Xana Yi Nga Va Kona Misava Yo Pfumala Mimovha?

XANA u nga anakanya hi misava yo pfumala mimovha? Kumbe xana u nga swi kota ku vula xilo xo karhi lexi nga tshama xi endliwa, lexi nga cinca swinene mahanyelo ni mikhuva ya vanhu eka lembe xidzana leri tanihi laha mimovha yi endleke ha kona? Loko mimovha a yi nga ri kona, a ku nga ta va ni tihotela, tikhefi leti u xavaka u ri emovheni, ni swivandla swa vutihungasi lebyi u byi hlalelaka u ri emovheni. Xa nkoka ngopfu, loko mabazi, mathekisi, mimovha, kumbe tilori a swi nga ri kona, xana a wu ta yisa ku yini entirhweni? exikolweni? Xana varimi ni vaendli va swilo swo hambana-hambana a va ta yi fikisa njhani nhundzu ya vona emakete?

The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Rin’we eka tsevu wa mabindzu ya le United States ri titshege hi ku endliwa, ku aviwa, ku lunghisiwa, kumbe ku tirhisiwa ka mimovha,” yi tlhela yi engetela yi ku: “Nxavo ni tirhisiti ta tifeme ta mimovha swi vumba n’we-xa-ntlhanu xa nxaviso lowukulu wa mabindzu lamakulu ya tiko hinkwaro swi tlhela swi vumba ku tlula n’we-xa-mune xa nxaviso wa mabindzu lamatsongo. Mpimanyeto lowu i wu tsongonyana ematikweni man’wana, kambe Japani ni matiko man’wana ya le dzongeni wa Yuropa ma ta ringana ni xiringaniso xa United States hi ku hatlisa.”

Hambiswiritano, vanhu van’wana va vula leswaku misava yi nga antswa ngopfu loko yo pfumala mimovha. Leswi va swi vula hikwalaho ka swivangelo swimbirhi.

Ntlimbano-swifambo Wa Misava Hinkwayo

Loko u tshame u rhendzeleka-rhendzeleka hi switarata u lava ndhawu ya ku paka movha eka yona, a wu lavi ku byeriwa leswaku hambiloko mimovha yi pfuna, loko yi tele swinene exivandleni lexi tshamaka xi tele yona, a swi tsakisi. Kumbe loko ku ri leswaku u tshama u phaseka eka ntlimbano-swifambo lowu nyenyetsaka, wa swi tiva leswaku swi tshova mbilu njhani ku tshama endzeni ka movha lowu nga endleriwa ku famba kambe wu boheka ku yima wu nga fambi.

Hi 1950, United States a ri ri rona ntsena leri nga ni movha wun’we eka vanhu va mune. Hi 1974, Belgium, Furwa, Great Britain, Italy, Jarimani, Netherlands na Sweden ma fikelele xiringaniso lexi fanaka. Kambe hi nkarhi wolowo nhlayo ya United States a yi tlakukele eka movha wun’we eka vanhu vambirhi. Sweswi Jarimani na Luxembourg ma ni kwalomu ka movha wun’we eka vaaki-tiko vambirhi. Belgium, Furwa, Great Britain, Italy, na Netherlands ma lava ku va exiringanisweni lexi fanaka xa mimovha.

Vunyingi bya madoroba lamakulu—ku nga khathariseki leswaku ma kumeka kwihi emisaveni—ma taleriwe hi mimovha lerova va boheka ku aka tindhawu to paka mimovha letikulu. Hi xikombiso, le India loko va kuma ntshunxeko hi 1947, ntsindza wa rona, New Delhi, wu tinyungubyise hi 11-000 wa mimovha ni tilori ta wona. Hi 1993, nhlayo ya yona a yi tlula 2200 000! Ku andza loku hlamarisaka hakunene—kambe hi ku ya hi magazini lowu nge Time “nhlayo yeleyo ku languteriwe leswaku yi ta phindiwa ka mbirhi loko lembe-xidzana leri ri hela.”

