Misava I Ximutana Kambe Xi Avanile

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ENIGERIA

XANA u tshame u twa hi ta switori leswi vulavulaka hi vanhu lava a va nga ri na milomu, kutani a va nga koti ku dya kumbe ku nwa? Ku vuriwa leswaku a va hanya hi ku nun’hwetela, ngopfu-ngopfu maapula. Risema a ri va dlaya.

A ku ri na mintsheketo yin’wana leyi vulavulaka hi vanhu va le Afrika Vupela-dyambu lava a va ri ni nsuku lowu a va wu xavisa. Mutlutisi wa xikepe xa Maputukezi wa nkarhi wolowo u vikile: “Loko munhu a hundza tiko ra [Mali] hi tiligi ta 200 [1000 wa tikhilomitara], u kuma tiko ra vanhu lava va nga na tinhloko ni meno ya timbyana ni mincila yo fana ni timbyana. Volavo a ku ri Vantima lava nga laviki ku vulavula hikuva a va lavi ku vona vanhu van’wana.” Leyi a ku ri yin’wana ya mianakanyo leyi nga tolovelekangiki leyi vanhu a va ri na yona malembe yo tala swinene lama hundzeke, loko ku nga si fika nguva ya ku famba-famba ni ku tshubula swilo.

Vanhu Va Hlangana

Mintsheketo yo tano a yi tshembiwa swinene eka malembe-xidzana yo tala. Kambe loko vavalangi va ri karhi va valanga pulanete, a va va vonangi vanhu vo pfumala milomu lava nun’hwetelaka maapula, kumbe vanhu va tinhloko ta timbyana. Namuntlha a ka ha ri na swihundla swo tala hi vanhu lava tshamaka eka tlhelo lerin’wana ra mindzilakana ya hina. Misava yi hundzuke ximutana. Thelevhixini yi hi tisela matiko ni vanhu vambe etikamareni ta hina to wisela eka tona. Ku famba hi swihaha-mpfhuka swi hi olovisela ku ya ematikweni wolawo hi tiawara ti nga ri tingani; timiliyoni ta vanhu ta ma endzela lembe rin’wana ni rin’wana. Van’wana va le ku rhurheni hikwalaho ka swivangelo swa timali kumbe swa tipolitiki. Xiviko xa United Nations Population Fund xi ri: “Hi mpimo lowukulu lowu nga si tshamaka wu voniwa—naswona lowu swi nga erivaleni leswaku wu ta engeteleka—emisaveni hinkwayo vanhu va karhi va tisimula ivi va rhurha va ri eku laveni ka vutomi byo antswa.” Kwalomu ka 100 wa timiliyoni ta vanhu va tshama ehandle ka matiko lama va velekeriweke eka wona.

Matiko ma ya emahlweni ma titshega hi man’wana hi tlhelo ra ikhonomi. Fambiselo ro vulavurisana ra misava hinkwayo, leri fanaka hi fambiselo ra le ndzeni ra misiha yo twa, ri hlanganisa matiko hinkwawo ya misava. Loko va ri karhi va cincana hi mianakanyo, hi rungula, ni hi thekinoloji, mindhavuko ya hlangana-hlangana ivi yi tekelelana. Emisaveni hinkwayo vanhu va ambala hi ndlelanyana yo fana ku tlula rini na rini enkarhini lowu hundzeke. Madoroba-nkulu ya misava ya ni swilo swo tala leswi fanaka—maphorisa, tihodela ta manyunyu, mimovha yo tala, switolo, tibanki, nthyakiso. Xisweswo, loko vanhu emisaveni va ri karhi va hlangana, hi vona leswi van’wana va swi hlamuselaka tanihi ndhavuko wa misava hinkwayo lowu tumbulukaka.

Lexi Avanyisaka Vanhu

Kambe hambiloko vanhu ni mindhavuko swi hlangana-hlangana, swi le rivaleni leswaku a hi hinkwavo va langutanaka va ri vamakwavo. Ku tlula 2000 wa malembe lama hundzeke, mutsari wa mintlangu wa Mugriki, u tsarile: “Un’wana ni un’wana u hatlisa ku sola vanhu vambe.” Lexi vavisaka, sweswo swi tano ni namuntlha. Vumbhoni byi vonaka kahle eka swiviko swa maphepha-hungu swa ku nga amukelani, ku venga vanhu vambe, “ku dlayiwa ka rixaka,” madzolonga exikarhi ka tinxaka, ku pfukelana ka vukhongeri, ku dlayana ka vaaka-tiko, ni timbala to dlayela eka tona, tikampa to pfinyela eka tona, ku xanisa hi tihanyi, kumbe ku herisiwa ka rixaka.

I ntiyiso, vo tala va hina hi nga pfuna switsongo kumbe hi nga endli nchumu hi ku helela ku antswisa mhaka ya ku lwa ka tinxaka. Swi nga ha endleka hi nga khumbeki hi ku kongoma. Hambiswiritano, eka vo tala va hina, swiphiqo swi vangiwa hi ku nga vulavurisani ni vanhu vambe lava hi hlanganaka na vona—vaakelani, vatirhi-kulorhi, kumbe vadyondzi-kulorhi.

Xana swa hlamarisa leswaku vanhu va tinxaka to hambana hakanyingi va kuma swi va tikela ku tshembana ni ku amukelana? Phela, pulanete leyi ya hina yi tele hi ku avana, ku hambana-hambana lokukulu. Vo tala va hina hi rhandza swakudya leswi fuweke swo hambana-hambana, vuyimbeleri, ni mivala xikan’we ni tinxaka to hambana-hambana ta swimilana, tinyenyana ni swiharhi. Kambe hi ndlela yo karhi ndlela leyi hi tsakelaka ku hambana-hambana ka swilo ha yona, a hikanyingi yi katsaka ni vanhu lava va nga anakanyiki ni ku endla swilo hi ndlela leyi hi swi endla ha yona.

Ematshan’weni yo languta ku hambana-hambana ka vanhu hi ndlela leyinene, vo tala va hina hi ni mboyamelo wo languta swinene ku hambana loku nga kona ivi hi endla sweswo swi va masungulo ya ku nga twanani. Xana xivangelo xa sweswo i yini? Xana hi vuyeriwa hi yini loko hi ringeta ku tolovelana ni vanhu va mindhavuko leyi nga faniki ni ya hina? Xana hi nga ma mbundzuxa njhani marhangu yo vulavurisana ivi hi ma siva hi mabuloho? Swihloko leswi landzelaka swi ta ringeta ku hlamula swivutiso swoleswo.