Vuvabyi Bya Swihumbana Xana Byi Le Kusuhi Ni Ku Hela?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ENIGERIA

KU NGA khathariseki nhluvuko lowu hlamarisaka eswivandleni swa vutshunguri ni sayense, munhu a nga swi koti ku herisa swiphiqo swa yena swo tala leswi fambisanaka ni ku dyuhala. Leswi swi tano ni le ka matshalatshala yo herisa vuvabyi bya swihumbana.

Swi vonaka onge tindlela hinkwato to tshungula vuvabyi lebyi ti kona. Madokodela ma tiva ndzhendzheleko wa vutomi bya xidyeleri lexi. Vuvabyi lebyi swi olova ngopfu ku byi vona. Swidzidzirisi swo byi tshungula, leswi tirhaka, swi kona. Varhangeri va tihulumendhe va tiyimiserile ku seketela matshalatshala yo byi sivela. Kambe, swi vonaka onge vuvabyi lebyi hlaselaka timiliyoni ta vanhu eAfrika, Asia ni le Caribbean, Middle East ni le Amerika Dzonga bya ha ta tama byi ri kona.

Vuvabyi bya swihumbana (nakambe byi vitaniwa muthundangazi, kumbe ndzhundzhwana) i khale byi ri karhi byi hlasela vanhu. Mandza lama kumiweke eka vanhu lava omisiweke va le Egipta ma nyika vumbhoni bya leswaku vuvabyi lebyi byi va hlaserile Vaegipta emasikwini ya vafaro. Endzhaku ka malembe-xidzana ya makumenharhu, vuvabyi lebyi fanaka bya ha ri kona aEgipta, naswona byi onha rihanyo ra vaaki va timiliyoni va tiko rero. Eka swimitana swin’wana le Nile Delta, vanhu va 9 eka va 10 va khomiwe hi vuvabyi lebyi.

Egipta ro va rin’wana ra matiko ya 74 kumbe ku tlula laha vuvabyi bya swihumbana byi andzeke kona. Emisaveni hinkwayo, hi ku ya hi tinhlayo ta World Health Organization (WHO), vanhu va timiliyoni ta 200 va ni vuvabyi lebyi. Eka vanhu va timiliyoni ta 20 lava vabyaka swinene, kwalomu ka 200 000 wa vona va fa lembe na lembe. Eka vuvabyi lebyi vangiwaka hi swidyeleri swa le tindhawini to hisa, vuvabyi bya swihumbana ku vuriwa leswaku byi tlhandlama dari hi ku landza nhlayo ya vanhu lava byi va khomaka swin’we ni khombo leri byi ri tisaka eka vanhu ni ikhonomi.

Ndzhendzeleko Wa Vutomi Bya Xidyeleri Lexi

Ku twisisa vuvabyi bya swihumbana, ni ku tiva ku byi sivela ni ku byi tshungula, swi lava leswaku u twisisa xidyeleri lexi byi vangaka. Nchumu wa nkoka hi lowu: Leswaku xi kota ku hanya ni ku tlulela ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana, xidyeleri lexi xi fanele xi va ni tindhawu timbirhi, ku nga swivumbiwa swimbirhi leswi hanyaka leswi xi nga ta dya eka swona ni ku tshama eka swona. Xin’wana i xivumbiwa lexi mamisaka, xo tanihi munhu; xin’wana i xihumbana lexi tshamaka ematini yo tenga.

Swi fambisa xileswi. Loko munhu la nga ngheniwa hi xidyeleri lexi a ba mati kumbe a tipfuna ematini lama yimeke, etiveni, exinambyanini kumbe enambyeni, u humesa mandza ya xidyeleri lexi—kumbexana mandza ya kwalomu ka miliyoni hi siku. Mandza lawa a ma vonaki loko munhu a ri hava xikurisa swilo. Loko mandza ma hlangana ni mati, ma tlhotlhorha xidyeleri lexi. Swidyeleri leswi swi tirhisa swivoyana leswi nga emirini wa swona leswaku swi hlambela swi ya eka xihumbana lexi tshamaka ematini yo tenga, kutani swi fika swi nghena. Endzeni ka xihumbana lexi, swa andza eka mavhiki lama landzelaka ya mune ku ya eka ya nkombo.

