dari Yi Ta Yi Vuyile

Kambe ku hlula ka kona a ku tlhaveriwanga hi dyambu. Tinsuna leti nga pona nhlaselo wa tikhemikhali ti hundzuke swidzidzi eka xidlaya-switsotso. DDT a yi nga ha ti dlayi hi ku olova hi laha a yi endla ha kona khale. Hi ku fanana, switsongwatsongwana swa dari evanhwini swi ve swidzidzi eka chloroquine. Swiphiqo leswi ni swin’wana swi endle matiko man’wana laha eka wona se a swi tikomba onge ma hlurile, ma tlhelela endzhaku. Hi xikombiso, Sri Lanka, laha a ku anakanyiwa leswaku dari yi susiwe hi ku helela hi 1963, endzhaku ka ntlhanu wa malembe ku ve ni ntungu lowukulu lowu nga hlasela timiliyoni.

Hi 1969 swi vuriwe erivaleni leswaku dari i nala loyi a nga ta ka a nga hluriwi. Ematshan’wini ya rito “ku herisa,” rito leri nge “ku lawula” ri sungule ku tiviwa swinene. Xana “ku lawula” swi vula yini? Dok. Brian Doberstyn, nhloko ya ndzawulo ya dari eka WHO, wa hlamusela: “Lexi ntsena hi nga xi endlaka sweswi i ku ringeta ku hunguta nhlayo ya mafu ni ku xaniseka.”

Mutirhi-nkulu un’wana wa WHO u ririle: “Endzhaku ka matshalatshala yo herisa dari lama endliweke hi va-1950 ni ku tirhisiwa ka DDT ku lwisana ni switsotso, nhlangano lowu wa matiko hinkwawo wu sungule ku debyisa voko enyimpini leyi. Vusweti, ku pfumaleka ka mpfuno etikweni, ku phupha ka swidzidzirisi ni swidlaya-switsotso swi vange ku andza ka vuvabyi lebyi. Entiyisweni, vuvabyi lebyi byi hi hlurile.”

Xivangelo xin’wana hi leswaku vumaki bya swidzidzirisi leswi, byi tshikile ku endla vulavisisi bya byona. Mutivi un’wana wa sayense ya dari u te: “Xiphiqo hi leswaku ku laveka mali yo tala, kambe mpindzulo wa kona ko va tandza naswona a swi khutazi nikatsongo.” Ina, hambi leswi va hluleke etinyimpini to tala, nyimpi yo lwisana ni dari yona a yi si hela. Hambi swi ri tano Bibele yi vulavula hi nkarhi lowu nge kusuhi, hi nkarhi wa kona “a ku nga ha v̌i na munhu l’a akeke [kona] l’a nga ta ku: nḍa v̌abya!” (Esaya 33:24) Ku kondza ku fika nkarhi wolowo, vuvabyi ni rifu swi ta hambeta swi rhwariwa hi timpapa leto vevuka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 15]

Nsuna Ni Munhu

Yi xungeta kwalomu ka hafu ya vanhu ematikweni yo tlula dzana, ngopfu-ngopfu ematikweni lama hisaka. Afrika hi ku hlawuleka i ngula ya kona.

Tinsuna ti dumile hi leswaku ti khandziya swihaha-mpfhuka leswi sukaka ematikweni lama hisaka naswona ti chela vanhu lava tshamaka ekusuhi ni vuphatsami bya swihaha-mpfhuka swa matiko hinkwawo.

Vahlaseriwa lava xanisiwaka. Yi khoma vanhu va 270 wa timiliyoni lembe rin’wana ni rin’wana, naswona yi dlaya kwalomu ka 2 wa timiliyoni. Ngopfu-ngopfu yi ni khombo lerikulu eka vavasati lava tikeke ni le ka vana, hi xiringaniso yi dlaya vana vambirhi minete yin’wana ni yin’wana.

Yi hlasela lava endzelaka ematikweni yo hisa. Lembe rin’wana ni rin’wana eYuropa ku vikiwa kwalomu ka 10 000 wa vanhu lava nga ni dari “lava yi kumeke ehandle” naswona yi khoma vo tlula 1 000 eAmerika N’walungu.

Tindlela. Nsuna-kati yi tluleta vanhu dari ngopfu-ngopfu ni vusiku. Nakambe dari yi tluletiwa hi mpompelo wa ngati, naswona minkarhi yin’wana hi tinayiti leti nga ni vuxungu bya dari.

Emalembeni ya sweswinyana vanhu va sungule ku va ni vutivi ni ku va ni tindlela to tlherisela. Ku nga khathariseki matshalatshala ya matiko ya 105 yo ringeta ku hlula ntungu lowu, vanhu va karhi va hluriwa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Tivonele Eka Ku Lumiwa Hi Tinsuna

Etlela emubedweni lowu funengetiweke hi ritavala. Matavala lama nga cheriwa swidlaya-switsotso ma kahle ngopfu.

Ni vusiku tirhisa xitengisa-moya loko xi ri kona, kumbe u etlela emakamareni lama nga ni tisefo emafasitereni ni le tinyangweni. Loko ku nga ri na tisefo, pfala tinyangwa ni mafasitere.

Loko ri pela, ku bumabumeriwa leswaku u ambala swiambalo leswi nga ni mavoko yo leha ni maburuku yo leha. Mivala yo dzwihala yi rhamba tinsuna.

