Ndlela Yo Lwisana Ni Xiphiqo Xa Ku Tala Ka Timovha eMagondzweni

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE SPANIYA

U FANELE u vonana na Dokodela hi nkarhi wo karhi, kutani u suka ekaya nkarhi wa ha ri kona. Kambe a wu ehleketanga nchumu hi ta loko wo tshuka u kume timovha ti tele egondzweni. U sungula ku karhateka loko nkarhi wu ri karhi wu famba, naswona u tikuma wa ha handza endhawini yin’we. Eku heteleleni u nghena eka dokodela, kambe u lete hi 30 wa timinete.

Nchumu lowu karhataka ngopfu emadorobeni i ku tala ka timovha, ngopfu-ngopfu loko timovha ti lo mphaa, egondzweni, ku ri hava ni vuphelo bya marha naswona ti ri karhi ti thyakisa moya. Khombo ra kona, a xi kona ni xikombiso ni xin’we xa leswaku swilo swi ta antswa hi ku famba ka nkarhi eka vanhu va timiliyoni lava tshamaka emadorobeni.

Vandla ra Vutleketli ra le Texas ri vike leswi malunghana na United States: “Magondzo hinkwawo ma lo mphaa, hi timovha.” Xiviko lexi xi engetele hi ku vula leswaku vafumi va hava ndlela yo tlhantlha xiphiqo lexi. Swi tano ni le misaveni hinkwayo. Vanhu lava fambaka hi timovha va magidi yo hlayanyana eChayina va tikume va phaseke exikarhi ka timovha leti a ti longoloke tikhilomitara ta 100 naswona maphorisa ma teke masiku yo hlayanyana ku twisisa xivangelo xa kona. Le Mexico, ku famba mpfhuka wa 20 wa tikhilomitara swi nga ku teka tiawara ta mune—nkarhi lowu wu tlula lowu munhu a nga fambaka mpfhuka wolowo hi milenge.

Xi lo dla, erivaleni xivangelo lexi vangaka ku tala ka timovha emagondzweni. Madoroba ma ya emahlweni ma phuphuma, naswona sweswi, hafu ya vaaki hinkwavo va misava va tshama emadorobeni. Loko madoroba ma ri karhi ma kula, ni nhlayo ya timovha ya engeteleka. Mutsari un’wana u swi vekisa xileswi: “Vanhu vo tala va ni timovha to tala, naswona va lava ku famba ha tona egondzweni rero leri ngo lo mphaa, hi timovha tin’wana.”

Lexi Endlaka Swi Tika Ku Tlhantlha Xiphiqo Lexi

Leswi vanhu se va nga ha swi kotiki ku hanya handle ka timovha, swi vula leswaku madoroba ma fanele ma kuma ndlela yo langutana ni timovha to tala. Doroba ra Los Angeles, le United States, leri nga ni vanhu va kwalomu ka timiliyoni ta mune, sweswi ri ni timovha to tala ku tlula vanhu lava nga kwalaho! Swi nga ha endleka swi nga bihanga hi ndlela yoleyo emadorobeni man’wana, kambe a hi mangani madoroba lama nga swi kotaka ku amukela timovha leti engetelekeke. Carlos Guzmán, presidente wa Khomixini ya le Dorobeni ra Madrid, u ri: “A ku nga ehleketiwi hi timovha loko ku akiwa madoroba.” Madoroba ya khale lama nga ni switarata swo khuma hi wona ma nga ni xiphiqo lexikulu, kambe hambi ku ri emadorobeni ya manguva lawa, magondzo lamakulu ma tala hi timovha hi ku hatlisa, ngopfu-ngopfu nimpundzu ni nimadyambu loko vanhu va chayisa emintirhweni. Dok. Jean-Paul Rodrigue, exivikweni xakwe lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge, “Swiphiqo Swa Vutleketli eMadorobeni,” u ri: “Madoroba lamakulu ma tshama ma lo mphaa, hi timovha minkarhi yo tala, naswona swi vonaka xiphiqo lexi xi nyanya ku biha.”

Leswi ku xaviwaka timovha to tala hi rivilo leri tlulaka leri tihulumendhe ti akaka magondzo ha rona, ku engeteleka ka timovha ku nga ha va xiphiqo hambi ku ri laha ku nga ni magondzo yo tala. Buku leyi nge Stuck in Traffic—Coping With Peak-Hour Traffic Congestion, yi ri: “Hi ku famba ka nkarhi, ku aka magondzo lamantshwa kumbe ku ndlandlamuxa lama nga kona a swi hunguti timovha leti talaka hi nkarhi wa ku chayisa kumbe wa ku thewukela.”

