Ku Lavisisa Ntlhantlho Lowu Amukelekaka

MIMOVHA a hi yona ntsena leyi vangaka nthyakiso. Vanhu emakaya ya vona, michini ya vumaki, switichi swa gezi swi fanele swi amukela vutihlamuleri na swona. Hambiswiritano, mimovha yi tlanga xiphemu lexikulu eka nthyakiso wa misava hinkwayo.

Kahle-kahle, buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet yi tlhela yi ku: “Loko ku onhaka loku vangiwaka hi ku endliwa ni ku tirhisiwa ka mimovha ko kambisisiwa—ngopfu-ngopfu ku onhiwa ka ntshamelo-maxelo wa hina lowu vangiwaka hi ku hangalasiwa loku engetelekeke ka khaboni diyokisayidi—kumbexana a yi nga ta endliwa ni ku endliwa mimovha.” Hambiswiritano, yi tlhele yi ku: “Kambe wolowo i nhlawulo lowu hambi vaendli va mimovha, kumbe vaaki va magondzo, kumbe vayimeri va hulumendhe, kumbe vanhu lava tolovelekeke, lava vutomi bya vona byi nga titshega hi ku tirhisa mimovha ya vona vini, va nga tiyimiselangiki ku anakanya hi wona.”

Xana vutlhari lebyi nga yisa munhu en’wetini a byi nge swi koti ku endla movha lowu nga hava nthyakiso? Ku endla a ku olovi ku fana ni ku vulavula, hikwalaho loko xiphiqo xo kuma movha wo kala nthyakiso xi nga si hluriwa, ku ta yiwa emahlweni ku laviwa ntlhantlho lowu kongomeke.

Ku Hungutiwa Ka Swithyakisi

Hi va-1960 United States ri humese nawu wa leswaku ku nghenisiwa swilo leswi a swi ta sivela ku humesiwa ka nthyakiso emimovheni. Matiko man’wana ni tihulumendhe tin’wana hi mpfhuka ti endla hilaha ku fanaka.

Swihundzula tikhemikhali leti thyakeke, leswi lavaka leswaku ku tirhisiwa petirolo leyi nga hava ntsopfu, swa tirhisiwa hi xitalo leswaku swi hluta nthyakiso lowu nga ni khombo. Exikarhi ka 1976 na 1980, endzhaku ka loko vachayeri va mimovha vo tala va sungule ku tirhisa petirolo leyi nga hava ntsopfu, xiringaniso xa ntsopfu engatini ya vanhu va le Amerika xi ehle hi n’we-xa-nharhu. Sweswo i swinene, hikuva ku tala ka ntsopfu engatini ku onha fambiselo ra misiha yo twa naswona ku hunguta vuswikoti byo dyondza. Hambiswiritano, khombo ra kona, hambileswi xiringaniso xa ntsopfu xi ehleke ematikweni yo tala lama hluvukeke, a swi tano ematikweni lama nga si hluvukaka.

Ku humelela ka swihundzula tikhemikhali leti thyakeke swi ni vuyelo kambe ku tirhisiwa ka swona ka ha ri ni xiphiqo. Hikwalaho ka ku hunguteka ka matimba ya njhini loku vangiweke hi ku tshikiwa ka ntsopfu, ku cinciwe mpimo wa hayidrokhaboni eka petirolo leswaku wu ta engetela matimba ya njhini. Leswi swi vange ku hangalasiwa loku engetelekeke ka swilo leswi vangaka vuvabyi bya khensa tanihi benzini ni toluene, leswi mpimo wa ku humesiwa ka swona wu nga hungutiwiki hi swihundzula tikhemikhali.

Nakambe, swihundzula tikhemikhali leti thyakeke swi tirhisa pulatinamu. Hi ku ya hi Profesa Iain Thornton, wa Imperial College ya le Britain, khombo rin’wana i ku tlakuka ka pulatinamu leyi humesiwaka yi ri ni ritshuri etlhelo ka pato. U tsundzuxe hi ku koteka ka leswaku “pulatinamu yin’wana yi nga n’oka yi nghena eswakudyeni.”

Buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet yi pfumele hi xiviri leswaku ku nga khathariseki ku humelela ka “swihundzula tikhemikhali leti thyakeke eAmerika N’walungu, Japani, Korea Dzonga ni matiko yo hlayanyana ya le Yuropa, ku andza lokukulu ka nhlayo ya mimovha emisaveni hinkwayo ku herise ntshembo wo hlayisa moya wu tengile.”

