Ha Yini Vuvabyi “Lebyi Tshungulekaka” Byi Vuya?
KAYA ra ha ku basisiwa hi ku hetiseka. Hambi swi ri tano, hi ku famba ka masiku, mavhiki na tin’hweti, ritshuri na thyaka ri sungula ku vonaka hakatsongo-tsongo. Xisweswo, ku basisa kan’we hi ku hetiseka a swi ringananga. Kambe ku laveka leswaku ku basisiwa nkarhi na nkarhi.
Hi nkarhinyana wo karhi swi tikombe onge murhi wa manguva lawa wu herise dari, TB (rifuva) ni thusula hi ku hetiseka. Kambe ku kambisisa loku faneleke ni ku tshungula swi honisiwile minkarhi yo tala. Sweswi “ritshuri na thyaka” swi sungule ku tlhela swi vonaka. Dok. Hiroshi Nakajima wa WHO (World Health Organization) u ri: “Emisaveni hinkwayo, xiyimo xa dari i mhaka leyikulu naswona xa nyanya.” Dok. Lee Reichman la tirhanaka ni rifuva wa tsundzuxa: “Vanhu va fanele ku xiya leswaku vuvabyi bya TB byi vuyile—naswona byi vuye hi matimba lamakulu.” Nakambe eku sunguleni ka malembe lawa ya khume The New York Times yi te: “Mavabyi lamantshwa ya thusula ma tlakukile swinene ku sukela hi 1949.”
Dari—Ri Xungeta Ku Lava Ku Va Hafu Ya Misava
Sweswi, ku lava ku va malembe ya 40 ku sukela loko ku vuriwa leswaku yi le kusuhi na ku herisiwa, dari ri xungeta hi ndlela leyi chavisaka swinene eAfghanistan, Brazil, Cambodia, China, India, Indonesia, Sri Lanka, Thailand, Vietnam ni le swiphen’wini swo hambana-hambana eAfrika. Phepha-hungu ra le Furwa Le Figaro ra vika: “Vana vambirhi va fa minete yin’wana ni yin’wana hikwalaho ka vuvabyi lebyi.” Nhlayo ya lava va faka hi lembe i timiliyoni timbirhi—nhlayo leyi tlakukeke swinene ku tlula ya lava va dlayaka hi AIDS.
Vanhu va kwalomu ka 270 wa timiliyoni va khomiwa hi xitsongwatsongwana xa dari, kambe 2,2 wa magidi ya timiliyoni va le khombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi. Eka New Scientist, Phyllida Brown wa vutisa u ri: “Ha yini dari, leyi yi nga tshama yi herisiwa kumbe yi siveriwa eka 90 wa tiphesente ta vaaki va le misaveni, sweswi yi xungeta ku tlula 40 wa tiphesente ta vaaki?” Ku na swivangelo swo tala.
Ku susa mahlathi ni ku aka ka vahlapfa. Vanhu lava tshamaka eka tindhawu leti nga ni tinsuna va endle leswaku ntungu wa dari wu andza eBrazil. Mulavisisi wa swa nsawutiso Claudio Ribeiro u ri: “A hi ngheneriwe hi tinsuna etikweni.” U tlhela a ku vahlapfa, “a va nga tivi nchumu hi dari naswona a va tsandzeka ku ri sivela.”
Vuluveri. Vabaleki lava lavaka ntirho lava humaka eMyanmar va khitikanele emigodini ya maribye ya risima ya Borai, exidorobanini xa Thailand. Newsweek ya vika: “Ku rhurhetela ka vona ku endla leswaku swi nga koteki ku sivela dari.” N’hweti yin’wana ni yin’wana ku rhekhodiwa 10 000 wa vanhu lava nga ni dari—exikarhi ka vatirhi va le mugodini ntsena!
Vuendzi. Vo tala lava endzelaka tindhawu leti nga hlaseriwa hi dari va tlhelela emakaya va tluleriwe hi vuvabyi lebyi. Xisweswo, hi 1991 ku tshunguriwe 1 000 wa vanhu eUnited States na 10 000 eYuropa. Lembe rin’wana ni rin’wana magidi ya vaendzi ni vatirhi va le ntsungeni wa malwandle va tlhelela eCanada va tluleriwe hi vuvabyi lebyi. Emhangwini yin’wana, vana vambirhi va khomiwe hi mukhuhlwana endzhaku ka loko ndyangu wa ka vona wu huma eAfrika. Dokodela a nga ehleketanga leswaku ku nga va ku ri dari. Globe and Mail ya le Toronto ya vika: “Nkarhi lowu vatswari va nga va yisa ha wona exibedlhele, se a swi onhakile. Ku nga si hela tiawara ti nga ri tingani havambirhi va file.”
