Tinyimpi Ta Vukhongeri Efurwa
HI Sonto, March 1, 1562, mufumi wa yindlu ya Guise, swin’we ni ndzisana ya yena Charles, mufundhisi lonkulu wa le Lorraine—varhangeri vambirhi va Vukhatoliki bya le Furwa—a va famba ni valanguteri va vona lava hlomeke va kongoma eVassy, ku nga muti lowu nga evuxeni bya Paris. Va anakanye ku yima ekerekeni ya le Vassy leswaku va ta va kona eka Masa.
Hi xitshuketa va twe mpfumawulo wa vuyimbeleri. Ku yimbelela loku a ku huma eka madzana yo hlayanyana ya Maprotestente lawa a ma hlengeletanile exitlatini leswaku ma gandzela. Masocha lawa ma manyukute ma nghena. Loko mpfilumpfilu lowu landzeleke wu ri karhi wu ya emahlweni, va haxane hi nhlamba ivi va sungula ku hoxetelana hi maribye. Masocha ma sungule ku balesela, ma dlaye makume-tsevu wa Maprotestente ivi ma vavisa vanhu van’wana va dzana.
Hi swihi swiendlakalo leswi vangeke ku dlayetelana loku? Xana Maprotestente ma angule njhani?
Xisekelo Xa Matimu
Exiphen’wini xo sungula xa lembe-xidzana ra vu-16, Furwa a ri fuwile naswona a ri ri ni vaaki vo tala. Nhluvuko lowu wa ikhonomi ni xiyimo xa nhlayo ya vaaki a swi fambisana ni matshalatshala yo endla swilo swa moya ni vumakwerhu bya Vukhatoliki. Vanhu a va lava kereke leyi nga fuwangiki ngopfu kambe leyi fanelekaka swinene. Swirho swin’wana swa vafundhisi swin’we ni swidyondzi swa mindhavuko ya vanhu, swi sindzise leswaku ku va ni ku hundzuka ka swa vukhongeri leswaku ku lwisaniwa ni tindlela to biha ta vabixopo lavakulu swin’we ni ku nga faneleki ka vafundhisi va swiyimo swa le hansi. Mufundhisi un’wana loyi a lweleke leswaku ku va ni ku cinca lokuntshwa a ku ri Guillaume Briçonnet, bixopo wa Khatoliki.
Exifundzheni xa yena xa Meaux, Briçonnet u khutaze vanhu hinkwavo ku hlaya Matsalwa. U tlhele a humesa mali yo seketela vuhundzuluxeri lebyintshwa bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki hi Xifurwa. Hi ku hatlisa a langutane ni ku pfurha ka vukarhi bya Yunivhesiti ya Ntivo-vukwembu ya Sorbonne le Paris, leyi nga mudyondzisi wa mikhuva ya Khatoliki, kutani yi kavanyete matshalatshala ya yena. Kambe bixopo a a sirheletiwa hi Francis wo Sungula, hosi ya le Furwa ku sukela hi 1515 ku ya fika hi 1547. Hi nkarhi lowu, hosi a yi ku tsakela ku hundzuka loku.
Hambiswiritano, Francis wo Sungula, u tiyiselele vuxopaxopi bya kereke ntsena loko byi nga xungeti nhleleko ni vun’we bya tiko. Hi 1534, Maprotestente lama hisekelaka etlhelo ma namarhete swifaniso leswi a swi sandza Masa ya Khatoliki tanihi hi ku gandzela swikwembu swa hava, ma tlhele ma belela xifaniso erivantini ra kamara leri hosi yi etlelaka eka rona. Hikwalaho ka sweswo, Francis wo Sungula u cince mianakanyo ya yena ivi a sungula tsima ra ntshikilelo hi vukarhi lebyikulu.
Ntshikilelo Wa Tihanyi
Hi ku hatlisa Maprotestente ma hisiwile etimhandzini ta nxaniso. Swidyondzi swo tala swa mindhavuko ya vanhu, lava va swi tweleke vusiwana ni lava a va ri valandzeri va Vuprotestente lebyi a bya ha ri byintshwa, va balekile etikweni. Valawuri va sungule ku kambela tibuku ni ku lawula vadyondzisi, vahangalasi ni vagandlisi va tibuku.
