Ku Tlhelela Etindleleni To Sungula To Lwa Ni Dari

Tanihi leswi nyingiso wa misava wu nga eka tinyimpi ta xin’wana-manana, vugevenga, ku pfumaleka ka mintirho ni swiphiqo swin’wana, mafu lama vangiwaka hi dari a ma kombisiwi emahungwini ya thelevhixini hi nkarhi lowu yi hlaleriweke hi vanhu vo tala. Hambiswiritano, kwalomu ka hafu ya vaaki va misava, ku vula World Health Organization (WHO), namuntlha va hanya ehansi ka nxungeto wa dari, naswona vanhu va kwalomu ka 300 wa timiliyoni ku ya ka 500 wa timiliyoni va khomiwa hi vuvabyi lebyi lembe na lembe, leswi swi endlaka leswaku dari yi va “vuvabyi lebyi hangalakeke swinene ku tlula mavabyi hinkwawo ya le tindhawini to hisa, naswona hi byin’wana bya lama dlayaka vanhu vo tala.” Byi dlaya ku fikela kwihi?

Eka tisekene tin’wana ni tin’wana ta 20 ku fa munhu hikwalaho ka dari. Nhlayo leyi ya tlakuka kukondza yi va ehenhla ka 1,5 wa timiliyoni ta lava faka lembe na lembe—ku nga nhlayo leyi ringanaka ni ya vaaka-tiko hinkwavo va tiko ra Afrika ra Botswana. Kaye eka khume ra mafu ya dari ma humelela etindhawini to hisa ta Afrika, laha lava hlaseriwaka ngopfu etindhawini leti ku nga vana lavatsongo. Le matikweni ya Amerika, WHO yi vike nhlayo leyikulu ya ntungu wa dari le ndhawini ya Amazon. Ku dlayeteriwa ka swihlahla ni ku cinca ko karhi ka ikholoji ku vange nhlayo leyi kulaka ya vavabyi lava khomiweke hi dari exiphen’wini lexi xa misava. Etindhawini tin’wana ta Amazon le Brazil, xiphiqo lexi xi nyanye ku biha lerova ku tlula 500 eka vaaka-tiko van’wana ni van’wana va 1000 vaaka-tiko va khomiwa hi vuvabyi lebyi.

Ku nga khathariseki leswaku hi le Afrika, matiko ya Amerika, Asia kumbe etindhawini tin’wana, dari yi hlasela ngopfu swisiwana. WHO yi vula leswaku vanhu lava “a swi va oloveli ku kuma vutshunguri ni ku tisirheleta, naswona va le kule ni lava endlaka mintirho yo lawula vuvabyi bya dari.” Hambiswiritano, xiyimo xa swisiwana leswi a hi lexi nga tshembisiki. Emalembeni ya sweswinyana, ku vula TDR News, ku nga phepha-hungu ra nkambisiso wa vuvabyi bya le tindhawini to hisa, yin’wana ya tindlela leti tshembisaka swinene to sivela mafu ya dari se ya kumeka hi ku olova. Hi wihi nchumu wolowo wo ponisa vutomi? Tintavana leti totiweke swidlaya-switsotswana.

Leswi Tintavana To Sivela Tinsuna Ti Pfunaka Swona

Hambileswi ku tirhisa tintavana ku nga ku tlhelela eka tindlela to sungula ta ntlhantlho, Dok. Ebrahim Samba, mukongomisi wa hofisi ya WHO eAfrika, u byele Panos Features, ku nga phepha-hungu ra Panos Institute, leswaku ku ringetiwa ka matirhelo ya tintavana eka nyimpi yo lwa ni dari ku kombise “vuyelo lebyi tsakisaka swinene.” Hi xikombiso, le Kenya, ku tirhisa tintavana leti totiweke swidlaya-switsotswana leswi munyekaka ku hungute mafu hi ku angarhela hi n’we-xa-nharhu, ku nga ri mafu ya dari ntsena exikarhi ka vana lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu hi vukhale. Handle ko ponisa vutomi, “tintavana ti nga hunguta swinene ndzhwalo eka mintirho ya swa rihanyo” hikuva a hi vangani vavabyi lava nga ta lava ku tshunguriwa vuvabyi bya dari exibedlhele.

Hambiswiritano, ka ha ri ni xiphiqo xin’wana lexi lavaka ku tlhantlhiwa: I mani la hakelaka tintavana? Loko vanhu va tiko rin’wana ra Afrika va komberiwe ku humesa minyikelo, vo tala va arile. Hikwalaho a swi hlamarisi eka vanhu lava tshamaka ematikweni lawa ku tirhisiwaka mali leyi nga ehansi ka R25 ya swa rihanyo eka munhu ha un’we hi lembe, hambi ku ri ritavana ra tinsuna—ku nga khathariseki leswaku ri na swidlaya-switsotswana kumbe e-e—ku nga nkateko. Hambiswiritano, tanihi leswi endlelo leri ra nsivela-mavabyi ri nga ta durhela tihulumendhe mali yitsongo ku tlula ku tshungula vavabyi va dari, vatshila va Nhlangano wa Matiko va vule leswaku “ku ta va ndlela leyinene yo londzolovota malinyana leyi hulumendhe yi nga na yona loko ku hangalasiwa ni ku hakelela tintavana leti totiweke swidlaya-switsotswana.” Entiyisweni, ku va tihulumendhe ti nyikela hi tintavana ku nga ha va ndlela yo hlayisa timali. Hambiswiritano, eka timiliyoni ta vaaka-tiko va tona lava nga swisiwana, i mhaka ya nkoka—i ndlela yo ponisa vutomi bya vona.

[Picture Credit Line on page 15]

CDC, Atlanta, Ga.