“Fambiselo Ra Misava Leyintshwa” —Masungulo Ya Rona Lama Nga Nyawuriki

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EJARIMANI

LOKO 1991 ri sungula, vanhu a va ri ni ntshembo. Nyimpi ya Vusukumbele se a yi herile. Ina, a ka ha ri ni xiphiqo xa Kuwait, leri hlaseriweke hi Iraq eka August ya n’wexemu wa kona. Kambe Nhlangano wa Matiko wu tiyise voko swinene naswona wu lerise Iraq leswaku ri suka hi January 15. Xileriso xexo a xi seketeriwa hi matiko ya 28 lama nga swirho swa nhlanganelo wa mavuthu ya Nhlangano wa Matiko lama vumbiweke hi xihatla, naswona a ma lunghekele ku sindzisa Iraq leswaku ri endla hi ku landza xileriso. A ku ri ni mintshembo leyikulu ya leswaku goza lero tiya leri tekiweke hi vaaki va misava a ku ri xikombiso xa masungulo ya nguva leyintshwa.

Kutani, George Bush loyi enkarhini wolowo a ri muungameri wa United States u vulavule hi “ntshembo wa xivumbeko xa fambiselo ra misava leyintshwa leri nga vumbiwaka hi hina vini ni hi rixaka ra nkarhi lowu taka, misava leyi eka yona ku nga ta va ku lawula nawu, ku nga ri nawu lowu nga hlelekangiki lowu lawulaka tshamelo ra misava hinkwayo.”

Iraq ri honise xileriso xa siku leri vekiweke ku nga ra January 15, bubutsa lerikulu ni miseve swi nele mavuthu ya Iraq. Entiyisweni, vanhu va misava a va tiyimiserile eka xileriso xa vona naswona a va lava ku xi hlayisa. Endzhakunyana ku nga si hela tin’hweti tinharhu, hi April 11, Nhlangano wa Matiko wu vule leswaku Nyimpi ya le Gulf yi herile. Xitshembiso xa misava leyintshwa ya ku rhula, ni ya xiyimo lexi nga tsekatsekiki xa ikhonomi ni xa tipolitiki xi vonaka xi ta hetiseka.

Tinyimpi Ti Vanga Maxangu Lama Nga Heriki

Exikarhi ka va-1991, switikwana swimbirhi, ku nga Slovenia na Croatia, swi kume ntshunxeko eka Yugoslavia ya le nkarhini wolowo, kutani swi sungula nyimpi ya xin’wana-manana, leyi eku heteleleni yi vangeke ku vumbiwa ka matiko ma nga ri mangani ma tihambanisa. Endzhakunyana ku nga si hela ni lembe, mukambisisi wa swa tipolitiki wa Mufurwa Pierre Hassner u te: “Kukotisa Yuropa ra le mahlweninyana ka 1914, fambiselo ra misava leyintshwa ya George Bush ri fise sweswo eSarajevo.” Hambiswiritano, vumundzuku bya ku rhula a byi vonaka byi vangama loko ku sunguriwe mabulo ya le Dayton, Ohio, U.S.A., hi November 1995, kutani ku sayiniwe ntwanano wa ku rhula eParis hi December 14. Loko 1995 ri ya e ku heleni ka rona, ku kondleteriwe ntshembo wa leswaku kumbexana fambiselo ra misava leyintshwa a ri nga fanga.

Switikwana swa Union of Soviet Socialist Republics a swi ri karhi swi avana hakatsongotsongo. Hi 1991, Lithuania, Estonia na Latvia ma ve yo sungula ku kuma ntshunxeko, ku nga ri kungani ma landzeriwa hi man’wana. Hi December ku simekiwe ntlawa lowu nga tiyangiki swinene lowu vuriwaka Commonwealth of Independent States hambileswi khale ka matiko man’wana ma aleke ku wu joyina. Kutani, hi December 25 Gorbachev u tshike ku va muungameri wa Soviet.

Phela, hambi ku ri switikwana leswi a swi ri swoxe swi sungule ku tintshunxa. Hi xikombiso, Chechnya, ku nga xitikwana lexitsongo xa Mamoslem lexi nga en’walungwini wa Caucasus eRussia, a xi ri karhi xi lwela vutilawuri. Ku ringeta ka xona ko lava ku tihambanisa, swi xi vangele ku hlaseriwa lokukulu hi mavuthu ya Russia eku heleni ka 1994 hikwalaho ka vuxandzuki. Hambileswi se a ku fe kwalomu ka 30 000 wa vanhu ku sukela loko ku sungule hasahasa eku sunguleni ka va-1990, tinyimpi ti hambetile ku ta fika sweswi.