Mawaldo ma langutane ni ntshikilelo lowukulu wo kanetiwa hi valawuri. A a ma ri ntlawa lowutsongo wa vanhu lava tsakelaka Bibele lava tshamaka eswimitanini swa vusweti leswi nga edzonga-vuxa bya tiko leri. Van’wana va hisiwe etimhandzini ta nxaniso, madzana ya wona ma dlayeteriwile naswona kwalomu ka 20 wa swimitana swa wona swi hlaseriwile.—Vona bokisi leri nga eka tluka 6.
Hi ku vona xilaveko xa ku hundzuka ka swilo ekerekeni, huvo ya vabixopo va Khatoliki yi hlanganile hi December 1545, eTrent, le Italy. Loko huvo leyi yi veke xiboho hi 1563, hi ku ya hi The Cambridge Modern History, “xikongomelo a ku ri . . . ku seketela lava a va tiyimisele ku herisa Vuprotestente.”
Leswi Tlhontlheke Nyimpi
Leswi a swi karhele ku rindzela leswaku ku va ni ku cinca ka swilo, swirho swo tala swa ntlawa lowu lavaka ku hundzuka eKerekeni ya Khatoliki swi sungule ku seketela Vuprotestente. Kwalomu ka 1560, vakulukumba vo hlayanyana va Mafurwa ni vaseketeri va vona va tihlanganise ni Mayugonoti, ku nga ndlela leyi Maprotestente ma vitaniweke ha yona. Mayugonoti ma sungule ku va ni ndhuma swinene. Minkarhi yin’wana minhlangano ya wona ya le rivaleni a yi endleriwa ku tlhontlha ni ku pfuxa timholovo. Hi xikombiso, hi 1558, magidi ya wona ma hlengeletane le Paris hi masiku ya mune lama landzelanaka leswaku ma ta yimbelela tinsimu to dzunisa.
Swilo leswi hinkwaswo swi hlundzukise varhangeri lavakulu lava nga ni matimba va Kereke ya Khatoliki ni ntshungu lowun’wana wa Makhatoliki. Hi ku hlohloteriwa hi Mufundhisi lonkulu Charles wa le Lorraine, Hosi Henry wa Vumbirhi, loyi a landzeleke tata wakwe, Francis wo Sungula, u tivise ku humesiwa ka Edict of Écouen, hi June 1559. Xikongomelo xa yona lexi tiyeke a ku ri ku herisa “swikamba swa Malutere leswi nga riki na ndhuma.” Leswi swi vange tsima ro chavisa le Paris ro lwisana ni Mayugonoti.
Henry wa Vumbirhi u file endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani hikwalaho ka timbanga leti a ti kumeke entlangwini wo lwa hi matlhari. N’wana wa yena, Hosi Francis wa Vumbirhi, hi ku hlohloteriwa hi ndyangu wa Guise, u pfuxete nawu lowu tiyisaka xigwevo xa rifu eka Maprotestente lama sihalalaka. Elembeni leri landzeleke Francis wa Vumbirhi u file, kutani mana wa yena, Catherine de Médicis, u sungule ku fuma ematshan’weni ya ndzisana ya yena ya khume ra malembe hi vukhale, Charles wa Vukaye. Nawu wa ndzivalelano wa Catherine, a wu nga tsakeriwi hi va yindlu ya Guise, lava a va tiyimisele ku herisa Vuprotestente.
Hi 1561, Catherine u lave leswaku ku va ni nhlengeletano ePoissy, ekusuhi ni le Paris, laha eka yona a ku ri ni vafundhisi va Khatoliki ni va Protestente. Eka nawu lowu humesiweke hi January 1562, Catherine u nyike Maprotestente ntshunxeko wo hlengeletana leswaku ma gandzela ehandle ka miti. Makhatoliki a ma nyenyetsekile! Leswi swi pfule ndlela ya leswi humeleleke endzhaku ka tin’hweti timbirhi—ku nga ku dlayetelana ka Maprotestente exitlatini lexi nga emutini wa Vassy, hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni.
Tinyimpi Tinharhu To Sungula
Ku dlayetela loku ka le Vassy ku tlhontlhe nxaxamelo wo sungula wa tinyimpi ta nhungu ta vukhongeri leti mbombometeke Furwa eku dlayetelaneni hi vomu loku tsemaka nhlana ku sukela hi 1562 ku fika exikarhi ka va-1590. Hambileswi swiphiqo swa tipolitiki ni swa ntshamisano a swi katseka, ku halatiwa ka ngati loku a ku vangiwa ngopfu-ngopfu hi nhlohlotelo wa vukhongeri.