Loko hi hala tlhelo, le Yuropa-Vuxa, laha ku nga na movha wun’we eka vanhu van’wana ni van’wana va mune ku fana ni le Yuropa Vupela-dyambu, yi na vanhu va timiliyoni ta 400 lava nga swi kotaka ku va ni mimovha ya vona vini. Malembe ma nga ri mangani, xiyimo xa le China, leri ku fikela sweswi ri tiviwaka hi swikanyakanya swa yona swa timiliyoni ta 400, xi languteriwe ku cinca. Tanihi laha swi vikiweke hakona hi 1994, “hulumendhe yi karhi yi lunghiselela ku andzisa ku endliwa ka mimovha,” ku suka eku endliweni ka 1,3 wa timiliyoni ta mimovha hi lembe ku ya eka timiliyoni tinharhu hi ku hela ka lembe-xidzana leri.

Nxungeto Wa Nthyakiso

The Daily Telegraph ya October 28, 1994 yi te: “Britain yi heleriwe hi moya wo tenga.” Leswi ku nga va ku nga ri wona ntiyiso kambe hambiswiritano swi kombisa khombo leri nga kona. Profesa Stuart Penkett, wa Yunivhesiti ya East Anglia, u tsundzuxile: “Mimovha yi cinca moya lowu nga kona wa ntumbuluko.”

Buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet, yi vula leswaku ku andza ka khaboni monokisayidi, “ku pfumata miri okisijini, ku onha ku twisisa ni ku ehleketa, ku nonokisa mintlhaveko, nakambe ku heta mongo.” World Health Organization yi tlhela yi vula leswi: “Kwalomu ka hafu ya vanhu lava tshamaka emadorobeni ya Yuropa ni le Amerika N’walungu, va tshame endhawini leyi taleriweke swinene hi khaboni monokisayidi.”

Ku ringanyetiwa leswaku eka tindhawu tin’wana, vanhu vo tala va fa lembe ni lembe hikwalaho ka musi wa mimovha—ku engetela kwalaho, swi dye magidi-gidi ya timiliyoni ta tirhandi hikwalaho ka ku onhaka ka mbango. Hi July 1995 xiviko xa mahungu ya thelevhixini xi vule leswaku kwalomu ka 11 000 wa vanhu va le Britain va fa lembe ni lembe hi nthyakiso wa moya lowu vangiwaka hi mimovha.

Hi 1995 United Nations Climate Conference yi hlangane le Berlin. Vayimeri va matiko ya 116 va pfumelelanile leswaku ku fanele ku endliwa swo karhi. Kambe vunyingi bya vanhu byi khomisiwe tingana, loko ntirho wa ku amukela tipakani leti kongomeke ni ku veka milawu leyi nga heriki kumbe minongonoko leyi kongomeke swi vekeriwe nkarhi lowu taka.

Hi ku ya hi leswi buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet yi nga swi vula hi 1990, ku kayivela loku ka nhluvuko, kumbexana a ku rindzeriwile. Yi te: “Muxaka wa matimba ya politiki ni ya ikhonomi eka vandla ra swa vumaki ra manguva lawa, wu pfumelela magoza yo lwisana ni ku onhiwa ka mbango ntsena loko ma nga lwisani ni nhluvuko wa ikhonomi.”

Xisweswo, magazini wa Time wu tsundzuxe leswaku “ku andza ka khaboni diyokisayidi ni tigasi tin’wana emoyeni, swi ta kufumeta misava hakatsongo-tsongo. Hi ku ya hi vativi va sayense vo tala, makumu ya kona ma nga ha va dyandza, ku n’oka ka tindhawu leti nga ni ayisi, ku tlakuka ka ndzingano wa lwandle, ku khapa-khapa ka vugima-lwandle, swihuhuri swa matimba ngopfu, ni makhombo man’wana lama vangiwaka hi ntshamelo-maxelo.”

Ku kula ka xiphiqo lexi xa nthyakiso ku lava leswaku ku endliwa xo karhi hi xona. Kambe xana ku nga endliwa yini?