Nhlayo Leyi Andzaka Ya Vabaleki
MATIMU yo tala ya munhu ma tele hi nhlaselo wa tinyimpi, tindlala ni nxaniso. Hikwalaho, nkarhi na nkarhi ku ve ni vanhu lava lavaka ndhawu yo chavela eka yona. Enkarhini lowu hundzeke, matiko ni vanhu a va nyika vuchavelo eka lava va byi pfumalaka.
Milawu leyi nga malunghana ni ku nyika vanhu vuchavelo a yi xiximiwa hi Vaaztec va khale, Vaasiriya, Magriki, Vaheveru, Mamoslem ni van’wana. Ku tlula malembe-xidzana ya 23 lama hundzeke, mutivi wa filosofi wa Mugriki Plato, u tsarile: “Muluveri, loyi a hambanisiweke ni vanhu va ka vona swin’we ni ndyangu wa ka vona, u fanele a rhandziwa swinene hi vanhu na hi swikwembu. Kutani, ku fanele ku endliwa matshalatshala lamakulu swinene leswaku ku nga endliwi xo biha hi vabaleki.”
Eka lembe-xidzana ra vu-20, nhlayo ya valuveri yi tlakuke swinene. Hikwalaho ko lava ku khathalela 1,5 wa timiliyoni ta valuveri lava siyiweke hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku simekiwe United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) hi 1951. A ku bohiwe leswaku nhlangano wolowo wu ta heta malembe manharhu ntsena, hikwalaho ka mianakanyo ya leswaku valuveri lava a va ri kona ku nga ri kungani a va ta hangalaka va ya etindhawini leti va kumeke vuchavelo eka tona. A ku ehleketiwa leswaku endzhaku ka sweswo, nhlangano lowu wu ta tlhantlhiwa.
Hambiswiritano, hi ku famba ka malembe-xikhume yo tala, nhlayo ya valuveri yi ye emahlweni yi tlakuka. Hi 1975, nhlayo ya vona yi fike eka 2,4 wa timiliyoni. Hi 1985 nhlayo a yi ri 10,5 wa timiliyoni. Hi 1995 nhlayo ya vanhu lava kumaka nsirhelelo ni mpfuno eka UNHCR a yi tlakuke ku fikela eka 27,4 wa timiliyoni!
Vanhu vo tala a va tshemba leswaku nguva ya le ndzhaku ka Nyimpi ya Vusukumbele, a yi ta pfula ndlela yo tlhantlha swiphiqo swa vuhlapfa swa misava hinkwayo; a yi yi pfulanga. Ematshan’weni ya sweswo, matiko ma hambanisiwe hi ku ya hi swivangelo swa matimu kumbe swa rixaka, leswi vangeke hasahasa. Loko ku tlhekeka tinyimpi, vanhu va baleka, hi ku tiva leswaku tihulumendhe ta vona a ti nge swi koti ku va sirhelela. Hi xikombiso, hi 1991, kwalomu ka timiliyoni timbirhi ta vanhu va le Iraq ti baleke hi vunyingi ti ya eka matiko-akelana. Ku sukela enkarhini wolowo, ku ni vabaleki lava ringanyeteriwaka eka 735 000 lava balekeke le khale ka Yugoslavia. Kutani, hi 1994 nyimpi ya xin’wana-manana leyi veke kona eRwanda, yi sindzise hafu ya vaaka-tiko va 7,3 wa timiliyoni ku baleka emakaya ya vona. Kwalomu ka 2,1 wa timiliyoni ta vanhu va le Rwanda va ringete ku balekela ematikweni ya le kusuhi ya Afrika.
Hikwalaho Ka Yini Xiphiqo Lexi Xi Ya Xi Nyanya Ku Biha?
Ku ni swivangelo swi nga ri swingani leswi hoxaka xandla eka ku kula ka nhlayo ya vabaleki. Etindhawini tin’wana, to tanihi Afghanistan na Somalia, tihulumendhe ta rixaka ti wile. Leswi swi siye valuveri emavokweni ya minhlangano ya vanhu lava hlomeke lava phangaka etindhawini ta le makaya va nga siveriwi, va chavisa vanhu ni ku sindzisa vanhu leswaku va baleka.