Ku sukela hi October 1995, exikarhi ka 27 na 46 wa tinyimpi—hi ku ya hileswaku ti tekiwa njhani—a ti ri karhi ti andza emisaveni hinkwayo.

Ku Va eNdzilakaneni Wa Ku Pfumaleka Ka Timali

Eku sunguleni ka va-1990, fambiselo ra misava leyintshwa a ri nga vonaki ri tsekatseka hi tlhelo ra tipolitiki ntsena, kambe ni hi tlhelo ra ikhonomi.

Hi 1991, tiko ra Nicaragua ri hungute ntikelo wa mali ya rona, naswona ku sukela enkarhini wolowo, 70 wa timiliyoni ta ti-cordobas a ti ringana ni rhandi yin’we. Kasi ntikelo wa mali ya Zaire wu hunguteke hi 850 wa tiphesente, leswi sindziseke vaaki va rona leswaku va hanya ehansi ka swiyimo leswi va nga ehansi swinene emisaveni hinkwayo. Ikhonomi ya le Russia na yona a yi khumbeka. Ku hunguteka ka nkoka wa mali a ku ri eka 2200 wa tiphesente hi lembe ra 1992, leswi a swi endla mali yi heleriwa hi ntikelo swinene. Hambileswi swilo endzhakunyana swi antswisiweke, hi 1995 swiphiqo swa ikhonomi a swi nga helanga nikatsongo.

Vukanganyisi lebyi chavisaka bya timali byi tikombe hi 1991, loko Bank of Credit & Commerce International yi wile, yi wisiwe hi vukanganyisi ni vugevenga. Vavekisi ematikweni ya 62 va lahlekeriwa hi magidi ya timiliyoni ta tirhandi.

A ku nga ri matiko lama nga ni xiyimo lexi nga nyawuriki xa ikhonomi ntsena lama a ma tsekatseka; Jarimani lera matimba ri tlumberiwe hansi hikwalaho ka timali leti ri ti tirhiseke eku hlanganisiweni ka rona. Ku pfumaleka ka mitirho ku ye ku andza tanihi leswi vatirhi a va lava mikarhi yo wisa yo leha swinene swin’we ni vutshunguri byo antswa. Ku xwa entirhweni ni ku tirhisiwa hi ndlela yo biha ka mafambiselo ya swa vuhlayiseki swi engetele ntshikilelo wa ikhonomi.

EUnited States, ndzandzelano wa timhangu letikulu wu tisele tikhampani ta ndzindza-khombo maxangu, leti titikumeke ti boheka ku hakela timali ta ndzindza-khombo leti laviwaka. Kutani hi 1993, buku leyi nge Bankruptcy 1995: The Coming Collapse of America and How to Stop It yi tsundzuxe hi ta makhombo ya ku tlakuka ka xikweleti xa tiko ni hi ku pfumaleka ka timali. Hambi ku ri ku tiya ko kota ka Ribye ra Gibraltar ka khampani ya ndzindza-khombo ya le Britain leyi vitaniwaka Lloyd’s of London a ku kanakanisa. Hikwalaha ko lahlekeriwa swinene, yi kale yi boheka ku anakanya hi swilo leswi a yi nga lorhi leswaku swi nga yi humelela—ku nga ku pfumaleka ka timali.

Vukhongeri, Xana I Xitirho Xa Matimba?

Hi 1991 phepha-hungu ra siku na siku ra le Jarimani leri nge Frankfurter Allgemeine Zeitung ri te: “Xivono lexi xa fambiselo ra misava leyintshwa xi titshege hi malangutelo ya misava hinkwayo ya ndhavuko wa khale wa le Amerika lama nga ni vukhongeri endzeni kutani ma hlamuseriwa hi ndlela ya Vukreste.”

