Leswi U Faneleke U Tivonela Eka Swona

MUTSARI wa phepha-hungu, Lance Morrow, u tsarile: “Xikongomelo lexi tivekaka xa ku vhaka i ku endla leswi hambaneke, ku wisa, ku hundzula mukhuva lowu tolovelekeke.” Hambiswiritano, u vule leswaku van’wana va vuya ekaya va huma eku vhakeni va karhele lerova va tibyela va ku, “a ndzi nge he swi endli nakambe.”

Kambe, ku ri ni ku ka u nga ha yi eku vhakeni, swi nga va swinene ku kambisisa ka ha ri emahlweni mintlhamu leyi nga ha vaka kona ivi u teka magoza yo yi papalata.

Sirheleta Nhundzu Ya Wena Ya Risima

Vo tala va vuye hi le ku vhakeni va kuma leswaku makaya ya vona ma tshoviwile loko va ha fambile. Hikwalaho, u nga si suka u ya eku vhakeni, kombela vanghana kumbe vaakelani va ku vekela tihlo ekaya ra wena nkarhi na nkarhi. Va nga ha heta nkarhinyana kwalaho va endla swi nga tikombi leswaku a wu kona. Va kombele leswaku va ku susela maphepha-hungu lama nga tisiwa, va ku tekela ni poso ya wena siku na siku hikuva ku hava nchumu lowu tivisaka vanhu leswaku a wu kona ku fana ni mapapila ni nhulu ya maphepha-hungu lama nga tekiwiki, kumbe bokisi ra poso leri nga lo ntlwii, hi mapapila.

Nakambe u fanele u sirheleta nhundzu ya wena ya risima loko u ri kwale ku vhakeni. Ematikweni man’wana lama sweleke, vanhu va le matikweni mambe va tekiwa va fumile, naswona muvalangi un’wana ni un’wana a nga ha va muhlaseriwa la nga phangeriwaka. Hikwalaho, mukhuva lowunene i ku siya mali leyin’wana ni maphepha ya nkoka exisefeni xa le hodela kumbe endhawini yin’wana leyi sirhelelekeke. Tivonele eka vanhu vambe, kambe u nga vi na tihanyi.

Lembe na lembe le Miami, eFlorida, U.S.A., ku amukeriwa timiliyoni ta vavhaki va le matikweni mambe ni va kwala tikweni. Swigevenga swi tirha swinene ngopfu-ngopfu etindhawini to tano ta vavalangi. Magazini wa Time, wu vike leswaku hi 1992, “eFlorida ntsena, 36 766 wa vaendzi va le matikweni mambe ni va kwala tikweni, va dlayiwile, va pfinyiwa, va phangeriwa kumbe va hlaseriwa hi ndlela yin’wana.”

Loko u vhakile, ngopfu-ngopfu tivonele eka lava sechaka. Vavanuna va fanele va veka swipaci swa vona etindhawini leti tumbeleke ni leti sirhelelekeke, tanihi le swikhwameni swa le ndzeni ka baji kumbe swikhwama swa le mahlweni swa buruku. Vafambi lava nga ni ntokoto hakanyingi va tumbeta mali emirini wa vona hi ndlela ya vutlharhi. Hi xikombiso, van’wana va famba ni mali, tiphasipoto, ni tivhisa eswinkwamanini leswitsongo leswi nga kukumukangiki va swi hakarha etinhan’wini ivi va swi nghenisa ehansi ka swiambalo. Vavasati va fanele va tivonela leswaku vakhandziyi va swikanyakanya kumbe va swithuthuthu va nga va wutleli minkwama leyi va nga yi khomangiki swi tiya.

Swigevenga swi tshama swi ri karhi swi kuma tindlela letintshwa to hlasela vavalangi. Eswitimeleni leswi fambaka mpfhuka wo leha swi nga yimi, ematikweni ya le Yuropa vakhandziyi lava etleleke va yiveriwile nivusiku. Ku nga ha cheriwa nchumu wo mi etlerisa emakamareni ya le switimeleni ku tiyisekisa leswaku lava va nga kwalaho va nga tshuki va pfuka loko nhundzu ya vona ya ha yiviwa. Hi ku ya hi magazini lowu nge The European, eka khamba rin’wana “ku anakanyiwa leswaku makhamba ya hume exitimeleni ya khome ku tlula $845 000 [R3067 000] [yi ri] mali ni nhundzu leyi yiviweke.”