Etindhawini tin’wana, hasahasa yi vangiwa hi ku nga twanani ka rixaka kumbe ka vukhongeri, laha xikongomelo-nkulu xa lava lwaka ku nga ku lava ku hlongola vaaki lava humaka ematikweni ya le handle. Malunghana ni nyimpi ya le khale ka Yugoslavia, exikarhi ka 1995 muyimeri wa Nhlangano wa Matiko u kombise ku karhateka hi ku vula leswi: “Vanhu vo tala swa va tikela ku twisisa swivangelo swa nyimpi leyi: leswaku i vamani va lwaka, ni leswaku va lwela yini. Ku ni vanhu vo tala lava balekeke va suka eka tlhelo rin’we leri lwaka kutani endzhaku ka mavhiki manharhu ku landzela van’wana lavo tala va suka eka tlhelo lerin’wana. Swi tika ngopfu ku swi twisisa hambi ku ri eka vanhu lava a va fanele va swi twisisa.”
Matlhari ya manguva-lawa lama nga ni khombo swinene—tirhokete leti hoxiwaka hi nchumu wun’we hi ku landzelelana, miseve ya nyimpi, swibamu leswikulu ni matlhari man’wana yo kota wolawo—swi engetela eku dlayeteriweni ka vanhu naswona swi kurisa xivandla lexi nga ni hasahasa yoleyo. Hikwalaho: ku va ni ku engeteleka ka vabaleki. Emikarhini ya sweswinyana, kwalomu ka 80 wa tiphesente ta vabaleki lava nga kona emisaveni, va baleke va suka ematikweni lama hluvukeke va ya eka matiko-akelana lawa na wona ma ha hluvukaka naswona ma nga riki na tindlela to khathalela lava lavaka vuchavelo.
Eka minkitsikitsi yo tala, ku kayivela ka swakudya swi hoxa xandla eka xiphiqo lexi. Loko vanhu va sika, kumbexana hikokwalaho ka leswi timovha leti rhwalaka swakudya swa mphalalo ti siveriwaka ku yisa swakudya etindhawini leti va tshamaka eka tona, va boheka ku rhurha. The New York Times ya vika: “Etindhawini to tanihi le Vuxeni bya Afrika, dyandza na nyimpi swi hlasele ndhawu liya swinene lerova a ka ha hanyeki eka yona. Leswaku madzana ya magidi ya vanhu lava rhurhaka va rhurhisiwa hi ku sika kumbe hi nyimpi a swi tiveki swinene.”
Timiliyoni Ta Vanhu Lava Nga Laviwiki
Hambileswi mianakanyo yo rhurhela vabaleki yi xiximiwaka hi nomu ntsena, nhlayo leyikulu ya vabaleki yi tsekatsekisa matiko. Xiyimo xo tano xa fana ni xa le Egipta wa khale. Loko Yakobo ni ndyangu wakwe va baleka nhlaselo wa ndlala ya malembe ya nkombo, va ye va ya lava vutumbelo aEgipta va amukeriwile. Faro u va nyike “tik[o] le’ri tlurisaka hi ku saseka” leswaku va tshama eka rona.—Genesa 47:1-6.
Hambiswiritano, loko nkarhi wu ri karhi wu famba, Vaisrayele va ye va andza, “v̌a tata tiko ra Egipta.” Kutani Vaegipta va sungula ku va xanisa, kambe “loko [Vaegipta] va va xanisa swinene, [Vaisrayele] a va ya va andza swinene naswona a va hambeta va hangalaka ni tiko hinkwaro, lerova va chava swinene hikwalaho ka vana Israyele.”—Eksoda 1:7, 12, NW.
Hilaha ku fanaka, namuntlha matiko ma titwa “ma chava swinene” tanihi leswi nhlayo ya vabaleki yi hambetaka yi kula. Nchumu lowukulu lowu ma anakanyaka ha wona i mhaka ya ikhonomi. Swi dya timali to tala ku phamela, ku ambexa, ku rhurhela ni ku sirhelela timiliyoni ta vabaleki. Exikarhi ka 1984 na 1993, ku tirhisiwa ka timali ta UNHCR lembe na lembe ku tlakuke ku sukela eka R1714 wa timiliyoni ku ya eka R5018 wa timiliyoni. Timali to tala ti nyikeriwa hi matiko lama fuweke, lawa man’wana ya wona ma tshwimbirisanaka ni swiphiqo swa wona vini swa ikhonomi. Matiko lama nyikelaka mikarhi yin’wana ma vilela: ‘Ha tsandzeka ku pfuna vanhu lava nga hava makaya etikweni ra hina. Xana hi nga swi kotisa ku yini ku byarha vutihlamuleri byo pfuna vanhu va misava hinkwayo lava nga hava makaya, ngopfu-ngopfu loko xiphiqo xa kona xi ya xi kula ematshan’weni yo hela?’
I Yini Lexi Bihisaka Timhaka?
