Ku Kuma Ndhawu Leyi Va Nga Yi Vulaka Kaya

“A yi kona ndhawu leyi fanaka ni kaya, hambi ri ri exiyin’weni xa le hansi ngopfu.”—John Howard Payne.

KU SUNGULE ku fika nyimpi, nyimpi leyi ya ha ri kona. Hiloko ku landzela dyandza, dyandza leri a ri hisa ngopfu. Endzhaku ka dyandza rero hiloko mhisi yi tlakula tshuri. Naswona vanhu va endle leswi a va fanele va swi endlile—va siye makaya ya vona leswaku va ya lava mati, swakudya ni ntirho.

Va fike hi vunyingi endzilakanini. Kambe emalembeni ya sweswinyana, ku amukeriwe vahlapfa lava ringanaka miliyoni, naswona matiko lawa va akelaneke na wona a ma nga ha swi lavi ku amukela van’wana. Maphorisa ya le ndzilakaneni lawa a ma tamele swigombo a ma tiyiseka leswaku a ku na munhu la tlulaka.

Mutirhela-mfumo wa le ka ndzawulo ya ku rhurha ka vanhu u xi hlamusela kahle xivangelo lexi endlaka leswaku va sivela ku nghenetela ka vahlapfa vo tala. “A va hakeli xibalo. Va onha magondzo. Va tsemelela mirhi. Va tirhisa mati yo tala. Doo, a ha ha lavi nchumu.”a

Swiyimo swo tano swo vava se swo va tshamela maxelo. Vanhu lava balekeke emakaya va kuma leswaku se swi ya swi tika ngopfu ku kuma ndhawu leyi va nga tshamaka eka yona. Xiviko xa sweswinyana xa Ndzivalelano wa matiko hinkwawo loko xi hlamusela xi te: “Tanihi leswi nhlayo ya vanhu lava lavaka vuchavelo yi yaka yi engeteleka, ni matiko lama kanakana ku sirhelela vanhu lava ma ya ma engeteleka.”

Lava nga ni njombo lava fikaka enxaxeni wa vahlapfa va nga ha kuma nsirhelelo lowu nga nyawuriki, kambe ndhawu yoleyo a yi fani ni le kaya. Naswona swiyimo leswi nga enxaxeni swi nga ha va swi bihe ngopfu.

Vutomi eMixaxeni Ya Vahlapfa

Muhlapfa un’wana wa le Afrika u vilerise xileswi: “[Ekaya] u nga ha dlayiwa hi kulu, kambe laha [enxaxeni wa vahlapfa] vana va wena va ta dlayiwa hi ndlala.” Hilaha tatana loyi a heleriweke hi ntshembo a swi voniseke xiswona, emixaxeni yo tala a ku na swakudya ni mati lama ringaneke, naswona a ti kona tindlela leti ringaneke ta ku sivela mavabyi swin’we ni vutumbelo lebyi faneleke. Swivangelo swa kona swi lo dla! Matiko lama ha hluvukaka, lawa ma talaka ku tikuma hi xitshuketa ma ri ni vahlapfa vo tala ngopfu, swi nga ha endleka ana se a swi ma nonon’hwela ku wundla vaaki va wona. A ma nge swi koti ku pfuna ntshungu lowu hi xitshuketa wu lavaka ku nghena etikweni ra wona. Naswona matiko lama fuweke, lama langutaneke ni swiphiqo swa wona, ma nga ha kanakana ku pfuna vahlapfa vo tala lava nga ematikweni man’wana.

Loko vanhu lava tlulaka timiliyoni timbirhi va balekile etikweni rin’wana ra le Afrika hi 1994, ku kumeke leswaku nxaxa wa vahlapfa lowu akiweke hi xihatla lexikulu a wu nga ri na mati kumbe fambiselo leri faneleke ra mbhasiso. Hikwalaho ka sweswo, vuvabyi bya kholera byi dlele vanhu va magidi, loko byi nga si lawuleka. Lexi nyanyisaka timhaka, masocha lama hlomeke ma tihlanganisa ni vahlapfa, kutani hi ku hatlisa ma sungula ku lawula ndlela leyi swakudya swi aviwaka ha yona. Xiphiqo lexi a xi humelelanga etikweni leri ntsena. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Ku va kona ka masocha lama hlomeke exikarhi ka vahlapfa ku hoxe vanhu emakhombyeni man’wana. Ku endle leswaku va va ekhombyeni ro hlaseriwa ni ku joyinisiwa vusocha hi nkani.”