Vuvabyi lebyi tsandzaka mirhi. WHO yi vika leswaku vuvabyi lebyi nga tshungulekiki bya dari byi hangalakile eka tindhawu hinkwato leti hisaka ta le Afrika. Edzonga-vuxa bya Asia, Newsweek yi ri, “vuvabyi lebyi tsandzaka mirhi byi andza hi xihatla lerova byin’wana ku nga ri khale a byi nge he tshunguleki.”
Ku pfumaleka ka mali. Eka tindhawu tin’wana titliniki ti pfumala switirho leswi tirhisiwaka ku endla vukamberi lebyi olovaka bya ku kambela ngati. Eka tindhawu tin’wana mali yo tala leyi hlayiseriwaka swa rihanyo yi tirhisiwa eka timhangu tin’wana, ivi swi endla leswaku ku kayivela mirhi yo dlaya switsotswana na mirhi yin’wana. Nkarhi wun’wana i mhaka ya ku lava ku bindzula. New Scientist ya pfumela: “Mavabyi lama vangiwaka hi ku hisa a ma bindzuli, hi mhaka ya leswi hi ntolovelo vanhu lava khomiwaka hi mavabyi lawa va nga riki na mali yo xava mirhi.”
Rifuva—I Mudlayi Wa Khale La Nga Ni Marhengu Lamantshwa
Streptomycin, murhi lowu a wu tshembisa onge wu ta sivela rifuva, wu humesiwile hi 1947. Hi nkarhi wolowo, a ku ehleketiwa leswaku vuvabyi bya rifuva byi ta herisiwa. Kambe endzhakunyana ka kwalaho, swi xiyiwile leswaku xiyimo a xi sungula ku biha ematikweni man’wana: ku andza ka xihatla ka TB ku xiyiwile emalembeninyana lama hundzeke. The Washington Post ya vika: “Etindhawini leti nga ni vusiwana eAmerika, ku andza ka TB ku nyanya ku tlula matiko lama pfumalaka ya dzonga wa Sahara eAfrika.” Le Côte d’Ivoire ku na leswi magazini wun’wana wu swi vulaka “ku pfuka loku chavisaka ka rifuva.”
Dok. Michael Iseman u vula hi ku vaviseka a ku: “A hi swi tiva ku byi tshungula. A hi byi sivela. Kambe byi hi tsandzile hi ndlela yo karhi.” Xana i yini lexi kavanyeteke ku lwisana ni vuvabyi lebyi bya rifuva?
AIDS. Tanihi leswi yi endlaka leswaku munhu a nga ha swi koti ku tisirhelela emavabyini, AIDS yi xiyiwa yi ri yona leyi endlaka leswaku TB yi vuya. Dok. Iseman u ri: “Loko va nga hatli va dlayiwa hi swin’wana, 100 ra tiphesente ta vavabyi va AIDS leti nga ni xitsongwatsongwana xa TB ti ta andzisa vuvabyi lebyi.”
Mbango. Majele, tindhawu leti vanhu lava va nga ha swi kotiki ku tihlayisa va tshamaka eka tona, tindlu leti ku tshamaka vanhu lava pfumalaka makaya, swibedlhele ni tindzawulo tin’wana, swi nga hundzuka xihlovo xa vuvabyi bya rifuva. Dok. Marvin Pomerantz u hlamusela leswaku ndlela leyi swibedlhele swin’wana swi tirhisaka matshungulelo ya phungulo ha yona, yi endle leswaku vavabyi lava vabyaka hi vuvabyi bya mahahu va khohlola ngopfu ivi hi mukhuva wolowo va tluleta vatirhi van’wana ntungu wa vuvabyi bya TB.