Vabaleki lava va fikaka etikweni leri fuweke nkarhi na nkarhi va kuma leswaku xiyimo xa vona xi bihisiwe hikwalaho ka leswi va kumaka ku ri ni magidi yo tala ya vanhu lava rhurheleke etikweni leri hikwalaho ka swivangelo swa timali. Varhurhi lava lava rhurheke hikwalaho ka timhaka ta swa timali, a hi vabaleki lava balekaka nyimpi kumbe nxaniso kumbe ndlala. Ematshan’weni ya sweswo, va tele ku ta lava vutomi byo antswa—vutomi byo pfumala vusweti. Hikwalaho ka leswi hakanyingi va tiendla vabaleki, va kavanyeta minhlangano leyi langutanaka ni timhaka ta vuchavelo hi ku endla swikombelo swa vunwa, va endla swi nonon’hwa swinene eka vabaleki va xiviri leswaku va khathaleriwa hi ndlela leyi faneleke.a
Ku engeteleka ka vabaleki ni lava rhurhaka swi nga fanisiwa ni swinambyana swimbirhi leswi khulukeleke swin’we ematikweni lama fuweke hi malembe yo tala. Hambiswiritano, leswi milawu leyi lawulaka vanhu lava rhurhelaka ematikweni man’wana yi yaka yi tika, swi sivele xinambyana xa varhurhi lava rhurhaka hikwalaho ka ikhonomi. Xisweswo, va hundzuke xiphemu xa xinambyana xa vabaleki, naswona xinambyana lexi xi khapa hi ndlela leyikulu swinene kukondza xi va ndhambhi.
Hi ku tiva leswaku swi nga ha teka malembe yo hlayanyana leswaku ku kambisisiwa xikombelo xa vona xo lava vuchavelo, varhurhi lava va rhurhaka hikwalaho ka ikhonomi va ehleketa leswaku va le xiyin’weni lexi nga ta antswisa vutomi bya vona ku nga khathariseki leswaku xikombelo xa vona xo lava vuchavelo xi ta hlamurisiwa ku yini. Loko xikombelo xa vona xo lava vuchavelo xo amukeriwa, va ta tikuma va ri exiyin’weni lexinene xa ikhonomi. Loko xikombelo xa vona xo ka xi nga amukeriwi, va ta tama va ha humelerile tanihi leswi va holeke mali naswona va kumeke vutshila lebyi va nga ta famba na byona ekaya.
Tanihi leswi nhlayo ya vabaleki yi yaka yi andza, swin’we ni ya vanhu lava nga riki vabaleki va xiviri yi yaka yi andza, matiko yo tala a ma ha amukeli vabaleki. Man’wana ma kale ma pfala ni mindzilakana ya wona eka lava va nga vabaleki. Matiko man’wana ma veke milawu ni mafambiselo lama nga sivelaka valuveri hi ndlela leyi humelelaka. Kasi matiko man’wana ma tlherisela vabaleki hi nsindziso ematikweni lawa va balekeke eka wona. Buku yin’wana ya UNHCR yi ri: “Ku andza lokukulu swinene ka tinhlayo—ta vabaleki va xiviri ni lava rhurhaka hikwalaho ka swivangelo swa ikhonomi—ku kavanyete mikhuva ya ndhavuko lowu nga ni 3500 wa malembe hi vukhale wa vuchavelo, ku vangele leswaku wu kala wu lava ku hela.”
Nchavo Ni Rivengo
Ku engetela eka swiphiqo swa valuveri, ku ni xinghunghumana xa nchavo—nchavo ni ku venga vanhu vambe. Ematikweni yo tala vanhu va vona onge vanhu lava humaka ematikweni ya le handle va va tekela vun’wini bya vona bya tiko, ndhavuko ni mintirho ya vona. Minchavo yo tano mikarhi yin’wana yi tikombisa hi madzolonga. Magazini lowu nge Refugees wu ri: “Eka tiko-nkulu ra Yuropa ku ni nhlaselo wa ku ya hi rixaka timinete tin’wana ni tin’wana tinharhu—naswona tindhawu to amukela eka tona vanhu lava lavaka vuchavelo nkarhi na nkarhi ta hlaseriwa.”