Papalata Timhangu

Muendli wa mafenya Robert Benchley, u ri: “Ntlhantlho wa mina wun’we wa xiphiqo xa timhangu leti tshamaka ti endleka, i ku etlela emubedweni siku hinkwaro.” Kambe u tlhela a engetela: “Kambe hambi ku ri kwalaho swi nga ha endleka u wa.” Mhaka hileswaku, timhangu ti humelela hinkwako-nkwako! Hikwalaho ku chava ku weriwa hi mhangu loko u ri eku vhakeni a swi fanelanga swi ku chavisa lerova u tshama ekaya. Kambe ku ni xivangelo lexi twalaka xo pfula mahlo loko u vhakile.

Mafambelo ya mimovha ma nga va ni khombo hi minkarhi ya ku vhaka. Majarimani se ma swi toloverile leswaku hi minkarhi yoleyo mimovha yi manyana mpfhuka wa tikhilomitara ta 80. Magazini wa Time wa August 14, 1989, wu te: “Vhiki leri nga hela, eYuropa hinkwaro, timiliyoni ta mindyangu ti sungule masiku ya tona yo wisa ya ndhavuko ya August—kutani hinkwavo va ve ni nkarhi wo chavisa ni lowu hetaka matimba. . . . Kwalomu ka gondzo rin’wana ni rin’wana lerikulu ro huma eParis a ri tele hi mimovha yi kala yi yima kunene. . . . Exikarhi ka July 28 na Aug. 1, ku fe vanhu va 102 eku chayisaneni ka mimovha emagondzweni lamakulu.” Hikwalaho, tinyike nkarhi wo yimanyana u wisisa misiha leyi karharisiweke hi ku famba katsongo ka mimovha.

Magazini lowu nge The European wu humese xitsundzuxo xa leswaku vachayeri va “yimisa maendzo ya vona kukondza ku va Sonto—kumbe va famba nivusiku.” Kambe ri tlhele ri vula leswaku vavhaki vo tala “va ha sindzisa ku suka xikan’we-kan’we.” Vuyelo byi va byihi? Swifambo swa manyana eYuropa. Hambileswi byi nga vutlharhi ku famba loko magondzo ya nga talanga, u nga honisi mhaka ya leswaku ku famba nivusiku swi nga va ni khombo. Munhu a nga voni ngopfu nivusiku, hikwalaho sweswo swi nga engetela timhangu. Matakuxa ma nga va nkarhi wo antswa wo famba ha wona.

Loko u fikile laha u vhakelaka kona, u nga honisi swilo swin’wana leswi nga vangaka timhangu. Loko misiha ya wena a yi tiwiserile lembe hinkwaro, yi ta lwa na wena loko u yi sindzisa ku tirha yi nga ri exiyin’weni lexinene. Hikwalaho, eka masiku yo sungula u nga tlangi mintlango yo tala, hikuva miri wa wena wu nga ha vaviseka hi ku olova.

Tshama U Ri Ni Rihanyo Lerinene

Hi ku ya hi buku leyi nge, 2,000 Everyday Health Tips for Better Health and Happiness, “swiphiqo swa rihanyo leswi tolovelekeke leswi vafambi va hlanganaka na swona loko va ri emaendzweni ya le ntsungeni swi vangiwa hi swakudya, mati ni mavabyi ma nga ri mangani lama tlulelaka.” Mavandla ya timhaka to famba, ma nga ha ku tsundzuxa hi ndlela yo papalata swiphiqo swo tano, naswona swa pfuna ku landzela swiringanyeto swa wona.

Etindhawini to tala i swa nkoka ku papalata ku nwa mati ya le pompini. Naswona tsundzuka, tiayisi hakanyingi ti endliwa hi mati yo tano. Byi nga va vutlharhi ku papalata ku dya matsavu lama nga ni makamba, mayonasi, swakudya leswi nga ni rivomba, tinyama leti nga vupfangiki kumbe leti nga kumekiki ngopfu, tinhlampfi leti nga ni magegetsu, ni mihandzu, handle ka loko u ta tivandlela yona hi wexe. Eka Titropika ntswamba wu fanele wu virisiwa wu nga si nwiwa.

Mhangu-nkulu leyi welaka vavhaki lava nga ambalangiki ngopfu yi vangiwa hi dyambu, naswona emalembeni ya sweswinyana khombo leri ri andze ngopfu hikwalaho ka ku hunguteka ka ozoni eka atimosifiya ya hina. Nhlayo ya lava vaka ni matshumba lama nga dlayaka, ku nga muxaka lowu dlayaka wa khensa ya nhlonge, yi andze kambirhi le United States exikarhi ka 1980 na 1993. Le Australia, ku voniwe swikipa leswi nga ni marito lama nge, “SLIP! SLOP! SLAP!” (Ambala xikipa, u tola xisivela-dyambu, kutani u tlhandleka ni xihuku.) Kambe u nga kanganyisiwi. Swisivela-dyambu a swi ri siveli hilaha ku heleleke.