Endzhaku ka Nyimpi ya le Dreux leyi koxeke vutomi bya vanhu va 6000 hi December 1562, nyimpi leyi yo sungula ya vukhongeri yi herile. Ntwanano wa ku Rhula wa le Amboise, lowu sayiniweke hi March 1563, wu nyike vakulukumba va Mayugonoti ntshunxeko lowu hikiweke wo gandzela etindhawini to karhi.
The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Nyimpi ya vumbirhi yi tlhontlhe hi Mayugonoti lawa a ma chava kungu ro biha ra misava hinkwayo ra Khatoliki.” Hi nkarhi wolowo, vamajisitarata va Makhatoliki a va tolovele ku dlaya vaaka-tiko hi ku va tlimba nkolo hikwalaho ka leswi a va ri Mayugonoti. Hi 1567, matshalatshala ya Mayugonoti yo ringeta ku khoma Hosi Charles wa Vukaye ni mana wakwe, Catherine, ma tlhontlhe nyimpi ya vumbirhi.
Endzhaku ka loko a hlamusele ngopfu hi nyimpi leyi halateke ngati swinene le St.-Denis, ehandle ka Paris, van’wamatimu Will na Ariel Durant va tsarile, va ku: “Nakambe Furwa ri tlhele ri tivutisa leswaku i vukhongeri bya muxaka muni lebyi susumetelaka vanhu eku dlayetelaneni hi ndlela yoleyo.” Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, hi March 1568, Ntwanano wa ku Rhula wa le Longjumeau wu nyike Mayugonoti xiyimo lexi ma tiphineke ha xona enkarhini lowu hundzeke ehansi ka Ntwanano wa ku Rhula wa Amboise.
Hambiswiritano, Makhatoliki a ma hlundzukile naswona ma arile ku endla swiboho swa ntwanano wa ku rhula. Xisweswo, hi September 1568, nyimpi ya vunharhu ya vukhongeri yi tlhekekile. Ntwanano wa ku rhula lowu landzeleke wu nyike Mayugonoti ntshunxeko wun’wana lowukulu. Madoroba lama nga ni makhokholo, ku katsa ni hlaluko ra La Rochelle, swi nyikiwe wona. Ku engetela kwalaho, nghanakana leyi xiximekaka ya Protestente, Admiral de Coligny, u hlawuriwe ku va xirho xa huvo ya hosi. Makhatoliki ma tlhele ma nyenyetseka.
Siku Ro Dlayetelana Ra “Mukwetsimi” Bartholomew
Endzhaku ka kwalomu ka lembe, hi August 22, 1572, Coligny u pone ku dlayiwa le Paris, leswi swi humelele loko a ri karhi a suka le Xigodlhweni xa Louvre a ya endlwini yakwe. Hi ku hlundzuka, Maprotestente ma xungete hi ku lava ku teka magoza ya vukarhi leswaku ma tirihisela loko vululami byi nga endliwi hi ku hatlisa. Enhlengeletanweni leyi khomiweke exihundleni, Hosi Charles wa Vukaye loyi a ha ri muntshwa ni mana wa yena Catherine de Médicis, swin’we ni tinghanakana to hlayanyana va bohe ku dlaya Coligny. Leswaku va sivela ku tirihisela kun’wana ni kun’wana, va tlhele va lerisa leswaku ku dlayiwa Maprotestente hinkwawo lawa a ma tile le Paris emucatweni wa Muprotestente Henry wa le Navarre na n’wana wa Catherine, Margaret wa le Valois.
Hi vusiku bya August 24, tinsimbi ta kereke ya Saint-Germain-l’Auxerrois, leyi nga ekusuhi na Louvre, ti twarise mpfumawulo wa leswaku ku dlayetela ku fanele ku sungula. Mufumi lonkulu wa yindlu ya Guise ni vanhu va yena va tsutsumele emuakweni lowu Coligny a etlele eka wona. Coligny u dlayeriwe kwale ivi a cukumetiwa hi fasitere, naswona ntsumbu wa yena wu cakanyeteriwile. Mufumi lonkulu wa Khatoliki u hangalase marito lawa: “Ma dlayeni hinkwawo. Lexi i xileriso xa hosi.”
