Vuvabyi Lebyi Dlayaka Byi Tinyika Matimba

MARGARET u ye henhla ni le hansi a lava murhi wa ku tshungula Tito n’wana wakwe wa mufana loko a khomiwe hi dari. U tirhise mirhi yinharhu, ku katsa na “chloroquine,” murhi lowu bumabumeriwaka ngopfu. Hambi swi ri tano, Tito u file—a ha ri na tin’hweti ta kaye ntsena.

EKenya, etikweni leri Margaret a humaka eka rona, khombo ro tano ri tolovelekile swinene. “Newsweek” ya vika: “‘Anopheles gambiae,’ muvangi-nkulu wa dari eka tinsuna hinkwato, ya andza exiphen’wini lexi xa misava. Vana vona a va kuli kahle. Ntlhanu wa tiphesente ta vana va fa hi dari va nga si fika emalembeni ya vona ya xikolo.”

Hi 1991 vuvabyi bya rifuva byi dlaye 12 wa vabohiwa ni murindzi eNew York State, U.S.A. Dok. George DiFerdinando, lontsongo u ri: “Hi ta byi sivela emakhotsweni, kambe xiphiqo lexi lavaka ku tlhantlhiwa hi leswaku hi ta byi siverisa ku yini sweswi tanihi leswi byi hlaseleke ni vaaki?”

World Health Organization yi vika leswaku 1,7 wa magidi ya timiliyoni—ku lava ku ringana na n’we-xa-nharhu xa vaaki va misava—va ni xitsongwatsongwana lexi xa vuvabyi bya rifuva. Lembe rin’wana ni rin’wana, vanhu va nhungu wa timiliyoni va khomiwa hi vuvabyi lebyi, naswona timiliyoni tinharhu ta fa.

Exibedlhele xa New York, ricece ra xinhwanyatana ri velekiwile ka ha sele mavhiki ya 11, kambe na rona a ri ri ni xiphiqo lexi. Ku handzuka ka nhlonge ya le mavokweni, swilondza emilengeni, ku pfimba ka xivindzi na rivengo, hinkwaswo leswi swi nyike vumbhoni bya le rivaleni bya leswaku xi tluleriwe hi thusula loko xa ha ri ekhwirini ra mana wa xona.

“The New York Times” ya vika: “Vana van’wana va vavisiwa ngopfu hi vuvabyi lebyi va ha ri emakhwirini ya vamana wa vona lerova va fa va nga si velekiwa. Va nga ri vangani va fa endzhakunyana ka ku velekiwa, van’wana hikwalaho ka ku vaviseka ka nhlonge leyi handzukaka loko va velekiwa.”

Dari, rifuva ni thusula—hi vunharhu ka byona vuvabyi lebyi a ku ehleketiwa leswaku byi ta siveriwa naswona byi le kusuhi na ku herisiwa eka makume ya malembe ma nga ri mangani lama hundzeke. Ha yini sweswi byi tlhela byi vuya hi matimba?