Ku pfumaleka ka tindhawu leti eneleke ta ku paka timovha, na swona swi vanga ku tala ka timovha emagondzweni. Minkarhi yin’wana, timovha to tala u kuma ti ri karhi ti jika-jika ni switarata swa doroba ti lava ndhawu ya ku paka. Ku ringanyetiwa leswaku ku thyakisiwa ka moya loku vangiwaka hi ku tala ka timovha—ngopfu-ngopfu emadorobeni—ku dlaya vanhu va kwalomu ka 400 000 lembe ni lembe. Hi ku ya hi xiviko xin’wana, ku thyaka ka moya eMilan, le Italiya, ku bihe ngopfu lerova ku heta siku u ri karhi u hefemula moya eswitarateni swa doroba rero swi fana ni ku dzaha tisigarete ta 15.

Vuyelo lebyi vaka kona hikwalaho ka ku tala ka timovha byi nga vonaka hi tiawara leti munhu a ti hetaka a yimile ni ntshikilelo lowu vachayeri va langutanaka na wona. Swa tika ku vona ndlela leyi munhu a karhatekaka ha yona, kambe nkambisiso wun’wana wa le United States wu hlayele ntsengo wa mali leyi lahlekaka hikwalaho ka ku tala ka timovha eka 75 wa madoroba lamakulu, mali ya kona yi kwalomu ka 70 wa tibiliyoni ta tidolara hi lembe. Xana swi kona leswi nga endliwaka ku antswisa xiyimo lexi?

Ndlela Yin’wana Yo Antswisa Xiyimo Lexi

Madoroba man’wana ma teke magoza lamakulu. Singapore, ku nga yin’wana ya tindhawu leti nga ni timovha to tala swinene emisaveni, yi veka swipimelo eka nhlayo ya timovha leti munhu a pfumeleriweke ku ti xava. Emadorobeni ya le Italiya, timovha a ti pfumeleriwi ku famba-famba edorobeni hi minkarhi yo karhi.

Madoroba man’wana ma ringeta ku tlhantlha xiphiqo lexi hi ku “hakerisa mali,” vachayeri va fanele va hakela mali ya ku nghena edorobeni. Le London, pulani leyi yi hungute nhlayo ya timovha hi 30 wa tiphesente, naswona madoroba man’wana ma lava ku endla leswi fanaka. Etindhawini to kota eDorobeni ra Mexico, timovha ti pfumeleriwa ku nghena edorobeni hi masiku yo karhi, hi ku ya hi tinomboro ta laha movha wu tsarisiweke kona.

Valawuri va madoroba va tlhele va tirhisa mali yo tala ku antswisa fambiselo ra vutleketli, va antswisa magondzo lamakulu ni ku aka mapato lama nga hundziki hi le xikarhi ka doroba. Va tirhisa tikhompyuta ku lawula tirhoboto ni ku tivisa maphorisa leswaku ma tsutsumela endhawini leyi nga ni ntlimbano wa timovha. Magondzo yo hlawuleka ya mabazi ni magondzo lama cincaka ma komba timovha leswaku ti ya etlhelo rihi hi ku ya hileswaku ku tele timovha leti yaka etlhelo rihi swi pfunile eku hunguteni ku tala ka timovha emagondzweni. Kambe, swa ha titshege hi ndlela leyi vaaka-tiko va nga ta khomisana ha yona ni valawuri leswaku swilo swi famba kahle.

Xana Wena U Nga Endla Yini?

Yesu Kreste u vule leswaku u fanele “u endlela van’wana leswi u lavaka va ku endlela swona.” (Matewu 7:12, Today’s English Version) Xitsundzuxo lexi xa vutlhari xi nga pfuna eku hunguteni ka swiphiqo swa ku tala ka timovha. Kasi, loko un’wana ni un’wana o tiehleketela leswi vuyerisaka yena ntsena, a ku nge lunghi nchumu. Hi leswi swiringanyeto swi nga ri swingani leswi nga ku pfunaka ku langutana ni ku tala ka timovha edorobeni ra ka n’wina.

Loko u nga yi ekule, ku famba hi milenge kumbe ku famba hi xikanyakanya swi nga pfuna. Eswiyin’weni swo tala, ku famba hi milenge kumbe xikanyakanya swi ta ku fikisa laha u yaka kona hi ku hatlisa, swi ku olovela naswona swi ta ku pfuna. Loko u ya ekule, swo famba swa mani na mani swi nga ha va mpfuno. Madoroba yo tala ma ringeta ku antswisa swo tleketla vanhu swo kota mabazi, switimela swa le hansi ka misava ni switimela leswi tolovelekeke hi xikongomelo xo khutaza vanhu leswaku va siya timovha emakaya. Ku tirhisa lunghiselelo leri swi nga hlayisa ni mali. Hambiloko wo suka hi movha ekaya, u nga ha yi siya kun’wana loko u ya edorobeni.

