Vubofu Bya Le Nambyeni—Ku Hlula Ntungu Wo Chavisa

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE NIGERIA

XIVONO a xi fana ematlhelweni yo tala ya milambu eswimitanini swa le Afrika Vupela-dyambu. Ntlawa wa vanhu wu tshame emabencini ehansi ka murhi lowukulu lowu va sirheleteke edyambyini leri vavulaka. Ntlhanu wa vona—mune wa vavanuna ni wansati un’we—a va ri mabofu naswona a va nga ha ta tlhela va vona.

“A va nga swi tivi leswaku ha yini va hundzuka mabofu eximutanini lexi xa khale,” ku vula ndhuna ya muti, la ambaleke nguvu yo basa leyi nga n’wi khomiki. “Vanhu vo tala lavakulu kwalaho va fe va ri mabofu. . . . A va anakanya leswaku ku na diyavulosi loyi a lwaka na vona. Va kombele swikwembu swa vona leswaku swi va sirheleta. Vakokwa wa vona va va byele leswaku va nyika swikwembu leswi swakudya. Kutani va dlaya tihuku ni tinyimpfu va endla magandzelo. Kambe a va ya mahlweni va hundzuka mabofu.”

Hi ku famba ka nkarhi, madokodela ma tile ivi ma hlamusela leswaku vubofu a byi nga vangiwi hi nchumu lowu nga ni matimba yo tlula ya munhu. A byi vangiwa hi vuvabyi lebyi vitaniwaka onchocerciasis, kumbe vubofu bya le nambyeni, lebyi thyiweke tano hikuva tinhongana letitsongo, leti lumaka leti ti byi hangalasaka ti tshikela mandza ya tona emilambyeni leyi khulukaka hi rivilo.

Nkateko wa kona, vubofu bya le nambyeni a byi ku tluleri hi ku olova kukota mavabyi laman’wana ya le tindhawini leto hisa. A byi na khombo eka lava tshamaka emadorobeni lamakulu hambi lava va endzaka swa xinkarhana etindhawini leti nga ni vuvabyi. Vubofu byi vangiwa hi ku lumiwa hi ku phindha-phindha naswona malembe yo tala.

Ku nga khathariseki sweswo, vubofu bya le nambyeni i vuvabyi bya le tindhawini leto hisa, lebyi chavisaka, lebyi onhaka vutomi bya timiliyoni. Hambi leswi byi hlaselaka etindhawini tin’wana ta le Middle East ni le Amerika Xikarhi na Dzonga, lava va hlaseriwaka ngopfu hi lava va tirhaka ni ku tshama ekusuhi ni milambu leyi nga ni tinhongani leti, eAfrika leri nga eka ekweyitoro. Eswimitanini swin’wana kwalomu ka vanhu vo tala swinene va ni vuvabyi lebyi. Hi ku ya hi mindzinganyeto ya The Carter Center le Atlanta, Georgia, U.S.A., kwalomu ka 126 wa timiliyoni ta vanhu va le khombyeni ro tluleriwa hi vuvabyi lebyi. Kwalomu ka 18 wa timiliyoni ta vanhu va ni swivungu leswa maphakama emirini ya vona leswi vangaka vubofu bya le nambyeni. Nhlayo ya vanhu lava ana hi mpimo wo karhi kumbe lava hi laha ku heleleke va nga ha voniki yi ringanyeteriwa exikarhi ka miliyoni yin’we na timbirhi.

Sweswi, ntungu lowu wu nga ni malembe-xidzana hi vukhale wu karhi wa hluriwa hi matshalatshala ya vun’we ya WHO (World Health Organization) ni ya mavandla man’wana, xikan’we ni tihulumendhe ta le matikweni yo hambana-hambana. Hambi leswi eAfrika ku nga toloveleka tinyimpi ni ku pfumaleka ka ntshembo, leri i endlelo ro lawula vuvabyi leri humelelaka. Ku vuriwa leswaku endlelo leri i “kun’wana ka ku hlula lokukulu hi tlhelo ra mirhi ni loku humeleleke eka lembe-xidzana ra vumakume-mbirhi.”

Vuvabyi Lebyi Chavisaka

Vuvabyi bya le nambyeni byi hangalasiwa hi mixaka yo hlayanyana ya tinhonganana ta ntima ta xisati (rixaka ra Simulium). Loko nhongana leyi nga ni vuvabyi yi luma munhu, yi siya vana va swivungu lava nga maphakama (Onchocerca volvulus). Hakatsongo-tsongo, loko va ri ehansi ka nhlonge ya munhu la nga ni vuvabyi, vana va kula ivi va hundzuka swivungu leswi lehaka swi kala swi fika eka 60 wa tisentimitara.

