Vanhu Va Lava Nsirhelelo

“Ku hela ka Lembe-xidzana ra vu-20, a ku ku herisanga ku halatiwa ka ngati ni nxaniso lowu sindziseke vanhu leswaku va baleka, ku ponisa vutomi bya vona. Vanhu va makume ya timiliyoni va sungule gidi ra malembe lerintshwa etikampeni ta nxaniso ni le tindhawini tin’wana to tumbeta tinhloko eka tona, va chava leswaku va ta dlayiwa loko vo ringeta ku tlhelela emakaya ya vona.”—Bill Frelick, Komiti ya le United States ya Vahlapfa.

JACOB u lorhile. U lorhe ku ri ni ndhawu leyi vanhu va nga ta hanya eka yona hi ku rhula, laha tibomo ti nga ta ka ti nga ti dlayi timbuti ta ka vona, naswona laha a nga ta swi kota ku ya exikolweni.

Vanhu va le mugangeni wa ka vona va n’wi byele leswaku yi kona ndhawu yo tano, hambileswi a yi ri ekule swinene. Tata wakwe u n’wi byele leswaku a swi nga olovi nikatsongo ku ya endhawini yoleyo, tanihi leswi van’wana va feke hi torha ni ndlala loko va ya kona. Kambe loko muakelani wa vona loyi nuna wakwe a dlayiweke, a nghena endleleni ni vana vakwe vambirhi, Jacob u kunguhate ku famba a ri swakwe.

Jacob a nga tekanga swakudya kumbe swiambalo, naswona hi siku ro sungula, u lo tsutsuma kunene. Endleleni a a vona mintsumbu leyi nga lo n’walala! Hi siku leri tlhandlamaka, u hlangane ni wansati loyi a humaka emugangeni wa ka vona loyi a vuleke leswaku u ta famba na yena ni lava a a ri na vona. Ku hundze masiku yo tala va ri karhi va famba hi milenge, va hundza miti leyi nga lo sala yi ri marhumbi ntsena. Nkarhi wun’wana va boheke ku tsemakanya endhawini leyi nga ni tibomo leti fuhlekiwaka, laha ku feke un’wana wa lava a va famba na vona. Swakudya swa vona a ku ri matluka.

Endzhaku ka masiku ya khume, vanhu va sungule ku dlayiwa hi ndlala ni ku karhala. Endzhakunyana ka sweswo, swihaha-mpfhuka swi sungule ku va hlasela. Jacob u hetelele a tsemakanye ndzilakana kutani a fika ekampeni ya vahlapfa. Sweswi u nghena xikolo, naswona a nga ha chavi loko a twa mpfumawulo wa swihaha-mpfhuka. Swihaha-mpfhuka hinkwaswo leswi a swi vonaka sweswi, swi rhwala swakudya, ku nga ri tibomo. Kambe u tsundzuka ndyangu wa ka vona, naswona a nga swi tsakela ku tlhelela ekaya.

Va tele “va-Jacob” emisaveni hinkwayo. Vo tala va vona va xanisiwe hi nyimpi naswona va khomiwe hi ndlala ni torha. A hi vangani lava tsakeleke vutomi lebyi tolovelekeke bya ndyangu, naswona vo tala a va nge tlheleli emakaya ya vona. Va hundzuke swisiwana leswikulu emisaveni.

Khomixinara leyi Tlakukeke ya Nhlangano wa Matiko ya Vahlapfa yi pandze vatsendzeleki lava va va mintlawa yimbirhi. Muhlapfa i munhu loyi a balekaka etikweni ra rikwavo hikwalaho ka ku chava ku xanisiwa kumbe madzolonga. Nakambe ku ni vanhu lava bohekeke ku baleka emakaya ya vona hikwalaho ka nyimpi kumbe makhombo man’wana lamakulu, kambe va va va ha tshama etikweni ra ka vona.a

A nga kona loyi a tivaka kahle leswaku i vangani vahlapfa swin’we ni vanhu lava balekeke emakaya lava swi kotaka ku kuma ndlela ya ku tihanyisa etikampeni leti va tumbeteke nhloko eka kona kumbe leswaku i vangani lava tsendzelekaka va ri hava vuyo va ri karhi va lava ndhawu leyi sirhelelekeke. Hi ku ya hi vativi van’wana, nhlayo ya vanhu lava nga exiyin’weni lexi emisaveni hinkwayo yi kwalomu ka 40 wa timiliyoni, naswona hafu ya nhlayo leyi i vana. Xana hinkwavo va huma kwihi?