Loko u boheka ku famba hi movha, swi nga va njhani loko mo famba mi tele hi movha wun’we. Leyi hi yin’wana ya tindlela leti tirhaka to hunguta timovha egondzweni nimpundzu ni nimadyambu. Le United States, 88 wa tiphesente ta vanhu lava talaka ku suka endhawini yin’wana va ya eka yin’wana va famba hi timovha, naswona vambirhi eka vanharhu va famba va ri voxe emovheni. Loko ho swi kota ku endla leswaku vanhu vo tala va nga fambi ha un’we-un’we emovheni, kambe va famba va ri ntlawa, “swi nga ti hunguta ngopfu timovha egondzweni, xisweswo vanhu a va nge heti nkarhi wo leha va ri gondzweni,” hi ku vula ka buku leyi nge Stuck in Traffic. Tlhandlakambirhi, eka gondzo leri ku fambaka timovha leti tsutsumaka, ku pfumeleriwa timovha leti nga ni vanhu vambirhi kumbe ku tlula. Timovha leti nga ni munhu un’we a ti pfumeleriwi ku famba eka gondzo rero.

Loko swi koteka, u nga fambi hi nkarhi lowu timovha ti nga tala egondzweni. Leswi swi ta olovisela wena ni vachayeri van’wana. Naswona loko u paka kahle, movha wa wena a wu nge kavanyeti timovha leti hundzaka. Kambe ha swi tiva leswaku hambi wo endla pulani ya kahle ku fikela kwihi, a hi xitiyisekiso xa leswaku a wu nge tikumi u ri exikarhi ka timovha to tala. Eswiyin’weni swo tano, ku va ni langutelo leri faneleke swi nga ku pfuna leswaku u nga pfilunganyeki.—Vona bokisi leri fambisanaka ni xihloko lexi.

Swi le rivaleni leswaku loko u tshama edorobeni lerikulu, a wu nge swi balekeli ku famba egondzweni leri nga lo mphaa, hi timovha. Nilokoswiritano, loko wo endla leswi u faneleke u swi endla naswona u va ni ntirhisano egondzweni, u lehisela vachayeri van’wana mbilu, u nga swi kota ku langutana ni xiphiqo xa ku tala ka timovha egondzweni.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Ku Tshama U Rhurile Loko Ku Ri Ni Mpfilumpfilu Egondzweni

Jaime, muchayeri wa thekisi le Madrid, eSpaniya, u boheke ku chayela endhawini leyi nga ni timovha to tala leti fambaka hi ku nonoka, naswona se u ni malembe lama tlulaka 30 a ri karhi a chayela endhawini yoleyo. Hi leswi, leswi n’wi pfunaka ku tshama a rhurile loko xiyimo xi tikile:

◼ Ndzi tshama ndzi ri ni lexi ndzi nga xi hlayaka. Kutani loko ku ri ni ntlimbano wa timovha, a ndzi pfilunganyeki.

◼ Loko timovha ti famba bya rimpfana, ndzi yingisela mahungu eka xiya-ni-moya kumbe tikhasete ta Bibele. Hi ndlela yoleyo, ndzi ni swin’wana leswi ndzi nga anakanyaka ha swona ematshan’weni yo ehleketa ngopfu hi timovha leti nga tlimbana.

◼ Hi ntolovelo, a ndzi yi bi bele, tanihi leswi yi kavanyeta van’wana naswona yi nga pfuniki nchumu. Hi ku kombisa ku anakanyela vachayeri van’wana, a ndzi vi na ntshikilelo naswona ndzi pfuna van’wana leswaku na vona va nga vi na ntshikilelo.

◼ Ndzi ringeta ku tshama ndzi rhurile loko ndzi hlangana ni vachayeri van’wana lava nga swipandza-nhloko, naswona a ndzi tshineli eka vona. Ku hava nchumu wo antswa ku tlula ku lehisa mbilu.

◼ Hambileswi ndzi ringeta ku cinca mapato ndzi teka man’wana, ndzi byela vanhu lava ndzi va khandziyiseke leswaku minkarhi yin’wana ku tala ka timovha ku nga ha va hlwerisanyana. Loko munhu a chayela edorobeni, a nga swi koti ku wu pima kahle nkarhi lowu a nga ta fika ha wona lomu a yaka kona.