Endzhaku ka loko swi nonisiwile, swivungu leswi swa xisati, xin’wana ni xin’wana xa swona xi sungula ku humesa swivungwana leswitsongo leswi vitaniwaka ti-microfilaria; swi hambeta swi endlisa leswi malembe ya 8 ku ya ka 12, swi humesa timiliyoni ta swona. Ti-microfilaria a ti kuli ti helela handle ka loko ti rhwariwa hi nhongana leyi ya ntima, ivi ti kulela endzeni ka nhongana leyi, kutani ti hundziseriwa emunhwini. Swo tala swa swivungu leswi leswitsongo leswi nga siki kulaka swi famba-famba enhlongeni ivi swi hetelela swi fike ematihlweni. Kwalomu ka swivungu swa 200 wa timiliyoni swi nga vungana endzeni ka muhlaseriwa un’we. Swi tele ngopfu lerova loko va endla vutshunguri ku laveka ku tsema swiphemu-phemu leswitsongo swa nhlonge leswaku swi ya kambisisiwa. Hi ku tirhisa xivonantsongo, nhlonge leyi nga xikombiso yi nga ha va ni madzana ya swivungu leswitsongo leswi famba-fambaka.

Maphakama lawa ya xanisa vahlaseriwa va wona. Hi ku famba ka malembe, nhlonge ya la nga ni vuvabyi lebyi ya tsindziyela ivi yi va ni mahakatimba. Hakanyingi ku va ni swivati-vati swa mavala-vala. Vahlaseriwa va va ni nhlonge leyi hi ku kongoma yi vitaniwaka nhlonge ya ngwenya, nhlonge ya nkolombyana, kumbe nhlonge ya yingwe. Ya nwayisa swinene, ku vuriwa leswaku van’wana va kala va tisunga. Hi ku famba ka nkarhi, loko swivungu leswitsongo swi hlasela mahlo, u sungula a nga ha voni ngopfu, ivi muhlaseriwa a hetelela a nga ha voni hi laha ku heleleke.

Etindhawini ta le makaya, leti nge vuswetini laha tinhongana leti ta ntima ti nga lo vuya, vubofu i xiphiqo xo tika swinene ku langutana na xona. Xivangelo xin’wana hi leswaku vanhu vo tala va le swimitanini, hikwalaho ka vukholwa-hava va pfumela leswaku vubofu i nxupulo wa Xikwembu ni leswaku vanhu lava nga mabofu a va ha pfuni nchumu emutini. Xivangelo xin’wana hi leswaku a ku na mali ya hulumendhe yo pfuna vanhu, leswi endlaka leswaku vahlaseriwa va titshega hi laha ku heleleke hi mindyangu ya vona. Sata, muhlaseriwa wa xisati la nga ni vubofu bya le nambyeni le Burkina Faso, u te: “Eka munhu la feke mahlo, hambi i wanuna kumbe i wansati, maxangu ya kona ya fana. Loko wanhwana a hundzuka bofu, naswona a nga tekiwanga, a nge n’wi kumi nuna. Ndzi tekiwe ndzi nga si va bofu, kambe nuna wa mina u file. Makwerhu wa xinuna u hundzuke bofu a ha ri ntsongo kutani a nga swi kotanga ku kuma nsati. Havumbirhi hi hlayisiwa hi mindyangu ya hina—hi swakudya, ni hi xin’wana ni xin’wana. Swa tika.”

Etindhawini leti vubofu bya le nambyeni byi tolovelekeke, hakanyingi vanhu va rhurha eswimitanini swa ka vona, va balekisiwa hi tinhongana ni vuvabyi. Misava leyi noneke leyi nge tlhelo ka mati ya tshikiwa ivi yi hundzuka kwandzasi. Leswi swi engetela vusweti ni dyandza.

Ku Lwa Ni Nhongana Leya Ntima

Matshalatshala ya misava hinkwayo yo lawula vubofu bya le nambyeni ematikweni ya nkombo ya le Afrika Vupela-dyambu ma sungule eku sunguleni ka va-1970. Va te va hlome hi swidlaya-swivungwana ni swidlaya-switsotswana leswi dlayaka swivungwana ivi swi bolela emisaveni, hi nkarhi wolowo mavuthu ya swihaha-mpfhuka-phatsa, ni swihaha-mpfhuka leswitsongo, ni tilori ma sungule nyimpi yo lwa ni nhongana leya ntima leyi nga murhwali wa vuvabyi. Xikongomelo a ku ri ku hlasela ni ku dlaya nhongana leyi ya ntima loko yi nga si va ni khombo ngopfu—hi nkarhi lowu ya ha riki xivungwana.