Munhu a nga anakanya leswaku, hikwalaho ka leswi ku nga ni masungulo ya vukhongeri leswi a swi fanele swi tiyise fambiselo ra misava leyintshwa. Kambe entiyisweni, ku landzuriwa ka vukhongeri ni madzolonga swi engetele ku nga tiyi ka rona. Algeria na Egipta a ku ri wona matiko mambirhi ntsena eka tihulumendhe ti nga ri tingani lama a ma nga fambisani ni lava hlamuselaka dyondzo ya Mamoslem hi ku kongoma. Gandlati ra vutherorisi lebyi kuceteriwaka hi vukhongeri ri hlasele matiko hamambirhi. Madzolonga ya vukhongeri eIndia lama katsaka madzolonga lama heteke kaye wa masiku lama hlohleteriweke hi vukhongori eBombay hi 1993, ma wutle vutomi bya vanhu vo ringana 550.

Ku avana ka vukhongeri ku nonokise nkondletelo wa vun’we bya vukhongeri emisaveni loko hi 1994 Kereke ya Anglican yi hlawule 32 wa vavasati leswaku va va vaprista. Mupapa John Paul II u swi vitane “xihinga lexikulu xa ntshembo wihi na wihi wo kondletela vun’we exikarhi ka Kereke ya Khatoliki ni ya Anglican.”

Hi April 19, 1993, ku pfuke nkwetlembetano exikarhi ka hulumendhe ya United States ni swirho swa mpambukwa wa vukhongeri lowu vuriwaka Branch Davidians—lowu ana se a wu vange ku avana lokukulu entsindza wa mpambukwa lowu eWaco, le Texas, laha ku feke mune wa vatirhela-mfumo—na kwalomu ka 75 wa swirho swa mpambukwa lowu. Endzhaku ka malembe mambirhi, a ku ri karhi ku endliwa ndzavisiso wa xivangelo xa leswaku kumbexana nhlaselo wa vutherorisi laha bomo yi dlayeke vanhu va 168 emuakweni wa mfumo eDoroba-nkulu ra Oklahoma wu nga ha va wu ri ku tirihisela eka nhlaselo wa Waco.

Misava yi hlamarisiwile eku sunguleni ka 1995, loko yi twe nhlaselo wa vutherorisi wa gasi leyi nga ni chefu wa le fambiselweni ra switimela swo famba ehansi ka misava eTokyo. Khume ra vanhu va file, naswona magidi ya vona swi va vabyisile. Misava yi tlhele yi hlamarisiwa swinene loko nandzu wa sweswo wu wele emakatleni ya mpambukwa lowu tivulaka wa vuprofeta lowu vuriwaka Aum Shinrikyo, kumbe Aum Supreme Truth.

Masiku Ya Nkoka Lama Nga Riki Na Swo Tala Swo Swi Tlangela

Hi 1492, handle ko swi tiva Columbus u tikume a ri eXiphen’wini xa le Vupela-dyambu xa misava. Hi 1992 nkhuvo wo tlangela lembe ra vu-500 ra xiendlakalo lexi a wu taleriwe hi timholovo. Kwalomu ka 40 wa timiliyoni ta Maindia ya le Amerika ma lwisane ni ku nghenelela ka Mulungu ka leswaku u “tshubule” matiko lama vakokwa wa wona a va tshama ni ku hanya kahle eka wona khale swinene ni ku va kona va nga si va kona. Van’wana va vule leswaku muvalangi loyi “i murhangeri wa ku dyelela ni ku hlula vanhu van’wana.” Naswona entiyisweni, ku fika ka Columbus eXiphen’wini xa le Vupela-dyambu swi tise khombo lerikulu ku ri ni ku tisa nkateko eka vaaki va kwalaho va xiviri. Vanhu lava va vuriwaka vahluri lava nga Vakreste va va tekele misava ya vona, vukosi bya vona, xindzhuti xa vona ni vutomi bya vona.

Hi September 1995, Israyele ri sungule nkhuvo lowu tekaka 16 wa tin’hweti, ri tlangela lembe ra vu-3000 ra ku hlula ka Hosi Davhida eYerusalema. Kambe nkhuvo lowu wu sungule hi nhlomulo loko Ndhuna-nkulu Yitzhak Rabin a dlayiwile hi November 4, hi maqulu ya mudlayi endzhaku ka timinete ti nga ri tingani a ha ku vulavula enhlengeletanweni ya ku rhula. Leswi swi kavanyete timhaka ta ku rhula le Middle East, leswi kombaka leswaku ku avana lokukulu ka vukhongeri a ku le xikarhi ka Vayuda ni vanhu va le Palestina ntsena, kambe ni le xikarhi ka Vayuda hi voxe.