Ku sukela hi August 24 ku ya ka 29, swilo leswi tsemaka nhlana a swi tate switarata swa le Paris. Van’wana va vule leswaku nambu wa Seine a wu khuluka ngati ya magidi ya Mayugonoti lama dlayiweke. Hi laha ku fanaka, emadorobeni man’wana na kona a ku khuluka ngati. Swiringanyiso swa nhlayo ya lava dlayiweke swi hambana ku suka eka 10 000 ku fika eka 100 000; hambiswiritano, vo tala va pfumelelana eka nhlayo leyi nga kwalomu ka 30 000.
N’wamatimu un’wana u vikile a ku: “Nchumu wun’wana lowu nyenyetsaka tanihi ku dlayetelana hi koxe, a a ku ri ntsako lowu vangiweke hi ku dlayetelana.” Loko a twe hi ta ku dlayetelana loku, Mupapa Gregory wa Vukhume-nharhu u lerise leswaku ku va ni nkhuvo wa ku nkhensa naswona u rhumele marungula ya yena yo tlangela eka Catherine de Médicis. Nakambe u tlhele a lerisa leswaku ku va ni mfungho wo hlawuleka wa ku tlangela nkhuvo wo tsundzuka ku dlayeteriwa ka Mayugonoti naswona u pfumelele ku mpfampfarhutiwa ka xifaniso xa ku dlayetelana loku lexi nga ni marito lama nge: “Mupapa wa ku seketela ku dlayiwa ka Coligny.”
Ku vikiwa leswaku endzhaku ka ku dlayetelana loku, Charles wa Vukaye u ve ni swivono swa vanhu lava a va hlaseleke naswona a a byela muongori wa yena a ku: “Ndzi yingise ndzayo yo biha hakunene! Oho Xikwembu xanga, ndzi rivalele!” U fe hi 1574, a ri ni malembe ya 23 naswona u landzeriwe hi makwavo Henry wa Vunharhu.
Tinyimpi Ta Vukhongeri Ti Ye eMahlweni
Hi nkarhi lowu fanaka, vunyingi bya Makhatoliki a byi hlohloteriwa hi varhangeri va byona leswaku byi lwisana ni Mayugonoti. Le Toulouse, vafundhisi va Khatoliki va khutaze valandzeri va vona va ku: “Dlayani hinkwawo, onhetelani; hina hi vatata wa n’wina. Hi ta mi sirheleta.” Hi ku tirhisa ntshikilelo wa tihanyi, hosi, tihuvo ta vuavanyisi, vafumi ni varhangeri va veke xikombiso ivi mintshungu ya Makhatoliki yi landzela.
Hambiswiritano, Mayugonoti ma tirihiserile. Ku nga si hela tin’hweti timbirhi ku suka eka Siku ro dlayetelana ra “Mukwetsimi” Bartholomew, ma sungule nyimpi ya vumune ya vukhongeri. Laha ma tluleke Makhatoliki hi nhlayo, ma fayetele swifaniso, swihambano ni tialtari etikerekeni ta Khatoliki naswona ma tlhela ma dlaya. John Calvin, murhangeri wa Vuprotestente bya Mafurwa, exiphephanini xa yena lexi nge, Declaration to Maintain the True Faith, u te: “Xikwembu a xi lavi ku siyiwa madoroba kumbe vanhu.”
Tinyimpi tin’wana ta mune ta vukhongeri ti landzerile. Ya vuntlhanu yi hele hi 1576 loko Hosi Henry wa Vunharhu a sayina ntwanano wa ku rhula lowu nyikeke Mayugonoti ntshunxeko lowu heleleke wa vugandzeri kun’wana ni kun’wana eFurwa. Eku heteleleni, Makhatoliki ya doroba-nkulu ra Paris ma pfukele Henry wa Vunharhu ma tlhela ma n’wi hlongola, a ma n’wi teka tanihi loyi a rivalelaka Mayugonoti ku tlula mpimo. Makhatoliki ma sungule hulumendhe yo kaneta, ku nga Ntwanano wo Kwetsima wa Khatoliki leyi rhangeriweke hi Henry wa yindlu ya Guise.