Loko swi huma eka xihumbana lexi swi fanele swi nghena eka munhu kumbe eka xiharhi xihi na xihi lexi mamisaka ku nga si hela 48 wa tiawara. Handle ka sweswo swa fa. Loko xi fika eka xiharhi xexo lexi ngheneke ematini, xidyeleri lexi xi boxa nhlonge xi nghena xi ya fika engatini. Leswi swi nga ha hlohlonhanyana eka munhu, hambileswi hakanyingi a nga swi xiyiki leswaku ku na lexi ngheneke. Loko xi ri engatini, xidyeleri lexi xi famba xi ya fika eka nsiha wa ngati lowu yaka eka thundhela kumbe xi ya emarhumbyini, hi ku ya hi muxaka wa xidyeleri xa kona. Ku nga si hela mavhiki ma nga ri mangani swidyeleri leswi swa kula swi va swivungu swa xinuna ni swa xisati leswi kuleke ku fika eka 25 wa timilimitara hi ku leha. Endzhaku ka ku hlangana, xivungu xa xisati xi sungula ku humesa mandza ma nghena engatini ya xiharhi lexi, kutani ndzhedzeleko wa vutomi wu va wu helerile.

Kwalomu ka hafu ya mandza lawa ma huma emirini wa xiharhi lexi loko xi tipfuna (loko xi ri ni xidyeleri lexi hanyaka emarhumbyini) kumbe loko xi ba mati (loko xi ri ni xidyeleri lexi hanyaka eka thundhela). Mandza laman’wana ma sala emirini kutani ma onha swirho swa nkoka. Loko vuvabyi byi nyanya, muhlaseriwa a nga ha sungula ku hisa miri, a pfimba marhumbu ni ku mpfempfa ngati endzeni. Eku heteleleni vuvabyi byi nga ha vanga khensa ya thundhela, kumbe xivindzi ni tinso swi tshika ku tirha. Vahlaseriwa van’wana va oma swirho. Van’wana va fa.

Ntlhantlho Wa Xiphiqo Lexi

Leswaku ku siveriwa ku hangalaka ka vuvabyi lebyi, ku nga ha endliwa swilo swa mune. Loko munhu un’wana ni un’wana o teka magoza lawa emisaveni hinkwayo, vuvabyi lebyi a byi ta kukuriwa byi hela.

Goza ro sungula i ku herisa swihumbana hinkwaswo laha ku nga ni fambiselo ra mati kona. Tihumba hi tona ti endlaka leswaku xidyeleri lexi xi kota ku kula. Loko tihumba ti nga ri kona ni vuvabyi bya swihumbana a byi nge vi kona.

Nchumu wa nkoka a ku ri ku endla chefu leyi nga ni matimba lama aneleke yo dlaya tihumba kambe yi nga wu onhi mbango. Hi va-1960 na va-1970, matshalatshala yo herisa tihumba ma dlaye swilo hinkwaswo leswi hanyaka eka mati yo tala. Eka Theodor Bilharz Research Institute ya le Egipta ku endliwe matshalatshala yo kuma molluscicide (ku nga murhi wo dlaya tihumba) lowu wu nga swi dlayiki swilo swin’wana leswi hanyaka. Dr. Aly Zein El Abdeen, muungameri wa nhlangano lowu, u vule leswi malunghana ni murhi wo tano: “Wu ta cheriwa ematini, lama nga ta tirhisiwa hi swimilana, ma nwiwa hi vanhu ni swiharhi, ni laha tinhlampfi ti tshamaka kona, xisweswo hi fanele hi tiyiseka swinene leswaku ni xin’we xa swona a xi nge vaviseki.”

Goza ra vumbirhi i ku dlaya xidyeleri lexi evanhwini. Ku ta fikela exikarhi ka va-1970, a ku tirhisiwa swidzidzirisi leswi a swi vanga swiphiqo swin’wana. Hakanyingi, vutshunguri lebyi a byi lava leswaku munhu a hamba a kuma ntlhavelo lowu vavaka. Van’wana a va vilela va vula leswaku vutshunguri lebyi a byi vava ku tlula vuvabyi hi byoxe! Ku sukela kwalaho ku endliwe swidzidzirisi leswintshwa leswi tirhaka eku lwisaneni ni vuvabyi bya swihumbana, swo tanihi praziquantel, leswi nga ha nwiwaka kunene.