Minkhuvo yi nga ri yingani ya ku tsundzuka lembe ra vu-50 yi tlangeriwile exikarhi ka 1991 na 1995 mayelama ni Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava—nhlaselo wa Pearl Harbor, lowu vangeleke United States ku nghena enyimpini; ku hlaseriwa ka Yuropa hi Matiko lama Tirhisanaka; ntshunxeko etikampeni ta nxaniso ta Manazi; ku hlula ka Matiko lama Tirhisanaka ma hlula Yuropa; ni ku lahleriwa ka bomo yo sungula ya athomo eJapani. Hi ku vona ngati ni mihloti leyi fambelanaka ni swiendlakalo leswi, vanhu vo tala va tivutisile loko hakunene ku tlangela loku ku fanerile.

Leswi swi yise eka xiendlakalo xin’wana xa nkhuvo wun’wana wa nkoka, ku nga wa ku sunguriwa ka Nhlangano wa Matiko hi October 1945. Ku ri ni mintshembo leyikulu ya leswaku ku rhula ka misava eku heteleleni ku kumiwile.

Nhlangano wa Matiko hi ku vula ka matsalana-jenerala Boutros Boutros-Ghali loko a wu yimela sweswinyana wu hlurile eka swo talanyana. Kambe wu tsandzekile ku hetisisa xikongomelo xa wona lexi nga etsalweni ra wona, ku nga “ku hlayisa ku rhula ni nsirhelelo wa misava hinkwayo.” Hakanyingi mavuthu ya wona ma ringete ku hlayisa ku rhula etindhawini leti a ti ri hava ku rhula. Hilaha swi tikombeke hakona hi 1995, wu tsandzekile ku nghenisa vutomi eka fambiselo ra misava leyintshwa leri tsekatsekaka.

Loko Fambiselo Ra Misava Leyintshwa Ri Tsandzeka, Vulawuri Bya Ntiyiso Bya Le Tilweni Byi Ya eMahlweni Byi Hlula!

Leswi tipolitiki, ikhonomi ni vukhongeri swi nga tiyangiki, leswi vangeke leswaku ku langutela ka fambiselo ra misava leyintshwa ra vanhu ri tsandzeka va lo ku nhwi, vanhu van’wana va sungule ku vulavula hi mpfilungano wa fambiselo ra misava leyintshwa. Hikwalaho ka leswi, Timbhoni ta Yehovha ti vone vumbhoni byin’wana bya leswaku i fambiselo ra misava leyintshwa leri tisiwaka hi Xikwembu ntsena leri nga ta tisa ntshamiseko eka vandla ra vanhu.

Ematikweni man’wana, ku hela ka Nyimpi ya Vusukumbele a swi vula ntshunxeko lowukulu eka Timbhoni ta Yehovha, leswi nga ti pfumelela leswaku ti va ni mitsombano leyikulu swinene ya matiko hinkwawo eBudapest, Kiev, Moscow, Prague, St. Petersburg, Warsaw ni le tindhawini tin’wana. Leswi swi tiyise endlelo ra vandla leri hlanganeke ra misava hinkwayo ra Timbhoni ta Yehovha naswona swi hatlisise ntirho wa tona wo chumayela. Xisweswo, a swi hlamarisi leswi nhlayo ya Timbhoni leti gingiritekaka eka yin’wana ya tindhawu leti yi tlakukeke yi suka eka 49 171 hi 1991 yi ya eka 153 361 hi 1995. Emalembeni wolawo ya mune, nhlayo ya Timbhoni emisaveni hinkwayo yi tlakuke ku suka eka 4278-820 yi ya eka 5199 895. Vulawuri bya ntiyiso bya le tilweni byi hambeta byi hlula ku tlula rini na rini!

Ina, timiliyoni ta vanhu sweswi ti veka mintshembo ya tona eka xitshembiso xa Yehovha Xikwembu xa “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa, laha ku nga ta va ni ku lulama.” (2 Petro 3:10, 13) Wa nga vona ndlela leyi ku nga vutlhari ha yona ku tlula ku tshembela eka fambiselo ra misava leyintshwa ra vanhu, leri simekiweke ri ri karhi ri tsekatseka, leri ku nga ri khale ri nga ta susiwa hilaha ku heleleke!—Daniyele 2:44.