Vanhu va kwalaho va nga ha tlhela va fikeriwa hi vahlapfa vo tala lava khomiweke hi ndlala. EMativeni Lamakulu ya le Afrika, vatirhela-mfumo van’wana va vilerile: “[Vahlapfa] va hete swakudya swa hina, va hete masimu ya hina, va hete tihomu ta hina, tipaki ta hina, va vange ndlala ni ku andza ka mintungu . . . [Va] vuyeriwa eka malunghiselelo yo pfuna vanhu hi swakudya, kasi hina a hi kumi nchumu.”

Nilokoswiritano, xiphiqo lexi pfuxaka njhekanjhekisano hileswi swi nga ha endlekaka leswaku mixaxa yo tala ya ku pfuna vahlapfa, yi hetelelaka yi ri ndhawu ya vona hilaha ku nga heriki. Hi xikombiso, etikweni rin’wana ra le Middle East, vahlapfa va kwalomu ka 200 000 va tlimbanisiwe endhawini yin’wana leyi eku sunguleni a yi akeriwe ku rhurhela kotara ya nhlayo yoleyo. Un’wana wa vahlapfa lava u rilise xileswi: “Ku hava lomu hi nga yaka kona.” Vahlapfa lava va xanisekeke nkarhi wo leha va tsoniwe mintirho etikweni leri va fikeleke eka rona, lava endlaka 95 wa tiphesente a va tirhi kumbe va endla mintirho leyi nga nyawuriki. Mutirhela-mfumo un’wana wa timhaka ta vahlapfa u pfumerile a ku: “Entiyisweni a ndzi swi tivi leswaku [va] hanya ha yini.”

Kambe loko swiyimo swi bihile eka vahlapfa lava nga emixaxeni, swi nga ha va swi nyanya ku biha eka vanhu lava balekeke emakaya ya vona kambe va tsandzekaka ku huma etikweni ra rikwavo.

Mbitsi Lowu Vangiwaka Hi Ku Baleka Ekaya

Hi ku ya hi Khomixinara leyi Tlakukeke ya Nhlangano wa Matiko ya Vahlapfa, “ku kula ka xiphiqo lexi, ku xaniseka ka vanhu loku fambisanaka na xona, swin’we ni ndlela leyi xi khumbaka ku rhula ni nsirhelelo wa matiko hinkwawo, hi swona leswi endleke leswaku ku baleka ka vanhu emakaya ya vona ku koka nyingiso wa misava hinkwayo.” Ku ni swivangelo swo hlayanyana leswi endlaka leswaku vanhu lava va nga riki na makaya va va ekhombyeni ku tlula vahlapfa.

A yi kona nhlengeletano ya misava hinkwayo leyi khathalelaka vanhu lava balekeke emakaya ya vona, naswona ku xaniseka ka vona a ku tali ku yingisiwa. Tihulumendhe ta vona vini, leti ngheneke hi nhloko enyimpini yo karhi, swi nga ha endleka ti nga swi lavi kumbe ti nga swi koti ku va sirhelela. Hakanyingi mindyangu ya hahluka loko vanhu va baleka endhawini leyi nga ni khombo. Minkarhi yo tala yi boheka ku famba hi milenge, vanhu van’wana lava balekeke emakaya ya vona a va fiki ni lomu va balekelaka kona.

Vanhu vo tala lava balekeke emakaya ya vona va lava vutumbelo emadorobeni, laha va tshamaka eswiyin’weni swo tika, etindhawini kumbe emiakweni leyi nga marhumbi. Van’wana va hlengeletana emixaxeni ya xinkarhana, leyi talaka ku hlaseriwa hi vanhu lava hlomeke. Hi ntolovelo, vanhu lava tshameke ndhawu yin’we hi vona lava talaka ku fa ngopfu ku tlula ntlawa hambi wu ri wihi etikweni.