Le Yuropa-xikarhi xifaniso lexi namekiwaka xi kombisa vulala lebyikulu, vulala lebyi phindha-phindhiwaka ematikweni yo tala ya misava. Rungula ra xona leri taleke vuxungu bya vulala ri hlasela vanhu vambe: “Va nyenyetsa naswona se va hundzuke tshumba lero vava swinene emirini wa tiko ra hina. I rixaka leri nga hava ndhavuko, mahanyelo kumbe mianakanyo ya vukhongeri, ntlawa wa vatsendzeleki lava phangaka ni ku yiva ntsena. Va lo pyi hi thyaka, va ku tinhwala be, va tshama va tele lomuya switarateni ni le switichini swa switimela. A va rhwale switlakati swa vona va fambela makumu!”
Kavula, vabaleki vo tala swinene va nga swi tsakela ku “fambela makumu.” Va rilela ku muka emakaya ya vona. Timbilu ta vona ti navela swinene ku hanya vutomi bya ku rhula, vutomi lebyi tolovelekeke va ri swin’we ni mindyangu ni vanghana va vona. Kambe va hava makaya lawa va nga ta ya eka wona.
Maxangu Ya Vabaleki
“Xana a wu swi tiva leswaku madzana ya magidi ya vana lava nga vabaleki va etlela va nga dyanga vusiku byin’wana ni byin’wana? Kumbe leswaku i n’wana un’we eka nhungu wa vana va vabaleki loyi a tshameke a nghena xikolo? Vunyingi bya vana lava a va si tshama va ya etibayisikopeni, kumbe ephakini, hi nga ha vuli emuziyamu. Vo tala va kulela etikampeni ta vabaleki leti biyeriweke hi mahlampfu ya tinsimbhi kumbe etikampeni leti nga toxe. A va si tshama va vona homu hambi ku ri mbyana yinene. Vana vo tala swinene va vabaleki va anakanya leswaku byanyi bya rihlaza i swakudya, ku nga ri nchumu wo tlangela ni ku tsutsuma-tsutsuma eka wona. Ku vona vana va vabaleki i xiphemu lexi vavaka swinene xa ntirho wa mina.”—Sadako Ogata, wa United Nations High Commissioner for Refugees.
Yesu U Ve Mubaleki
Yosefa na Mariya a va tshama eBetlehema ni n’wana wa vona, Yesu. Vativi va tinyeleti va le Vuxeni va te ni tinyiko ta nsuku, murhi wa risuna ni mira. Endzhaku ka loko va sukile, ntsumi yi humelela eka Yosefa, yi ku: “Pfuka, u teka xihlangi ni mana wa xona, u baleka u ya Egipta, u ya tshama kona ndzi ko ndzi ku byela; hikuva Heroda ú ta lava xihlangi leswaku a xi dlaya.”—Matewu 2:13.
Hi ku hatlisa hi vanharhu ka vona va ye va ya lava vuchavelo etikweni rimbe—laha va veke vabaleki. Heroda a a nyangatseke ngopfu hikuva vativi va tinyeleti a va nga n’wi vikelanga hi ta xiyimo xa Loyi a ku vhumbhiwe leswaku a ta va hosi ya Vayuda. Eka matshalatshala yakwe lama nga humelelangiki yo ringeta ku dlaya Yesu, u lerise vavanuna va yena leswaku va ya dlaya swivanana swa vafana hinkwaswo eBetlehema ni le tikweni ra kona hinkwaro.
Yosefa ni ndyangu wa yena va tshame aEgipta kukondza ntsumi ya Xikwembu yi humelela nakambe eka Yosefa hi norho. Ntsumi yi te: “Pfuka, u teka xihlangi ni mana wa xona, u tlhelela etikweni ra Israele, hikuva lava a va lava ku xi dlaya, va file.”—Matewu 2:20.
Swi tikomba onge Yosefa u anakanye ku ya aka eYudiya, laha a va tshama kona loko va nga si balekela aEgipta. Kambe a a nyikiwe xitsundzuxo enorhweni, xa leswaku sweswo, swi ta va ni khombo. Xisweswo, nsusumeto wa madzolonga wu ve ni nkucetelo wo karhi evuton’wini bya vona. Yosefa, Mariya na Yesu va fambe va kongoma en’walungwini wa Galeliya laha va nga fika va aka edorobeni ra Nazareta.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Hi 1993, tihulumendhe ta le Yuropa Vupela-dyambu ntsena, ti tirhise R44 800 wa timiliyoni leswaku ti fambisa ni ku amukela lava lavaka vuchavelo.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Boy on left: UN PHOTO 159243/J. Isaac
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
U.S. Navy photo
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Top left: Albert Facelly/Sipa PressTop right: Charlie Brown/Sipa PressBottom: Farnood/Sipa Press
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Emalembeni ya sweswinyana timiliyoni ta vabaleki ti balekele ematikweni man’wana leswaku ti ponisa vutomi bya tona