Xiphiqo Xa Le Nkarhini Wa Hina

Xiphiqo xa vahlapfa xi cince hi ku helela eku heleni ka nyimpi yo sungula ya misava. Endzhaku ka nyimpi, mimfumo yi hahluriwile naswona vanhu va tinxaka leti nga talangiki va xanisiwile. Hikwalaho ka sweswo, valungu va timiliyoni va lave vuchavelo ematikweni man’wana. Nyimpi ya vumbirhi ya misava—leyi a yi bihe ku tlula leyo sungula—yi endle leswaku ku va ni vanhu va timiliyoni to tala swinene lava balekaka emakaya ya vona. Ku sukela hi 1945, tinyimpi a ti lwiwa ematikweni yo karhi ntsena, kambe ti vange mbitsi lowu fanaka eka vaaki lava tikumeke va ri exikarhi ka matiko wolawo ma lwaka.

Gil Loescher, ebukwini yakwe ya 1993 leyi nge Beyond Charity—International Cooperation and the Global Refugee Crisis, u ri: “Hambileswi minkarhi hinkwayo nyimpi yi endleke leswaku ku va ni vahlapfa, kambe hi le ka lembe-xidzana ra vu-20 ntsena laha tinyimpi ta matiko hinkwawo ti khumbeke vaaki hinkwavo. Leswi ku nga ha riki na ku hambana exikarhi ka vanhu lava lwaka ni lava nga lwiki, swi endle leswaku ku va ni vahlapfa vo tala lava balekaka madzolonga lama nga hlawuriki ndluwa ma siya hove.”

Tlhandlakambirhi, tinyimpi to tala ta namuntlha i tinyimpi ta xin’wana-manana a ti hlaseli ntsena vavanuna lava kuleke lerova va nghenela vusocha, kambe ti hlasela ni vavasati ni vana. Tin’wana ta tinyimpi leti ti vonaka ti nga ta hela, hikwalaho ka leswi ti tshiveleriwaka ngopfu hi ku avana loku nga kona exikarhi ka vanhu va tinxaka ni va vukhongeri lebyi nga faniki. Etikweni rin’wana ra le Afrika, laha nyimpi ya xin’wana-manana ya sweswi se yi heteke malembe ya 18, ku ni vanhu lava balekeke emakaya ya vona lava ringanaka timiliyoni ta mune, kasi van’wana va madzana ya magidi va balekele ematikweni man’wana.

Minkarhi hinkwayo, ndlela yin’we ntsena leyi vaaki va nga balekelaka madzolonga i ku suka emakaya ya vona. Buku leyi nge The State of the World’s Refugees 1997-1998 ya hlamusela: “Vahlapfa va suka emakaya ya vona va ya tshama etikweni rin’wana ku nga ri hikwalaho ka ku rhandza ka vona kumbe leswaku va ta vuyeriwa hi ndlela yo karhi, kambe va bohiwa hi swiyimo.” Hambiswiritano, masiku lawa, swi nga ha tika ku ya tshama etikweni rin’wana.

Hi va-1990, nhlayo ya vahlapfa emisaveni hinkwayo yi hungutekile ku suka eka 17 wa timiliyoni ku ya eka 14 wa timiliyoni. Kambe, tinhlayo leti, leti kombisaka onge xiyimo xa antswa, a ti vuli ntiyiso hinkwawo. Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe-xikhume rolero, nhlayo ya vanhu lava balekeke emakaya ya vona yi fike kwalomu ka timiliyoni to 25 ku ya eka ta 30. Xana ku endleka yini?

A swa ha olovi ku amukeriwa etikweni rin’wana tanihi muhlapfa hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana. Matiko lawa ma nga ha kanakana ku amukela vahlapfa, kumbexana hikwalaho ka leswi ma nga ha swi kotiki ku amukela vanhu vo tala lava khitikanelaka eka wona kumbe hikwalaho ka leswi ma karhatekeke hakunene hi mhaka ya leswi vahlapfa vo tala va nga ha kavanyetaka ikhonomi ni tipolitiki ta tiko ra vona. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana, vaaki lava chavaka a va na matimba, a va na swakudya kumbe mali ya ku teka riendzo ro leha va ya endzilakaneni. A ka ha ri na lexi va nga xi endlaka, handle ko balekela endhawini yin’wana leyi rhuleke etikweni rero.