Hambi ku ri matshalatshala lamanene lama endleriweke ku pfuna vanhu lava va balekeke emakaya ya vona ma nga ha helela emoyeni. The State of the World’s Refugees 2000 ya hlamusela: “Eka makume yo hetelela ya lembe-xidzana ra vu-20, tinhlengeletano ta ku khathalela vanhu leti tirhaka ematikweni lama hlaseriweke hi nyimpi ti ponise vutomi bya vanhu vo tala naswona ti pfune ngopfu eku hunguteni ka ku xaniseka ka vanhu. Kambe, dyondzo yin’wana ya nkoka leyi hi yi kumeke emalembeni lawa ya khume, i ya leswaku hi nkarhi wa nyimpi, swilo swa mphalalo, swi nga ha tirhisiwa hi ndlela yo biha hi mintlawa leyi lwaka, naswona swi nga ha pfuna ku tiyisa vakongomisi va mintlawa leyi tlulaka timfanelo ta vanhu. Nakambe, swakudya swa mphalalo leswi humaka eka tinhlengeletano leti khathalelaka vanhu swi nga ha tirhisiwa ku wundla vanhu lava lwaka ni ku pfuna leswaku nyimpi yi ya emahlweni nkarhi wo leha.”

Ku Lava Vutomi Byo Antswa

Ku ni vanhu vo tala lava balekaka ematikweni ya vona leswaku va ya lava rifuwo, hi nga ha hlayi lava balekaka nyimpi. Ku ni swivangelo swo tala swa leswi. Vangwa leri nga kona exikarhi ka matiko lama fuweke ni lama pfumalaka ri ya ri va rikulu, naswona siku ni siku minongonoko ya thelevhixini yi tisa mahanyelo ya le matikweni man’wana lama fuweke eka vaaki va le matikweni lama nga evuswetini. Emisaveni hinkwayo, ku teka riendzo swa olova, naswona se swa olova ku tlula mindzilakana. Tinyimpi ta xin’wana-manana swin’we ni xihlawuhlawu xa tinxaka ni xa vukhongeri swi tlhela swi susumetela vanhu leswaku va rhurhela ematikweni lama fuweke.

Kambe, hambiloko van’wana va rhurha—ngopfu-ngopfu lava se va nga ni maxaka ematikweni ya vumaki—swi va fambela kahle loko va rhurha, kasi van’wana va onha vutomi bya vona. Lava va welaka emavokweni ya swigevenga leswi ngungumerisaka vanhu va va ekhombyeni ro karhi. (Vona bokisi leri fambisanaka ni xihloko lexi.) Ndyangu wu endla kahle ku kambisisa makhombo lawa wu nga si rhurha hi xikongomelo xa ku ya lava rifuwo.

Hi 1996, xikepe xa khale xi wile eLwandle ra Mediteraniya, naswona vanhu lava ringanaka 280 va file. Lava va feke a va huma eIndiya, ePakistan ni le Sri Lanka, naswona a va hakele mali leyi ringanaka R50 000 ku ya eka R70 000 leswaku va ya eYuropa. Loko xikepe lexi xi nga si tshoveka, ana se a ku hele mavhiki ndlala yi ri karhi yi va kenya, torha ri va dlaya naswona va ri karhi va himeteriwa. “Riendzo ra vona ra ku ya endzalweni” ri hundzuke khombo.

Entiyisweni, muhlapfa un’wana ni un’wana, munhu un’wana ni un’wana la balekeke ekaya rakwe kumbe munhu ha un’we loyi a balekeke swi nga ri enawini eka rikwavo, u ni rungula ro karhi leri chavisaka leri a nga hi chumbutelaka rona. Ku nga khathariseki leswaku vanhu lava a va baleka yini ekaya—ku nga ha va ku ri nyimpi, ku xanisiwa kumbe ndlala—ku xaniseka ka vona ku tlakusa xivutiso lexi nge: Xana xiphiqo lexi xi ta kala xi tlhantlhiwa? Kumbe, vahlapfa va ta ya emahlweni va engeteleka?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Khombo Leri Vahlapfa Va Langutaneke Na Rona

Loko hi nga va hlayi vahlapfa ni vanhu lava balekeke emakaya, ku ni vanhu va timiliyoni ta 15 ku ya eka va timiliyoni ta 30 lava “tshamaka ematikweni man’wana swi nga ri enawini” emisaveni hinkwayo. Vo tala va vanhu lava, hi lava a va tshemba leswaku va ta balekela vusiwana—kumbexana ni xihlawuhlawu ni ku xanisiwa—hi ku ya ematikweni lama fuweke.