Ku pfumaleka ka mali. Endzhakunyana ka loko swi tikombe onge vuvabyi bya rifuva bya lawuleka, mali leyi a yi tirhiseriwa vuvabyi lebyi yi sungule ku kayivela naswona vanhu va sungule ku hambukela kun’wana. Dok. Lee Reichman u ri: “Ematshan’wini yo herisa TB, hi herise minongonoko yo tshungula vuvabyi bya rifuva.” Mutivi wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka Patrick Brennan u ri: “Eku sunguleni ka 1960, ndzi tirhe hi ku tinyiketela eka vulavisisi bya mirhi yo sivela TB kambe ndzi tshikile hikuva a ndzi ehleketa leswaku TB a yi tshungulekile.” Xisweswo, ku vuya ka vuvabyi bya rifuva a ku nga rindzeriwanga hi madokodela yo tala. Dokodela un’wana u te: “Hi nkarhi wo ringana vhiki [hi ximun’wana xa 1989], ndzi vone vavabyi lava a va ha ku khomiwa hi vuvabyi lebyi mudyondzisi wa mina wa vudokodela a vuleke leswaku a ndzi nge he tlheli ndzi byi vona.”
Thusula—Mudlayi Loyi A Nga Vuya
Ku nga khathariseki ku tirha ka penicillin, thusula ya ha hangalakile eAfrika. Le United States, yi tlhele yi vuya hi matimba endzhaku ka malembe ya 40. Hi ku ya hi The New York Times, thusula sweswi “yi tlanga hi madokodela ya manguva lawa, lama nga siki vonaka muvabyi wa thusula.” Ha yini yi vuya?
Khokhayini leyi dzahiwaka. Ku godzomberiwa hi khokhayini swi kondletele leswi dokodela un’wana a swi vulaka “mphikizano lowu nga lawulekiki wa ku tirhisa cocaine na rimbewu.” Loko vavanuna hakanyingi va yiva leswaku va seketela mikhuva ya vona, vavasati vona hi xitalo va endla vuoswi leswaku va kuma swidzidzirisi. Dok. Willard Cates, lontsongo wa U.S. Centers for Disease Control, u ri: “Eka miako leyi ku vekiwaka khokhayini leyi ku endliwa vuoswi na vanghana vo tala va rimbewu leri hambaneke. Vuvabyi byin’wana ni byin’wana lebyi nga ni matimba byi tluletaniwa eka swiyimo swo tano.”
Ku kayivela ka nsirhelelo. Discover ya vika: “Ku nga khathariseki matshalatshala ya ‘rimbewu leri hlayisekeke,’ vantshwa a va swi lavi ku tirhisa tikhondomu leswaku va tisirhelela eka mavabyi.” Ndzavisiso eUnited States wu hlamusele leswaku i tiphesente ta 12,6 ntsena ta lava va nga ni vanghana va rimbewu lava nga tshembekiki lava tirhisaka tikhondomu minkarhi hinkwayo.
Ku kayivela ka mali. The New York Times yi ri: “Ku hunguteka ka mali leyi a yi vekiwile swi endle leswaku ku kayivela mali eka titliliniki leti ti tirhisiwaka hi mani na mani laha mavabyi yo tala ya thusula ni man’wana lama tlulelaka hi rimbewu ma kambisisiwaka kona.” Ku tlula kwalaho, ndlela yo kambela ya hoxisa minkarhi yin’wana. Eka xibedlhele xin’wana vamanana vo hlayanyana va veleke swihlangi leswi nga ni thusula, kambe loko ngati ya vamanana yi kamberiwa eku sunguleni a yi vonaka yi nga ri na yona.
Xana Ma Le Kusuhi Na Ku Herisiwa?
Ku lwisana ka munhu ni vuvabyi ku ve ka nkarhi wo leha naswona ku heta ntamu. Hakanyingi loko munhu a hlula vuvabyi byo karhi u hluriwa hi byin’wana. Xana munhu u lwa nyimpi leyi nga heriki laha a nga taka a nga hluli? Xana yi ta va kona misava leyi nga riki na vuvabyi?
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Makhombo Lama Vangiwaka Hi Thusula
THUSULA yi vangiwa hi Treponema pallidum, xitsongwatsongwana lexi xi fanaka ni mutwa wa xigatlu, hi ntolovelo xi tlulela hi swirho swa rimbewu. Kutani xitsongwatsongwana lexi xi nghena enkhulukweni wa ngati ivi xi hangalaka ni miri hinkwawo.