Ku Hunguta Rivilo

Ndlela yin’wana yo hunguta ku hangalasiwa ka musi wa mimovha i ku hunguta rivilo. Kambe eUnited States, matiko man’wana ma ha ku engetela mpimo wa rivilo. EJarimani, vanhu a va swi tsakeli ku pimeriwa rivilo. Vaendli va mimovha lava ku xavisiwa ka mimovha ya vona ku nga titshega hi ku akiwa ka mimovha leyi nga ni matimba, leyi hi ku olova yi kotaka ku tsutsuma rivilo ro tlula 150 wa tikhilomitara, va kanetana ni ku ehlisiwa ka mpimo wa rivilo, swi tano hi vachayeri vo tala. Hambiswiritano, swi vonaka onge sweswi, nhlayo leyi engetelekaka ya vanhu va le Jarimani yi tiyimisele ku amukela ku siveriwa ka mpimo wa rivilo ku nga ri ntsena hikwalaho ka mbango kambe ni hikwalaho ka nsirhelelo.

Ematikweni man’wana vachayeri va komberiwa ku ehlisa rivilo loko nthyakiso wu fikelela mpimo lowu nga amukelekiki—kumbe va tshika ku chayela hi ku helela. Nhlawulo wa 1995 wu kombe leswaku 80 wa tiphesente ta vanhu va le Jarimani a va ta ku amukela ku vekiwa ka mpimo wa rivilo loko mpimo wa ozoni wu hunguteka ngopfu swinene. Madoroba yo hlayanyana emisaveni hinkwayo, ku katsa Atena na Rhoma, ana se ma teke magoza yo sivela ku chayeriwa ka mimovha ehansi ka swiyimo swo karhi. Man’wana madoroba ma ehleketa ku endla leswi fanaka.

Ku Tirhisa Swikanyakanya

Ku hunguta nhlayo ya mimovha, madoroba man’wana ma hungute mali leyi hakeriwaka emabazini. Man’wana ma endle malunghiselelo yo nyikela vutleketli bya mabazi mahala, eka vachayeri lava hakelaka mali yitsongo leswaku va siya mimovha ya vona etindhawini to paka mimovha. Madoroba man’wana ma hlayisele mabazi ni mathekisi tlhelo rin’we ra pato, leswaku ma ta hatlisisa ndlela leyi ya vutleketli.

Ndlela leyintshwa yo lwisana ni xiphiqo lexi ya ha ku xiyiwa eka nkandziyiso lowu nge The European: “Hi ku hlohloteriwa hi tsima ra le Netherlands ku ya eku heleni ka va-1960, vanhu va le Denmark lava nga ni vutshila va kume ndlela ya ku hunguta nthyakiso wa moya ni ku hunguta ntalo wa mimovha hi ku khorwisa vanhu leswaku va tirhisa swikanyakanya ematshan’weni ya mimovha.” Swikanyakanya swi vekiwa etindhawini to hambana-hambana eswitarateni hinkwaswo swa le Copenhagen. Hi ku hoxela mali eka xitirhisiwa xo karhi u ti ntshunxela xikanyakanya leswaku u xi tirhisa. Mali ya wena u nga tlhela u yi kuma loko wo tlherisela xikanyakanya endhawini leyi faneleke. Hi ku famba ka nkarhi swi ta vonaka leswaku ndlela leyi yi ta tirha kumbe yi ta toloveriwa.

Leswaku va khuthaza vanhu ku tirhisa swikanyakanya ematshan’weni ya mimovha, madoroba man’wana ya le Jarimani ma pfumelela vakhandziyi va swikanyakanya leswaku va famba va langutane ni mimovha! Tanihi leswi n’we-xa-nharhu xa riendzo hinkwaro edorobeni ni n’we-xa-nharhu xa riendzo ra tindhawu ta le makaya ri nga hundziki tikhilomitara tinharhu, vunyingi bya vaaka-tiko va nga swi kota ku famba riendzo rolero hi ku olova, hi ku tirhisa swikanyakanya kumbe hi ku famba hi milenge. Leswi a swi ta pfuna ku hunguta nthyakiso; hi nkarhi lowu fanaka, vakhandziyi va swikanyakanya a va ta kuma vutiolori lebyi lavekaka.

Ku Endliwa Nakambe

Ntirho wo endla mimovha leyi nga hava nthyakiso wu ya emahlweni. Ku endliwe mimovha ya gezi leyi fambisiwaka hi mabetri, kambe rivilo ni nkarhi lowu yi nga wu fambaka a wu nyawuli. Swi tano nakambe hi mimovha leyi fambisiwaka hi matimba ya dyambu.

Ndlela yin’wana leyi ya ha kambisisiwaka i ku tirhisiwa ka hayidrojini. Hayidrojini yi tshwa ku ri hava ku hangalasiwa ka nthyakiso, kambe yi dura swinene ngopfu.