A swi nga bohi leswaku va chela chefu emilambyeni hinkwayo. Vativi va swi tivile leswaku tinhongana leti ta ntima ti tshikela mandza ya tona ematini ni leswaku mandza ya khomelela emarhavini ni le maribyeni lama nga ehansinyana ka lomu ku nga pandzeleleka. I mati lama khulukaka hi xihatla ntsena lama nyikaka swivungwana moya lowo tenga lowu ringaneleke leswaku swi hanya. Leswi swi vula leswaku tindhawu to tswalela leti nga ekusuhi ni milambu a ti nga talanga naswona a ti vonaka hi ku olova.

Xikongomelo xo fufutela tindhawu leti to tswalela a ku nga ri ku herisa tinhongana leti ta ntima hi laha ku heleleke, ku nga nchumu lowu nga kotekiki. Kambe hi ku hunguta nhlayo ya tinhongana leti, vativi a va tshemba leswaku rixaka leri ra maphakama a ri ta herisiwa. Loko tinhongana ti nga talanga swi ta vula ku tluletiwa kun’wana ka vuvabyi kutsongo. Hi ku ya hi mintiyiso, loko tinhongana to herisiwa ku kondza hakatsongo-tsongo maphakama ya fa evanhwini lava ana va nga ni vuvabyi, ku ta fika nkarhi lowu maphakama ya nga ta helela makumu. Kutani, loko nhongana yi luma munhu, a yi nge kumi maphakama man’wana yo ya hundzisela eka van’wana.

Tsima leri a ri nonon’hwa. Tinhongana ti tswalela etindhawini to tala swinene leti nga fikelelekiki hi ku olova. Nakambe, leswi ti kotaka ku haha tikhilomitara to tala, a ku fanele ku hlaseriwa tinhongana leti etindhawini to tala. Ku tlula kwalaho, ku laveka vuxiya-xiya lebyikulu hikuva hambi loko wo tshika ku fufutela n’hweti yin’we ntsena, sweswo swi nga vanga ku tswariwa nakambe ka tinhongana ta ntsandza-vahlayi, ku nga ntirho lowu tekaka malembe, naswona wo tika.

Ku sukela hi va-1970, swihaha-mpfhuka ntsena swi fufutele ku tlula 19 000 wa tikhilomitara ta lomu ku khulukaka mati laha ku nga riki na magondzo yo famba eka wona. Hikwalaho ka sweswo, vuvabyi byi herisiwile eka 80 wa tiphesente ta tindhawu leti nga ni vuvabyi ematikweni lama ngheniseke xandla entirhweni lowu.

Philisi Yin’we Kumbe Timbirhi Kan’we Hi Lembe

Kutani, ku sukela hi 1987, ku sunguriwe tlhari rin’wana ro lwa ni vubofu bya le nambyeni. Eka khamba leri, ematshan’wini yo hlasela tinhongana leti ta ntima, a ku hlaseriwa maphakama lama nga emirini wa munhu. Tlhari leri a ku ri xidzidzirisi lexi nga riki na khombo naswona lexi tirhaka lexi vitaniwaka Mectizan (ivermectin), lexi endliwaka evumakini bya mirhi le Amerika byo endla mirhi.

Leswaku va sivela ku ya emahlweni ka vuvabyi, munhu la tluletiweke u fanele ku dya mpimo wun’we—philisi yin’we kumbe timbirhi—hi lembe. Mectizan a yi dlayi swivungu leswa maphakama leswi nge mirini, kambe yi dlaya swivungwana leswi voniwaka hi xivonantsongo ntsena, naswona yi sivela leswaku leswi swikulu swi nga ha swi koti ku humesa ti-microfilaria. Leswi swi sivela ku kula ka vuvabyi eka muhlaseriwa, naswona swi hunguta ku hundziseriwa ka vuvabyi eka van’wana. Nakambe xidzidzirisi xi tirha ku herisa ku hundzuka ka xivumbeko xa cornea ya tihlo loko xa ha ku sungula, naswona xi sivela leswaku ku hundzuka kun’wana ku nga ha yi emahlweni. Hambi swi ri tano, a xi nge swi koti ku lulamisa ku hundzuka ka xivumbeko xa tihlo loku humeleleke khale, naswona a xi nge swi koti ku endla munhu a vona loko vubofu se byi fikile.