Mavhiki ma nga ri mangani endzhaku ka ku tluletiwa, ku humelela xilondza leri vuriwaka chancre. Hi ntolovelo xi va eka swirho swa rimbewu kambe minkarhi yin’wana xi humelela emilon’wini, emikolweni, kumbe etintihweni. Eku heteleleni chancre yi nga hola yi nga siyi xivati. Kambe switsongwatsongwana swi hangalaka ni miri hinkwawo ku kondza loko ku humelela swikombiso leswikulu: nghohe leyi nga ni swirhumbana, ku vava ka mikolo, ku pandza emahlanganweni ya marhambu, ku guvuka ka misisi, swilondza ni ku cinca ka mahlo.
Loko yi nga tshunguriwi, thusula yi nga ha tshama nkarhi wo leha kumbexana vutomi bya wena hinkwabyo. Loko wansati a tika eka xiyimo lexi, n’wana wa yena a nga ha velekiwa a ri bofu, a ri xigono kumbe a file.
Endzhaku ka makume ya malembe, van’wana va nga ha ngheniwa hi thusula, laha xitsongwatsongwana xi nga ha tshamaka embilwini, ebyongweni, eka khenukhenu kumbe eka swiphemu swin’wana swa miri. Loko xitsongwatsongwana xi tshama ebyongweni, xi nga ha vanga milombyana, ku khwanyana ka swirho kumbe hambi ku ri ku penga. Eku heteleni, vuvabyi byi nga ha va lebyi dlayaka.
[Xihlovo Xa Kona]
Biophoto Associates/Science Source/Photo Researchers
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
“Vuvabyi Lebyi Nga Xiyekiki Kahle”
LESWO hi leswi Dok. Lee Reichman a swi vulaka vuvabyi bya rifuva. U ri: “Swi nga ha languteka tanihi mukhuhlwana wo huma marimila kumbe wa xifuva. Xisweswo loko dokodela a nga ehleketanga hi TB, swi nga ha endleka a nga swi xiyi leswaku i vuvabyi bya muxaka muni.” X-rheyi ya xifuva ya laveka leswaku ku tiyisekisiwa leswaku i vuvabyi bya muxaka muni.
Vuvabyi bya rifuva byi tlulela eka munhu un’wana hi moya. Ku khohlola ku nga endla swilo leswitsongo swinene leswi swi nga kotaka ku nghena emahahwini. Hambi swi ri tano, swisirhelelo swa miri swi ni matimba swinene lerova swi nga khoma vuvabyi lebyi byi nga hangalaki. Dok. Reichman wa hlamusela: “[Hi] lava ntsena va nga ni switsongatsongwana swo tala eswifuveni swa vona—switsongwatsongwana swa 100 wa timiliyoni leswi tlulaka switsongwatsongwana leswi nga ehansi ka 10 000 leswi nga riki na matimba—[lava va nga] hangalasaka vuvabyi lebyi.”
[Xihlovo Xa Kona]
SPL/Photo Researchers
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Mahiselo Ya Misava Ni Dari
DARI ri nga ka ri nga sunguli handle ka loko u lumiwe hi nsuna ya Anopheles gambiae. The Economist ya xiya: “Hunguta ku andza ka [switsotswana] leswi swi nga ni khombo, xisweswo u ta va u hungute ku hangalaka ka vuvabyi lebyi.”
Minkambisiso ya le laboratori yi kombise leswaku ku tlakuka kutsongo ka maxelo ku nga ku khumba ngopfu ku andza ka switsotswana. Xisweswo, vativi van’wana va heta hi leswaku mahiselo ya misava ma nga ha va ni nkucetelo lowukulu eka maandzelo ya dari. Dok. Wallace Peters u ri: “Loko mahiselo ya Misava hinkwayo ma nga tlakuka hi mahiselo ya tidigri timbirhi ta ti-Celsius, ku nga engetela tindhawu leti tinsuna ti tlhorhelaka eka tona lerova dari yi nga hangalaka ngopfu ku tlula leswi yi nga xiswona sweswi.”
[Xihlovo Xa Kona]
Dr. Tony Brain/SPL/Photo Researchers
[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]
Vutumbelo bya vanhu lava nga riki na makaya byi nga hundzuka xihlovo xa vuvabyi bya rifuva
[Xihlovo Xa Kona]
Melchior DiGiacomo