Ku Ringanisela Kahle Swi Nga Antswisa Vutomi Bya Wena

KU TWISISA ku fana ni chukela loko ri cheriwe ekofini. Mpimo lowu faneleke wu nga endla leswaku vutomi byi tsakisa. Kambe, hambileswi hi nga ha yi chelaka chukela ri twala, hakanyingi ho tsongola kunene emhakeni ya ku twisisa. Hikwalaho ka yini?

Arthur M. Melzer, un’wana wa vaprofesa le Michigan State University, u tsarile: “Vanhu a va swi lavi ku twisisa. Leswi hi ntolovelo va voyameleke eka swona . . . i xihlawuhlawu.” Xisweswo, ku pfumala ku twisisa a hi vuvabyi lebyi khomeke vanhu va nga ri vangani ntsena; ku va ni mianakanyo yo koma i nchumu lowu tiendlekelaka eka hina hinkwerhu hikuva vanhu hinkwavo a va hetisekanga.—Ringanisa Varhoma 5:12.

Mboyamelo Wo Rhandza Timhaka Ta Van’wana

Hi 1991, magazini lowu nge Time wu vike leswaku eUnited States vanhu va ya va va ni mianakanyo yo koma. Xihloko lexi xi vulavule hi “vanhu lava nghenelelaka eka mahanyelo ya van’wana,” vanhu lava ringetaka ku endla leswaku vanhu hinkwavo va landzelela mimpimanyeto ya vona ya ku tikhoma. Lava alaka a va hlaseriwa. Hi xikombiso, wansati un’wana le Boston u hlongoriwile entirhweni wakwe hi mhaka ya leswi a aleke ku tola swilo swo tisasekisa. Wanuna un’wana le Los Angeles u hlongoriwile entirhweni hi mhaka ya leswi a nyuheleke ngopfu. Hikwalaho ka yini va hisekela ku cinca vanhu van’wana?

Vanhu lava nga ni mianakanyo yo koma a va twisisi, va ni vutianakanyi, nkani ni ku oma tinhloko. Kambe, xana vanhu vo tala a va ku pfumali ku twisisa, va va ni vutianakanyi, nkani kumbe ku oma tinhloko hi mpimo wo karhi? Loko mikhuva leyi yo dzika eka vumunhu bya hina, hi ta va ni mianakanyo yo khuma.

Ku vuriwa yini hi wena? Xana wa swi nyenya swakudya leswi rhandziwaka hi un’wana? Loko ku vulavuriwa, xana u lwela leswaku ku va wena la tsemaka mhaka? Loko u tirha ni ntlawa, xana u langutela leswaku va landzelela mianakanyo ya wena? Loko swi ri tano, swi nga va swinene loko wo engetelanyana chukela ekofini ya wena!

Kambe, hilaha swi boxiweke hakona eka xihloko lexi hundzeke, ku pfumala ku twisisa ku nga ha ta hi xivumbeko xa xihlawuhlawu lexikulu. Nchumu wun’wana lowu nga endlaka ku pfumala ku twisisa ku kula i ku vilela ngopfu.

“Mintlhaveko Leyi Enteke Ya Ku Nga Tiyiseki”

Vativi va tinxaka ta vanhu, va kambisise matimu ya vanhu hikwalaho ko ringeta ku kuma nkarhi ni ndhawu leyi xihlawuhlawu exikarhi ka tinxaka xi rhangeke xi vonaka eka yona. Va kume leswaku muxaka lowu wa ku pfumala ku twisisa a wu vonaki nkarhi hinkwawo, naswona a wu vonaki hi mpimo lowu fanaka etikweni rin’wana ni rin’wana. Magazini wa le Jarimani lowu vulavulaka hi sayense ya ntumbuluko lowu nge GEO wu vika leswaku nkwetlembetano wa tinxaka wu va kona loko ku ri ni xiyimo xo tika, loko “vanhu va ri ni mintlhaveko leyi enteke ya ku nga tiyiseki swin’we ni ku vona onge va yisiwa ehansi.”

Xana “mintlhaveko [yo tano] leyi enteke ya ku nga tiyiseki,” yi tele namuntlha? Ina. Ku tlula rini na rini, vanhu va weriwa hi swiyimo swo tala swo tika. Ku pfumaleka ka mintirho, ku durha ka swilo, ku tala ngopfu ka vaaki, ku hela ka xisirhelelo xa ozoni, vugevenga emadorobeni lamakulu, ku thyakisiwa ka mati yo nwa, ku tlakuka ka ku hisa ka misava—ku chava kwihi na kwihi loku yaka emahlweni malunghana ni swilo leswi, ku endla ku vilela ku ya ku kula. Swiyimo swo tika swi vanga ku vilela, naswona ku vilela loku nga fanelangiki ku vanga ku pfumala ku twisisa.