Tanihi leswi emalembeni ya sweswinyana swi nga ha oloviki leswaku vahlapfa va amukeriwa hi nawu, ku sungule bindzu lerintshwa ra ku ngungumerisa vahlapfa. Entiyisweni, ku ngungumerisiwa ka vahlapfa se swi hundzuke bindzu lerikulu eka swigevenga swa le misaveni hinkwayo. Valavisisi van’wana va vula leswaku swigevenga leswi swi kuma mali leyi fikaka eka R104 wa magidi ya timiliyoni hi lembe, vangungumerisi lava a va vi ekhombyeni lerikulu. Pino Arlacchi, matsalana-ntsongo wa Nhlangano wa Matiko, u vula leswaku leri i “bindzu lerikulu ngopfu emisaveni.”

Vahlapfa lava nga riki enawini a va sirheleriwi hi nawu, naswona mapasi ya vona ma tekiwa hi vangungumerisi lava. Vahlapfa lava va nga kumeka va tirha eswitolo, va tirha emakaya ya vanhu, va tirha laha ku phasiwaka tinhlampfi kumbe emintirhweni yin’wana ya vurimi. Van’wana va hetelela va ri tinghwavava. Loko maphorisa yo va kuma, va tala ku tlheriseriwa ematikweni ya ka vona va ri hava ni sente. Loko va ala ku tirha eswiyin’weni leswi nga riki swinene, va nga ha biwa kumbe ku pfinyiwa kumbe ku xungetiwa mindyangu leyi va humaka eka yona kwala kaya.

Hakanyingi mintlawa leyi ya swigevenga yi wonga vanhu lava hi ku va tshembisa mintirho leyi va nga to yi nusa kunene mali. Hikwalaho ka sweswo, ndyangu lowu nga evuswetini wu nga ha xavisa swilo swa wona hinkwaswo leswaku wu rhumela xirho xin’we eYuropa kumbe eUnited States. Loko muhlapfa a tsandzeka ku hakela mali ya riendzo, a nga ha sindzisiwa ku hakela xikweleti lexi nga n’wi vitanaka mali leyi ringanaka R346 000. ‘Vutomi lebyintshwa’ lebyi a tshembisiweke byona byi hundzuka vuhlonga.

[Xifaniso]

Vahlapfa lava nga riki enawini le Spaniya

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

A Nga Ha Tshembiwi

Ndyangu wa ka va Siri a wu tshama exintshabyanini xa le Dzonga-vuxa bya Asiya, laha vatswari vakwe a va ri ni masimu lamatsongo ya rhayisi. Siku rin’wana wansati un’wana u byele vatswari vakwe leswaku a nga kumela Siri ntirho lowu holelaka kahle. Mali leyi a a va tshembisa yona ya R17 000—a ku ri rifuwo lerikulu eka varimi lava va le xintshabyanini—a va nga ta yi ala. Hambiswiritano, hi ku hatlisa Siri u tikume a ri endlwini ya tinghwavava. Vini va ndhawu yoleyo va n’wi byele leswaku u fanele a hakela R70 000 loko a lava ku ntshunxeka. Siri a a ri ni malembe ya 15 hi nkarhi wolowo.

Siri a a nga ta swi kota ku hakela mali leyi. A va n’wi sindzisa leswaku a va yingisa hi ku n’wi ba ni ku n’wi pfinya. A a nga ta ntshunxeka ntsena loko a ha va tirhela. Ntiyiso lowu vavaka hileswaku tinghwavava to tala ti hetelela ti ntshunxiwile ntsena leswaku ti tlhelela emakaya loko se ti khomiwe hi AIDS [SIDA] leswaku ti ya fa.

