Vusweti ‘Mhangu Leyi Nga Tiviwiki’

“HI TWA to tala mayelana ni makhombo lama chavisaka ya ku hisisiwa ka misava hinkwayo ni vuandlalo bya ozoni ni ku thyakisiwa ka malwandle-nkulu,” ku vule mutsundzuxi wa Nhlangano wa Matiko, Dok. Mahbub Ul-Haq, kambe u engeterile: “Ku hisisiwa ka misava hinkwayo ni makhombo man’wana yo tala lama chavisaka eku heteleleni swi ta dlaya munhu un’wana ni un’wana [loko] timhangu leti nga tiviwiki ti vanga mafu yo tala siku na siku ematikweni lama hluvukaka.” Dok. Ul-Haq u vulavule hi yin’wana ya timhangu leti nga tiviwiki. U te: “Vusweti i mudlayi lonkulu hakunene.” Hi ndlela yihi?

Eka vo tala va vanhu va 1300 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo lava hanyaka hi tirhandi ta mune kumbe leti nga ehansi ka tona hi siku, vusweti hakunene byi hundzuka khombo leri dlayaka. Magazini wa UN Chronicle, wu vika leswaku vanhu lava fikaka eka 18 wa timiliyoni va fa lembe na lembe hikwalaho ka “swivangelo leswi fambisanaka ni vusweti.” Nhlayo leyi ya hlamarisa! Hi xikombiso, anakanya hi tinhloko-mhaka leti “kokaka nyingiso” loko vaaki hinkwavo va le Australia, va kwalomu ka 18 wa timiliyoni, va sikile hi lembe rin’we! Kambe, mafu ya timiliyoni leti ta swisiwana a “ku vulavuriwi ha wona ngopfu,” ku hlamusele vuhaxi bya Xiya-ni-moya xa Nhlangano wa Matiko. Entiyisweni, leyi i ‘mhangu leyi nga tiviwiki.’

Leswaku va yimisa ku nga tiviwi loku, vayimeri lava humaka ematikweni ya 117 lava veke kona eka nhlangano wo sungula wa World Summit for Social Development va vulavule hi tindlela to yimisa xiphiqo xa misava hinkwayo xa vusweti. “Malembe ya dzana makume-ntlhanu lama hundzeke misava yi sungule tsima ro lwisana ni vuhlonga,” ku tsundzuxe James Gustave Speth, mufambisi wa United Nations Development Programme. “Namuntlha hi fanele hi sungula tsima ra misava hinkwayo ro lwisana ni vusweti lebyi hlaselaka vanhu vo tala.” Ha yini va khumbeka hi mhaka leyi? U tsundzuxile, vusweti byi “vanga gome ni minkitsikitsi naswona [byi] nghenisa misava ya hina ekhombyeni.”

Kambe, hambileswi vapfhumba a va bula hi tindlela to herisa vusweti, ‘xipima-vusweti,’ lexi hlayaka nhlayo ya vana lava velekiwaka emindyangwini ya swisiwana siku rin’wana ni rin’wana, xi kombise leswaku xiyimo xa vusweti bya misava hinkwayo a xi ya xi nyanya. Xipimi lexi, lexi kombisiweke exivandleni xa ntsombano, xi kombise leswaku hi nkarhi wa nhlangano lowu leheke ku ringana vhiki, kwalomu ka 600 000 wa vana lava ha ku velekiwaka va engeteriwile eka xiyimo lexi yaka xi kula xa swisiwana. Emakumu ka siku ro hetelela ra nhlengeletano, xikombo xa xipimi lexi xi yimisiwile; kambe entiyisweni, hilaha Speth a vuleke hakona, “xiphiqo xa ha ya emahlweni xi kula.” Kutani xivutiso hi lexi nge, Xana xiphiqo lexi xi ta nyikiwa nyingiso?