Eku heteleleni, nyimpi ya vunhungu kumbe Nyimpi ya va-Henry Vanharhu, Henry wa Vunharhu (Mukhatoliki) u simeke ntwanano ni loyi a ta va mutlhandlami wakwe enkarhini lowu taka, Henry wa le Navarre (Muprotestente), leswaku va lwisana na Henry wa yindlu ya Guise (Mukhatoliki). Henry wa Vunharhu u swi kotile ku endla leswaku Henry wa yindlu ya Guise a dlayiwa, kambe hi August 1589, Henry wa Vunharhu u dlayiwe hi nghwendza ya Dominiki. Xisweswo, Henry wa le Navarre, loyi a poneke ku dlayiwa emalembeni ya 17 ya le mahlweni ka Siku ro dlayetelana ra “Mukwetsimi” Bartholomew, u ve Hosi Henry wa Vumune.
Tanihi leswi Henry wa Vumune a ri Muyugonoti, va le Paris va arile ku titsongahata eka yena. Ntwanano wo Kwetsima wa Khatoliki wu hlele ku lwisana na yena wu hlomile etikweni hinkwaro. Henry u hlurile eka tinyimpi to hlayanyana, kambe loko vuthu ra le Spain ri fikile leswaku ri ta pfuneta Makhatoliki, eku heteleleni u anakanye ku fularhela Vuprotestente ivi a amukela vukhongeri bya Khatoliki. Loko a tlhomiwe harhi ya vuhosi hi February 27, 1594, Henry u nghene le Paris laha vanhu hinkwavo lava se a va hlakatiwe hi nyimpi va n’wi dzuniseke tanihi hosi.
Xisweswo Tinyimpi ta Furwa ta Vukhongeri ti hele endzhaku ka malembe lama tlulaka 30 laha Makhatoliki ni Maprotestente nkarhi na nkarhi ma dlayaneke. Hi April 13, 1598, Henry wa Vumune u humese Edict of Nantes leyi dumeke ematin’wini, leyi nyikeke Maprotestente ntshunxeko wa ripfalo ni wo gandzela. Hi ku ya hi mupapa, nawu lowu a wu ri “nchumu wo biha ku tlula mpimo ku anakanya ha wona hikuva wu nyike un’wana ni un’wana ntshunxeko wa ripfalo, lowu a ku ri nchumu lowu nyenyetsaka emisaveni hinkwayo.”
Hinkwako eFurwa, Makhatoliki ma vone onge nawu lowu a wu ri wo xenga Henry eka xitshembiso xa yena xo seketela xileriso xa wona. Kereke a yi tshamanga hi mavoko ku fikela loko ku hele kwalomu ka lembe-xidzana, Louis wa Vukhume-mune a herise Edict of Nantes, ivi a sungula ku xanisa Mayugonoti hi tihanyi letikulu.
Vuyelo Bya Tinyimpi
Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-16, rifuwo ra Furwa ri nyamalarile. Hafu ya mfumo a yi hlaseriwile, yi phangiwile, yi kutsuriwile kumbe yi onheteriwa. Masocha ma phangele vanhu swilo swa vona, leswi endleke leswaku swisiwana swi sungula ku xandzuka. Vunyingi bya Maprotestente byi dlayiwe hi swigwevo swa rifu, hi ku dlayeteriwa, hi ku hlongoriwa etikweni ni ku landzurisiwa ripfumelo, loko ku sungula lembe-xidzana ra vu-17 a byi hungutekile hi nhlayo.
Swi le rivaleni leswaku, Makhatoliki ma hlurile eTinyimpini ta le Furwa ta Vukhongeri. Kambe, xana Xikwembu xi katekise ku hlula ka vona? Swi le rivaleni leswaku a swi tano. Hi ku hetiwa matimba hi ku dlayetelana hinkwako loku endliweke hi vito ra Xikwembu, Mafurwa yo tala a ma ha ri na mhaka na byona vukhongeri. Hi wona lawa ma sunguleke leswi vitaniweke ndlela leyi tolovelekeke leyi nga riki ya Vukreste ya lembe-xidzana ra vu-18.
[Blurb on page 9]
“Xikwembu a xi lavi ku siyiwa madoroba kumbe vanhu.”
Ku vule murhangeri wa Vuprotestente bya le Furwa
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]
Mawaldo Ma Ve Ni Vurhena Ku Ve Ni Vuyelo Byihi?