Bindzu leri fanaka ri karhi ra nyuka etindhawini tin’wana ta misava. Xiviko xa 1999 lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Ku Ngungumerisiwa Ka Vavasati Va Yisiwa eUnited States xi ringanyete leswaku vanhu va kona va fika eka 700 000 naswona vavasati ni vana lava ringanaka 2 000 000 va ngungumerisiwa lembe ni lembe, vo tala va vona va ya hundzuka tinghwavava. Van’wana va xisiwa, kasi van’wanyana vo tekiwa hi nkani; kambe ntiyiso lowu salaka hileswaku hinkwavo va sindzisiwa leswaku va endla ntirho lowu va nga wu rhandziki. Muntshwa un’wana la humaka eYuropa Vuxa la wutliweke emavokweni ya ntlawa wa tinghwavava u vula leswi hi vanhu lava n’wi khomeke: “A ndzi nga swi kholwi leswaku leswi swi nga endleka. Vanhu lava i swiharhi.”

Van’wana lava veke ni khombo va tekiwe emixaxeni ya vahlapfa, va tshembisiwa mintirho ni mali yo tala le Yuropa kumbe eUnited States. Vavasati vo tala, va wele eka xirimbani lexi xa ku va mahlonga ya vunghwavava hikwalaho ko lava vutomi byo antswa.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Rhanga U Kambisisa Kahle U Nga Si Rhurha Hikwalaho Ko Lava Rifuwo

Hikwalaho ka mintlawa yo tala leyi ngungumerisaka vanhu ni hikwalaho ka leswi swi tikaka ku rhurha hi ndlela leyi nga enawini u ya ematikweni lama hluvukeke, vavanuna ni vatatana va fanele va kambisisa swivutiso leswi va nga si endla xiboho.

1. Xana xiyimo xa hina xa timali xi bihe ngopfu lerova un’wana wa hina kumbe hinkwerhu ka hina hi fanele hi rhurhela etikweni leri holelaka kahle?

2. Xana hi ta tihoxa eswikweletini swo tanihi kwihi leswaku hi swi kota ku hakela mali ya riendzo, naswona mali yoleyo yi ta hakeriwa njhani?

3. Xana swi fanerile hakunene ku hahlula ndyangu hikwalaho ko lava rifuwo leri swi vonakaka swi nga olovi ku ri kuma? Vahlapfa vo tala va kuma swi tika ku kuma ntirho wa nkarhi hinkwawo ematikweni lama hluvukeke.

4. Xana ndzi fanele ndzi kholwa timhaka leti vuriwaka hi miholo ya le henhla ni ku tshamiseka? Bibele yi vula leswaku “un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.”—Swivuriso 14:15.

5. Hi xihi xitiyisekiso lexi ndzi nga na xona xa leswaku hi ta va hi nga tihoxi emavokweni ya tinhlengeletano ta swigevenga?

6. Loko ntlawa wolowo wa swigevenga wu hlela timhaka ta riendzo, xana ndza swi twisisa leswaku nsati wa mina—kumbe n’wana wa mina wa nhwanyana—va nga ha tikuma va sindzisiwa ku va tinghwavava?

7. Xana ndza swi lemuka leswaku loko ndzi nghena etikweni swi nga ri enawini, swi nga ha endleka ndzi nga wu kumi ntirho naswona ndzi nga ha tlheriseriwa etikweni ra rikwerhu, ndzi lahlekeriwa hi mali hinkwayo leyi ndzi yi tirhiseke eka riendzo rero?

8. Xana ndza swi lava ku va muhlapfa la nga riki enawini kumbe ku teka magoza yo karhi ya vukanganyisi leswaku ndzi amukeleka etikweni leri fuweke?—Matewu 22:21; Vaheveru 13:18.

[Dayagramu/Mepe lowu nga eka tluka 8, 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Vandla ra Vahlapfa ni Vatirhi lava Khathalelaka Vahlapfa

Tindhawu leti nga ni vahlapfa vo tala ni vanhu lava balekeke emakaya

→ Mavandla lamakulu ya vatirhi lava khathalelaka vahlapfa

[Swihlovo Swa Kona]

Swihlovo: The State of the World’s Refugees; The Global Migration Crisis; na World Refugee Survey 1999.

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Nhlapfa la nga ha riki na kaya u yimele ku kombiwa ndhawu leyi a nga ta tshama eka yona

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 186226/M. Grafman