Hi ku xiya xilaveko xa ku endliwa ka mimovha hi vuntshwa, hi 1993 Muungameri Clinton wa le United States u tivise leswaku hulumendhe ni vamaki va mimovha va United States va ta tirhisana eku endliweni ka mimovha ya nkarhi lowu taka. U te: “Hi ta ringeta ku sungula ndzavisiso wa thekinoloji lowu nga siki voniwaka hi vanhu va ka hina.” Leswaku swi ta koteka “ku endla movha wa lembe xidzana ra vu-21,” lowu heleleke ni lowu nga lwisaniki ni ekholoji, tanihi laha a vuleke hakona, a swi tiviwi. Kungu i ku endliwa ka movha lowu nga xikombiso ku nga si hela khume ra malembe—kambe, hi nxavo wo chavisa swinene.

Vaendli van’wana va mimovha va karhi va endla mimovha yo famba hi petirolo ni gezi. Leyi sweswi yi kumekaka eJarimani—hi nxavo wa le henhla ngopfu—i movha wa rivilo lowu fambaka hi gezi, lowu wu swi kotaka leswaku loko u kandziya mafura wu va wu tsutsuma 100 wa tikhilomitara hi awara ku nga si hela kaye wa tisekene, lowu loko wu ri endleleni wu nga fikelelaka rivilo ra 180. Kambe loko wu fambe 200 wa tikhilomitara wu heleriwa hi matimba ya betri kutani wu yima, ku fikela loko betri yi tatisiwa nakambe nkarhi wo ringana tiawara tinharhu. Ndzavisiso wa ha ya emahlweni, naswona ku languteriwe nhluvuko lowu yaka emahlweni.

Xexo I Xiphemu Ntsena Xa Xiphiqo

Ku kuma ndlela yo sivela musi lowu nga ni chefu i xiphemu ntsena xa xiphiqo. Mimovha nakambe yi vanga huwa, ku nga xilo lexi un’wana ni un’wana la tshamaka kusuhi ni gondzo leri nga tala mimovha a xi tivaka. Tanihi leswi pongo leri hambetaka ra mimovha ri nga khumbaka rihanyo hi ndlela yo biha, lexi na xona i xiphemu lexikulu xa xiphiqo lexi, lexi lavaka ku tlhantlhiwa.

Varhandzi va ntumbuluko na vona va vula leswaku vunyingi bya makhwati ya vuxongi bya ntumbuluko ma onhiwe hi tikhilomitara to leha ta magondzo lamakulu lama nga sasekangiki, xikan’we ni tindhawu ta mabindzu leti nga kokiki mahlo ni tibodo ta swinavetisi leti ma siveleke. Kambe loko nhlayo ya mimovha yi ya yi kula, swi tano ni hi nhlayo ya magondzo.

Mimovha yin’wana, hambiloko yi hete malembe yi ri karhi yi thyakisa loko yi tirhisiwa hi vini va yona, yi ya emahlweni yi thyakisa hambiloko “se yi file.” Mimovha leyi nga lahliwa, leyi nyenyetsaka loko vanhu va yi vona, yi hundzuke xiphiqo lerova swi bohe leswaku ku humesiwa nawu wa ku papalata ku lahliwa ka yona enhoveni handle ka mpfumelelo etindhawini tin’wana. Xana movha lowu faneleke, lowu nga endliwa hi swilo leswi nga tlhelaka swi tirhisiwa, wu ta kala wu endliwa? Movha wo tano a wo va kona.

Phepha-hungu rin’wana ra sweswinyana ri te: “Vunyingi bya vanhu va le Jarimani va khumbeka ngopfu hi mbango,” ri engetela ri ku: “Kambe i vatsongo lava endlaka hi ku pfumelelana ni sweswo.” Mutirhela-mfumo u tshahiwe a ku: “A ku na munhu ni un’we la tivonaka nandzu, kumbe la lavaka ku amukela vutihlamuleri.” Ina, swa tika ku tlhantlha swiphiqo eka misava leyi nga ni vanhu “lava tirhandzaka” ni “lava nga riki na ku tsetselela.”—2 Timotiya 3:1-3.

Hambiswiritano, ndzavisiso wo lava ku kuma ntlhantlho lowu amukelekaka wa ha ya emahlweni. Xana wu ta kala wu kumeka ntlhantlho lowu nga wona wa xiviri wa nthyakiso ni wa mimovha?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Xana hi nga hunguta nthyakiso hi ku tirhisa vutleketli bya mani na mani, hi ku hlanganyela movha wun’we ku ri ni leswaku un’wana ni un’wana a tirhisa movha wa yena, kumbe hi ku famba hi swikanyakanya?