PIERRE VALDES kumbe Peter Waldo, a a ri n’wamabindzu la fuweke hi lembe-xidzana ra vu-12 le Furwa. Hi nkarhi lowu Kereke ya Rhoma Khatoliki yi kunguhateke hi vomu ku endla leswaku vanhu va nga vi na mhaka ni Bibele, Waldo u hakelele vuhundzuluxeri bya Tievhangeli ni tibuku tin’wana ta Bibele leswaku ti yisiwa eka ririmi leri tolovelekeke ra vanhu va le dzonga-vuxa bya Furwa. Ku sukela enkarhini wolowo u tshike bindzu ra yena ivi a tinyiketela ku chumayela Evhangeli. Hi ku hatlisa vo tala va n’wi joyinile, kutani hi 1184 yena ni vanghana va yena va hlongoriwile hi Mupapa Lucius wa Vunharhu.
Hi ku famba ka nkarhi, mintlawa leyi ya vachumayeri lava kongomisiwaka hi Bibele yi sungule ku tiviwa tanihi Mawaldo. Vanhu lava a va lwela leswaku ku tlheleriwa etidyondzweni ni le ka mikhuva ya Vukreste byo sungula. Va ale mikhuva ni tidyondzo ta ndhavuko ta Khatoliki, ku katsa ni ku hakela ndziho wa swidyoho, ku khongela vafi, pagatori, ku gandzela Mariya, ku khongela “vakwetsimi,” nkhuvulo wa tincece, ku khinsameriwa ka xihambano ni dyondzo ya ku hundzuka hi singita. Hikwalaho ka sweswo, Mawaldo hakanyingi a ma xanisiwa swinene hi Kereke ya Khatoliki. N’wamatimu Will Durant u hlamusela xiyimo xa loko Hosi Francis wo Sungula a sungula tsima ro lwisana ni lava nga riki Makhatoliki:
“Mufundhisi Lonkulu de Tournon, u vule leswaku Mawaldo ma ni xikungu xo biha xo xenga hulumendhe, u hlohlotele Hosi leyi vabyaka, leyi kanakanaka leswaku yi sayina xileriso (January 1, 1545) xa leswaku Mawaldo hinkwawo lama voniwaka nandzu wa vugwinehi ma fanele ma dlayiwa. . . . Ku nga si hela vhiki (April 12-18) swimitana swo hlayanyana a swi hisiwe swi ku lohlo; eka xin’wana xa swona, 800 wa vavanuna, vavasati ni vana va dlayiwile; hi tin’hweti timbirhi a ku dlayiwe vanhu va 3000, swimitana swa 22 a swi herisiwile, vavanuna va 700 a va rhumeriwe eswikepeni swa nyimpi. Vavasati va 25 lava a va tsemeke nhlana va lave vutumbelo ekheleni, kutani va dlayiwe hi xihluku hi ndzilo lowu a wu tshiveriwe enon’wini wa rona.”
Malunghana ni swiendlakalo swa matimu swo tanihi leswi, Durant u te: “Minxaniso leyi a ku ri ku tsandzeka lokukulu ka ku fuma ka Francis.” Kambe, xana va khumbeke njhani lava xiyeke xivindzi xa Mawaldo hi nkarhi wa ku xanisiwa loku lerisiweke hi hosi? Durant u tsarile: “Xivindzi xa lava dlayeriweke ripfumelo xi endle leswaku ndlela ya vona yi xiximeka ni ku dzuneka; vahlaleri va magidi va fanele va tsakile va tlhela va karhateka, lava handle ka ku dlayetela loku loku hlamarisaka, kumbexana a va nga ta pfuka va tikarhatele ku cinca ripfumelo ra vona leri va ri kumeke hi ndzhaka.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]
Ku dlayetelana ka le Vassy ku tlhontlhe tinyimpi ta vukhongeri
[Credit Line]
Bibliothèque Nationale, Paris
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Siku ro Dlayetelana ra “Mukwetsimi” Bartholomew, hi siku leri magidi ya Maprotestente ma dlayeteriwe hi Makhatoliki
[Credit Line]
Photo Musée cantonal des Beaux-Arts, Lausanne
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Maprotestente ma dlaye Makhatoliki ma tlhela ma onhetela nhundzu ya kereke (ehenhla ni la hansi)
[Credit Line]
Bibliothèque Nationale, Paris
Bibliothèque Nationale, Paris