Hambileswi swidzidzirisi leswi swi tikombeke swi tirha etindhawini to tanihi le Afrika ni le Amerika Dzonga, xiphiqo lexikulu eka matiko yo tala i ku kuma mali yo swi xava. Hi 1991 WHO yi tiphofurile yi ku: “Matiko lama nga ni vuvabyi lebyi a ma swi koti ku teka magoza lama lavekaka yo lawula [vuvabyi bya swihumbana] hikwalaho ka ku durha ka vutshunguri bya kona; nxavo wa xidzidzirisi hi xoxe hakanyingi wu durha ku tlula mali leyi tindzawulo to tala ta rihanyo eAfrika ti nga na yona.”

Hambi ku ri etindhawini leti eka tona muvabyi a nga hakeriki leswaku a kuma swidzidzirisi, vanhu vo tala a va yi va ya kuma vutshunguri. Hikwalaho ka yini? Xivangelo xin’wana, hi leswaku vanhu lava faka a va talanga, xisweswo vanhu van’wana va yi teka yi ri mhaka yitsongo. Xivangelo xin’wana hi leswaku vanhu a va tali ku swi vona loko va khomiwe hi vuvabyi lebyi. Etindhawini tin’wana ta le Afrika, ku va ni ngati emixixitweni (ku nga xikombiso-nkulu xa vuvabyi lebyi) swi tolovelekile swinene lerova swi tekiwa tanihi xiphemu lexi tolovelekeke xa ku kula.

Goza ra vunharhu i ku sivela mandza ku nghena eswihlobyeni swa mati. Loko swihambukelo swo akiwa hi ndlela leyi nga ta sivela ku thyakisiwa ka swinkobyana leswi nga ekusuhi ni swihlovo swa mati, ni loko vanhu hinkwavo vo tirhisa swihambukelo, khombo ro khomiwa hi vuvabyi bya swihumbana ri nga hunguteka swinene.

Minkambisiso ya misava hinkwayo yi kombisa leswaku vuvabyi lebyi bya hunguteka swinene loko ku nghenisiwa mati lama taka hi tiphayiphi ni swihambukelo leswi tirhisaka mati, kambe swilo leswi swi ri swoxe a swi nge byi siveli. N’wasayense Alan Fenwick, loyi a endleke vulavisisi hi vuvabyi bya swihumbana ku tlula malembe ya 20, u ri: “Ndzhendzeleko lowu wu nga pfuxiwa hambi ku ri hi munhu un’we, hi ku tipfuna laha ku khulukaka mati.” Nakambe ku nga ha boxeka tiphayiphi ta nkululo, kutani ti humesa mati lama nga ni vuvabyi ma ya nghena eswihlobyeni swa mati.

Goza ra vumune i ku sivela vanhu ku nghena ematini lama nga ni xidyeleri lexi. Leswi na swona a swi olovi. Ematikweni yo tala, mativa, minkova ni milambu leyi phakelaka mati yo nwa ku tlhela ku hlambiwa eka yona, ku cheletiwa ha yona ni ku hlatswela swiambalo eka yona. Vaphasi va tihlampfi va tsakamisiwa hi mati siku na siku. Naswona eka mumu lowu vavulaka wa le tindhawini to hisa, tiva ra mati i vuhlambelo lebyi nga sivelekiki eka vana.

Xana Ntshembo Wa Vumundzuku Hi Wihi?

A swi kanakanisi leswaku vanhu swin’we ni minhlangano leyi tiyimiseleke, va tirha hi matimba leswaku va lwisana ni vuvabyi bya swihumbana naswona ku endliwe nhluvuko lowukulu swinene. Valavisisi va karhi va endla matshalatshala yo kuma ntlhavelo wa byona.

Hambiswiritano, ntshembo wo herisa vuvabyi lebyi wu vonaka wu nga ri kona. Dr. M. Larivière eka magazini wa vutshunguri wa le Furwa lowu nge La Revue du Praticien u te: “Hambileswi ku humeleriweke . . . , vuvabyi lebyi a byi tikombi byi hela.” Hambiloko vanhu va swi kota ku byi sivela ni ku byi tshungula, ntlhantlho wa misava hinkwayo wa xiphiqo lexi xa vuvabyi bya swihumbana a wu nge kumiwi ku kondza ku fika misava leyintshwa ya Xikwembu. Bibele yi tshembisa leswaku “a ku nga v̌i na munhu l’a akeke [kona] l’a nga ta ku: nḍa v̌abya.”—Esaya 33:24.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Loko vanhu va nghena ematini lama thyakeke, va nga ngheniwa hi xidyeleri lexi vangaka vuvabyi bya swihumbana