Hambi swi ri tano, xiphiqo, a ku ri ku hangalasiwa ka xona—ku fikisa xidzidzirisi eka vanhu lava va xi lavaka. Vo tala lava tshamaka ekule ni le swimitanini leswi nga swoxe va nga fikeleriwa loko u famba hi milenge ntsena. Loko u tisa movha, hakanyingi ku laveka ku khuriwa ka swikhwatana hambi ku ri ku aka mabuloho. Minkarhi yin’wana tinyimpi ta xin’wana-manana, ku pfumaleka ka mali, ni tipolitiki ta kwalaho swi hoxa xandla eku nonon’hwiseni ka mphakelo. Kambe, ku nga khathariseki swiphiqo leswi, eku sunguleni ka 1995, kwalomu ka 31 wa timiliyoni ta tiphilisi ta Mectizan ti phakeriwile, ngopfu-ngopfu eAfrika.

Ku Langutela Swa Nkarhi Lowu Taka

Emalembeni ya 20 lama hundzeke, Onchocerciasis Control Programme (Tsima Ro Lawula Onchocerciasis) ri lwe ni vubofu bya le nambyeni ematikweni ya 11 ya le Afrika Vupela-dyambu, ndhawu leyi nga yikulu eka Furwa hi makhamba manharhu. Xana vuyelo byi ve byihi? Hi ku ya hi tinhlayo ta WHO, ku tirhisiwa ka swidlaya-swivungwana ni Mectizan swi tirhe ku sirheleta ku tlula 30 wa timiliyoni ta vanhu lava a va ri ekhombyeni ro tluleriwa hi ntungu lowu wa khale ka khaleni ni lowu chavisaka. Ku tlula 1,5 wa timiliyoni ta vanhu lava a va ri ekhombyeni swinene ra maphakama lawa, sweswi va hlakarhele hi laha ku heleleke. Ku tlula kwalaho, ku hluriwa ka vubofu lebyi bya le nambyeni swi endla leswaku ku va na kwalomu ka 25 wa timiliyoni ta tihekitara ta misava leyi noneke, leyi ku nga tlhelaka ku tshamiwa eka yona ni ku yi rima—ku nga ndhawu leyi ringaneleke ku phamela 17 wa timiliyoni ta vanhu hi lembe.

Nyimpi a yi si hela ni switsongo. Ematikweni ya le Afrika laha ku lwiweke ni vubofu bya le nambyeni ka ha ri na vanhu lava nga ehansi ka hafu lava nga ekhombyeni ro va ni vuvabyi lebyi.

Emalembeni ya sweswinyana, matshalatshala yo lwa ni vuvabyi lebyi ya engeteriwile. Hi malembe mambirhi ntsena, ku sukela hi 1992 ku ya ka 1994, nhlayo ya vanhu lava tshunguriweke hi Mectizan yi andze kambirhi, yi sukela eka 5,4 ku ya ka 11 wa timiliyoni. Eku heleni ka 1994 kwalomu ka 32 wa matiko eAfrika, Latin Amerika, ni le Middle East ya sungule vutshunguri bya matsima ya Mectizan, lama hi ku famba ka nkarhi ma nga ha sirheletaka vanhu va kwalomu ka 24 wa timiliyoni eku feni ka mahlo.

Pan American Health Organization yi tshemba leswaku yi ta hunguta nxungeto wa vuvabyi lebyi eka vanhu le Amerika hi lembe ra 2002. Entiyisweni eAfrika, ntirho i wukulu. Ku nga khathariseki sweswo, United Nations Children’s Fund yi te: “Ana se swi le rivaleni leswaku eka rixaka leri kulaka sweswi vubofu a bya ha ri nxungeto lowu chavisaka wa nkarhi lowu taka hi laha a byi ri ha kona enkarhini lowu hundzeke, laha ku fa mahlo a wu ri nchumu lowu fambisanaka ni ku dyuhala.”

Swi kufumeta mbilu ku twa hi ta matshalatshala lama endliweke ku pfuna vanhu lava hlaseriweke hi vubofu. Hi nkarhi wa vutirheli byakwe bya le misaveni, Yesu Kreste u kombise ni leswaku a a khathalela vanhu hi rirhandzu hi ku endla leswaku vo tala lava feke mahlo va tlhela va vona hi hlori. (Matewu 15:30, 31; 21:14) Leswi swi kombe mpimo wutsongo wa leswi nga ta humelela emisaveni ehansi ka Mfumo wa Xikwembu. Kunene wa ta nkarhi lowu ku nga ta ka ku nga ha vi na loyi a hlaseriweke hi vubofu hambi bya muxaka wihi. Rito ra Xikwembu ri vhumbile: “Hi laha mahlo ya v̌o-fe-mahlo ma nga ta hanyanya.”—Esaya 35:5.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 11]

“A va hamba va sola mimoya leswaku yi vanga vubofu. Sweswi, va swi tiva leswaku i swivungu”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]

Philisi yin’we kumbe timbirhi hi lembe ti nga sivela vubofu bya le nambyeni