Ku famba emoyeni u tsemakanya mindzilakano yo hlaya ya minkarhi hi xihaha-mpfhuka swi nga vanga ku karhateka ka miri. Hambileswi swi nga riki vuvabyi, ku karhateka ka miri hikwalaho ka xihaha-mpfhuka ku nga kavanyeta rihanyo ra munhu ra miri, ngopfu-ngopfu loko munhu yoloye a nga ri na rihanyo ro nyawula. Nkambisiso lowu endliweke eka vafambi lava tsemakanyaka exikarhi ka London na San Francisco, laha minkarhi ya kona yi hambanaka hi nhungu wa tiawara, wu kombise leswaku “ku tolovela ka miri . . . ku lava masiku lama nga kwalomu ka nkombo ku ya ka khume.” Buku leyi nge The Body Machine yi tlhele yi vika ni leswaku vafambi van’wana lava va hatlisaka va tsemakanya mindzilakana ya minkarhi a va ri ni “mboyamelo wa ku pfilunganyeka, va kanakana naswona va endla swihoxo hi mpimo lowu andzisiweke kambirhi. Naswona a va tsandzeka ku yisa nyingiso ni ku tsundzuka swilo.”a

Ku engetela kwalaho, ku famba hi xihaha-mpfhuka swi olovisa ku hangalaka ka mavabyi ya suka eka tiko-nkulu rin’wana ma ya eka rin’wana hi tiawaranyana. Phepha-hungu ra le Jarimani leri nge Nassauische Neue Presse, ri te: “Ngopfu-ngopfu madokodela ma vilerisiwa hi mavabyi ‘lama nga tolovelekangiki’ yo kota dari kumbe vuvabyi bya xivindzi lama vavhaki va vuyaka na wona hi le Afrika, Asia, kumbe Amerika Dzonga. Lembe na lembe kwalomu ka 2000 wa Majarimani ma tlhelela ekaya ma ri ni dari.” Endzhaku ka loko ntungu wa vuvabyi bya tinhlaribya wu dlaye vanhu le India hi 1994, ku simekiwe tindlela to tala leti tirhaka swinene to byi sivela leswaku byi nga hangalakeli ematikweni man’wana.

Vanhu lava nga ni swiphiqo leswikulu swa rihanyo, xikan’we ni vavasati lava tikeke, va fanele va tivonela swinene loko va famba. Hambileswi hakanyingi ku nga riki na xivangelo lexi sindzisaka leswaku vanhu lavo tano va nga fambi, va fanele va kombela xitsundzuxo eka dokodela wa vona ka ha ri emahlweni. I vutlhari leswaku un’wana ni un’wana loyi a fambaka a famba ni vito, adirese, ni nomboro ya riqingho ya munghana kumbe xaka leri ri nga tivisiwaka loko ku ri ni xiyimo xa xihatla.

Munhu loyi a faneleke ku tshamela ku tlhava tineleta ta insulin to lawula leswaku chukele engatini ri tshama ri ringaniseriwile, u fanele a tsundzuka leswaku ku tsemakanya mindzilakano yo hlaya ya minkarhi swi ta kavanyeta xiyimiso xakwe xa nkoka xa nkarhi wo dya ni wo tlhava tineleta. U fanele a swi hlela khwatsi. Nakambe, mufambi loyi a nga ni xitirho xo pfuneta mabelo ya mbilu u fanele a tiyiseka leswaku u ni nomboro ya riqingho ya dokodela wakwe wa mbilu.

Ku tlula kwalaho, un’wana ni un’wana loyi a hanyaka hi mirhi yo karhi u fanele a tshama na yona enkwameni lowu a famba-fambaka na wona hikuva minkwama leyi lahlekaka kumbe leyi yisiwaka endhawini leyi hoxeke yi nga vula khombo. Ku tshama u nga cinci swiambalo swa wena nkarhi na nkarhi masiku yo hlaya swi nga ha karhata; naswona ku hanya handle ka mirhi leyi faneleke tiawara ti nga ri tingani ntsena swi nga ha xungeta vutomi.

Makhombo ya ku endza a ma fanelanga ma languteriwa ehansi. Kambe, xexo a hi xivangelo lexi twalaka xa ku ku chavisa lerova u tshama ekaya. Wena pfula mahlo. Tsundzuka: Malunghiselelo lamanene ma pfuna ku sivela makhombo lama nga ha vaka kona. Landzela xitsundzuxo xa vutlharhi lexi nge: “Munhu wa vutlharhi, u vona khombo ra ha ta ivi a tumbela; la nga tlharihangiki u ya eka rona ivi a hakela vuyelo bya kona.”—Swivuriso 22:3, The New English Bible.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Loko u vhakile, tivonele eka leswi u swi dyaka