Nhlayo Leyi Engetelekaka Ya Vahlapfa Lava Lavaka Mpfuno Hi Tlhelo Ra Timali

Ku tlhandlekela eka vahlapfa va xiviri va timiliyoni, ku ni vanhu van’wana lava sweleke lava lavaka ku tihlengeletela xuma hi tindlela leti tiviwaka hi vona ntsena—hi ku rhurhela ematikweni lama fuwekenyana.

Hi February 17, 2001, xikepe xin’wana xa khale xi fike ehlalukweni ra le Furwa. A xi khandziyise vavanuna, vavasati ni vana va kwalomu ka 1 000, lava va fambeke elwandle enkarhini wa kwalomu ka vhiki va nga ri na swakudya. Va hakele mali leyi ringanaka kwalomu ka R17 000 ya riendzo leri ri nga ni khombo, va nga swi tivi nileswaku va kongoma etikweni rihi. Kaputeni ni vapfuneti vakwe va nyamalarile loko va heta ku fika ehlalukweni. Nkateko wa kona, vakhandziyi volavo a va chavile va kutsuriwile, naswona hulumendhe ya le Furwa yi tshembise leswaku yi ta kambisisa swikombelo swa vona swa ku kuma vutumbelo. Van’wana va timiliyoni lava fanaka na vona va ringeta maendzo lama fanaka lembe ni lembe.

Vo tala va vahlapfa lava va tiyimisele ku langutana ni swiyimo swo tika ni swin’wana leswi va nga swi tiviki. Hi ndlela yo karhi va kuma mali leyi ya riendzo hikuva ekaya, ndlala, madzolonga, xihlawuhlawu kumbe mimfumo leyi tshikilelaka—naswona minkarhi yin’wana hinkwaswo leswi nga laha henhla—swi endla leswaku va heleriwa hi ntshembo evuton’wini.

Vanhu vo tala va fa loko va ringeta ku ya lava vutomi byo antswa. Emalembeni ya khume lama hundzeke, vahlapfa va kwalomu ka 3 500 va nwerile ematini kumbe ku nyamalala loko va ri karhi va ringeta ku tsemakanya le Strait of Gibraltar ku suka eAfrika va ya eSpaniya. Hi lembe ra 2000, vahlapfa lava ringanaka 58 va Machayina va heleriwe hi moya loko va tumbele elorini leyi a yi va susa eBelgium yi va yisa eNghilandhi. Vahlapfa van’wana va ntsandza-vahlayi va dlayiwe hi torha le Sahara loko tilori ta vona ta khale, leti a ti tele ku pfumala ni vuphelo bya marhi, ti tshoveka exikarhi ka mananga.

Hambileswi ku nga ni makhombo, kambe nhlayo ya vahlapfa lava balekaka leswaku va ya lava rifuwo, yi tima ni dyambu hi ku tala. Vanhu va kwalomu ka hafu ya miliyoni va ngungumerisiwa va nghena eYuropa lembe ni lembe; naswona van’wana lava ringanaka 300 000 va nghena eUnited States. Le ndzhaku hi 1993, Nhlangano wa Nkwama wa Vaaki wa Nhlangano wa Matiko wu ringanyete leswaku nhlayo ya vahlapfa emisaveni hinkwayo yi fika eka 100 wa timiliyoni, naswona eka nhlayo yoleyo, vo tala va vona va fike va tshama eYuropa ni le United States. Ku sukela enkarhini wolowo, handle ko kanakana nhlayo leyi yi engeteleke ngopfu.

Vo tala va vahlapfa lava a va wu kumi nsirhelelo lowu va wu lavaka. Naswona a hi vangani lava kumaka vuhlayiseki ni vutumbelo bya hi laha ku nga heriki. Hakanyingi, vatsendzeleki lava va langutana ni swiphiqo leswintshwa. Xihloko lexi landzelaka xi ta kambisisa swin’wana swa swiphiqo leswi swin’we ni swivangelo swa swona swa xiviri.

[Nhlamuselo ya le hansi]