Tota nchumu wo hlongola switsotso emirini laha u nga sirheletiwangiki hi swiambalo. Hlawula lowu nga ni diethyltoluamide (deet) kumbe dimethyl phthalate.

Tirhisa swivhutheri swo hlongola tinsuna, swihangalasa switsotso, kumbe murhi lowu hisiwaka wo hlongola tinsuna.

Xihlovo: World Health Organization.

[Xihlovo Xa Kona]

H. Armstrong Roberts

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

“Ku Hava ‘Ndlela Ya Singita’ Yo Heta Vuvabyi”

Hambi leswi ntshembo wa ku hlula loku heleleke wu vonakaka wu nga ri kona, nyimpi yo lwisana ni dari yi ya emahlweni. Enhlengeletanweni ya matiko hinkwawo ya dari eBrazzaville, Congo, hi October 1991, vayimeri va WHO va tivise leswaku ku tshikiwa “langutelo leri dumeke ra leswaku dari yi ni matimba” ivi va bumabumela langutelo lerintshwa ra misava hinkwayo ro lawula dari. Xana matshalatshala wolawo ya ta humelela ku fikela kwihi?

“Ku hava ‘ndlela ya singita’ yo heta dari,” ka ha ku vula mukongomisi-jenerala wa WHO Hiroshi Nakajima. “Xisweswo hi fanele hi lwisana na yona hi tindlela to tala.” Tindlela tinharhu leti ta ha ku dumaka sweswinyana hi leti:

Ntlhavelo. Vativi va sayense va hete malembe va ri karhi va tirha hi matimba va endla vukambisisi bya ntlhavelo wo lwisana ni dari, naswona vuhaxi bya mahungu nkarhi na nkarhi byi vika “ku humelela” enkambisisweni. Loko WHO yi sivela ntshembo wa hava, yi tsundzuxa ku papalata “norho wa leswaku ku ta va ni ntlhavelo wo lwisana ni dari ku nga ri khale.”

Xin’wana xa swiphiqo leswi vaka kona loko ku endliwa murhi wo tlhavela, hi leswaku xitsongwatsongwana xa dari evanhwini xi kote ku pona ko tala hi ndlela leyi hlamarisaka eka matshalatshala ya fambiselo ro tisirhelela ka miri ra ku xi herisa. Hambi endzhaku ka malembe yo tala va ri karhi va hlaseriwa hi ku phindha-phinda, vanhu va sawuta switsongo ngopfu eka vuvabyi lebyi. Dok. Hans Lobel, mutivi wa vulawuri bya mavabyi la tirhaka eka Swivandla swo Lawula Mavabyi swa le United States eAtlanta u ri: “A wu sawuti endzhaku ka minhlaselo yi nga ri yingani. Hikwalaho [loko u ringeta ku endla murhi wo tlhavela] u ringeta ku antswisa ntumbuluko.”

Swidzidzirisi. Leswi switsongwatsongwana swa dari swi yaka swi va swidzidzi eka swidzidzirisi leswi nga kona, WHO yi karhi yi endla murhi lowuntshwa lowu vitaniwaka arteether, lowu endliweke hi leswi tswongiweke eka ntsembyana wa Xichayina ku nga qinghaosu.c WHO yi tshemba leswaku qinghaosu yi nga va xihlovo xa endlelo lerintshwa ra swidzidzirisi swa ntumbuluko, leswi nga ha kumekaka eka vanhu va misava hinkwayo ku nga si hela khume ra malembe.

Matavala ya mibedo. Lexi xa ha tirhaka ni sweswi i xisirhelelo lexi nga ni magidi mambirhi ya malembe hi vukhale. Tinsuna leti nga ni dari hakanyingi ti hlasela ni vusiku, kutani ritavala ra ti sivela. Matavala lama tirhaka swinene hi lama petiweke endzeni ka xidlaya-switsotso, xo tanihi permethrin. Minkambisiso ya le Afrika yi kombisa leswaku etindhawini leti matavala lama petiweke ma sunguleke ku tirhisiwa, mafu ya dari ya hunguteke hi 60 wa tiphesente.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Xana U Endzela Ematikweni Yo Hisa?

Loko u kunguhata ku endzela endhawini leyi u nga tluleriwaka hi dari, u fanele u endla leswi landzelaka:

1. Vonana ni dokodela wa wena kumbe xivandla xa nsawutiso.

2. Landzelela swinene switsundzuxo leswi u nyikiwaka swona, naswona loko u tirhisa xidzidzirisi xo lwisana ni dari, hambeta u xi tirhisa mune wa mavhiki endzhaku ko suka exivandleni lexi nga ni dari.

3. Tisirhelete eku lumiweni hi tinsuna.

4. Tiva swikombiso swa dari: ku hisa miri, ku pandza hi nhloko, ku pandza ka misiha, ku hlanta, ni/kumbe ku chuluka. Tsundzuka leswaku dari yi nga ha tikomba se ku hundze lembe u sukile endhawini leyi nga ni dari hambi loko a wu tirhisa swidzidzirisi leswi lwisanaka ni dari.

5. Loko u ri ni swikombiso leswi, vona dokodela. Dari yi nga ha hlasela hi xihatla naswona yi nga ku dlaya ku nga si hela 48 wa tiawara endzhaku ka loko swikombiso swo sungula swi vonakile.

Xihlovo: World Health Organization.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 14]

H. Armstrong Roberts