Hi xikombiso, ku pfumala ku twisisa ko tano ku tikomba laha vanhu va tinxaka ni mindhavuko yo hambana-hambana va kumekaka kona, ku fana ni le matikweni man’wana ya le Yuropa. Hi ku ya hi xiviko xa National Geographic hi 1993, matiko ya le Vupela-dyambu bya Yuropa a ma ri ni valuveri vo tlula 22 wa timiliyoni hi nkarhi wolowo. Vanhu vo tala va le Yuropa “va titwe va nyangatsiwa hi ku tala ka vanhu vambe” va ririmi rimbe, va ndhavuko wumbe kumbe va vukhongeri byin’wana. Moya wo nyenya vanhu vambe wu sungule ku andza le Austria, Belgium, Britain, Furwa, Italy, Jarimani, Spain ni le Sweden.

Ku vuriwa yini hi varhangeri va misava? Hi va-1930 na va-1940, Hitler u endle leswaku ku pfumala ku twisisa ku va nawu wa hulumendhe. Lexi vavisaka, namuntlha varhangeri van’wana va politiki ni va vukhongeri, va tirhisa ku pfumala ku twisisa leswaku va hetisisa swikongomelo swa vona. Leswi swi ve tano etindhawini to tanihi le Austria, Furwa, Ireland, Russia, Rwanda ni le United States.

Papalata Ntlhamu Wo Tshika Swilo

Chukela leritsongo ekofini ya hina, ri nga hi endla hi vona leswaku ku pfumaleka swo karhi; chukela ro tala ngopfu ri nga endla leswaku nomu wa hina wu twa ku nyanganya loku nga tsakisiki. Swi tano ni hi ku pfumala ku twisisa. Anakanya hi ntokoto wa wanuna loyi a dyondzisaka ekholichini ya le United States.

Eka malembe yo hlayanyana lama hundzeke, David R. Carlin, Lotsongo, u kume ndlela yo olova, leyi humelelaka yo sungula mbulavurisano etlilasini. Leswi a a swi endla a ku ri ku vula mhaka leyi a kunguhateke leswaku yi ntlhontlha mianakanyo ya swichudeni swakwe, hi ku tiva leswaku a swi ta n’wi kaneta. Leswi a swi endla leswaku ku va ni mbulavurisano lowu hisaka. Kambe, hi 1989, Carlin u tsarile a vula leswaku endlelo leri fanaka a ra ha tirhi kahle. Hikwalaho ka yini? Hambileswi swichudeni a swi nga pfumelelani ni leswi a swi vulaka, a swi nga ha ri na mhaka ni ku tiphofula. Carlin u vula leswaku swi ngheniwe hi moya wo ka swi “nga vi na mhaka ni vaxopaxopi”—moya wa ku nga khathali, wa ku nga vi na mhaka.

Xana moya wa ku nga vi na mhaka wa fana ni ku va la twisisaka? Loko a nga ri kona loyi a khathalaka hi leswi munhu a swi anakanyaka kumbe a swi endlaka, swi vula leswaku mimpimanyeto a yi kona nikatsongo. Ku pfumaleka ka mimpimanyeto i ku honisa swilo—ku nga vi na mhaka hi ku helela. Xana xiyimo xexo xi nga tisa ku yini?

Hi ku ya hi Profesa Melzer, ku honisa swilo ku nga andza exikarhi ka vanhu lava amukelaka mimpimanyeto yo tala ya mahanyelo. Vanhu va sungula ku vona onge tindlela hinkwato ta mahanyelo ta amukeleka ni leswaku xin’wana ni xin’wana xi ya hi leswaku munhu u swi vonisa ku yini. Ematshan’weni yo dyondza ku anakanya ni ku lava ku tiva leswi amukelekaka ni leswi nga amukelekiki, vanhu “hakanyingi va dyondza ku ka va nga anakanyi hi ku helela.” Va pfumala nsusumeto lowunene lowu endlaka munhu a langutana ni ku pfumala ku twisisa ka van’wana.

Ku vuriwa yini hi wena? Xana minkarhi yo tala u tikuma u ri karhi u amukela moya wa ku nga vi na mhaka? Xana wa hleka loko ku vuriwa mafenya yo biha kumbe ya xihlawuhlawu? Xana wa n’wi pfumelela n’wana wa wena wa mufana kumbe wa nhwanyana, wa kondlo-a-ndzi-dyi a languta tivhidiyo leti kombisaka makwanga kumbe ku tikhoma loko biha? Xana a wu na mhaka loko vana va wena va tlanga mintlango leyi nga ni madzolonga ya le ka khompyutara?

Loko ku twisisa ku hundzeletiwa, ndyangu kumbe tiko hinkwaro ri ta vaviseka, tanihi leswi a nga riki kona la tivaka—kumbe la khathalaka—hi leswinene kumbe swo biha. Xirho xa Huvo ya milawu ya le United States, Dan Coats u tsundzuxe hi “ntlhamu wa ku twisisa loku hundzeletiweke.” Ku twisisa ku nga endla leswaku mianakanyo ya wena yi pfuleka; ku twisisa loku hundzeletiweke—ku honisa swilo—ku nga ku endla u nga tivi nchumu.

Kutani ke, i yini leswi hi nga swi tiyiselelaka, naswona i yini leswi hi faneleke hi swi ala? Hi xihi xihundla xo fikelela ku ringanisela loku faneleke? Leswi hi swona ku nga ta kaneriwa ha swona eka xihloko lexi landzelaka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Lwela ku languta swiyimo hi ndlela leyi ringaniseriweke