Ku Baleka Ka Vahuguenot Va Ya eNtshunxekweni

“Hi vito ra Hosi na Nkosikazi, . . . Laha ha Hlambanya, Leswaku Maprotestente hinkwawo ya le Furwa lama nga ta lava Vutumbelo, ni ku Ta eMfun’weni wa Hina, a va nge Sirheleriwi hi va le Vuhosini bya Hina ntsena . . . Kambe Hi ta tlhela Hi Endla Matshalatshala hi Tindlela hinkwato leti kotekaka Leswaku hi va Seketela ni ku va Pfuna . . . leswaku ku hanya ni ku tshama ka vona eXivandleni lexi swi va leswi va enerisaka ni ku va olovela.”

XI HLAYEKISA xisweswo xihlambanyo xa 1689 xa William na Mary, hosi ni nkosikazi va le Nghilandhi. Kambe ha yini Maprotestente ya le Furwa, kumbe Vahuguenot, hilaha va tiviweke hakona, va lave vutumbelo ni nsirhelelo ehandle ka le Furwa? Ha yini ku baleka ka vona eFurwa malembe ya kwalomu ka 300 lama hundzeke ku fanele ku hi tsakisa namuntlha?

Yuropa ra lembe-xidzana ra vu-16 a ri hlaseriwe hi nyimpi ni timholovo leti katsaka vukhongeri. Furwa, ni Tinyimpi ta rona ta Vukhongeri (1562-1598) exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente, yi katsekile eka mpfilumpfilu lowu. Hambiswiritano, hi 1598, Hosi ya le Furwa Henry wa Vumune u sayine xileriso xa ndzivalelano, Xileriso xa le Nantes, a nyika Maprotestente lama nga Vahuguenot ntshunxeko wo karhi wa vukhongeri. Ku amukeriwa loku ka le nawini ka vukhongeri byimbirhi a ku hlawulekile eYuropa. Ku ringana nkarhi wo karhi swi herise mpfilumpfilu wa vukhongeri lowu wu hlaseleke Furwa ya lembe-xidzana ra vu-16 ku ringana malembe yo tlula 30.

Hambileswi a xi endleriwe ku “tshama xi ri kona, xi nga hundzuki,” hi 1685 Xileriso xa Nantes xi herisiwe hi Xileriso xa le Fontainebleau. Mutivi wa filosofi wa Mufurwa Voltaire endzhakunyana u hlamusele ku herisiwa loku tanihi “rin’wana ra makhombo lamakulu ya Furwa.” Hi xinkarhana, xi hlohlotele ku baleka ka Vahuguenot va kwalomu ka 200000 va ya ematikweni man’wana. Hambiswiritano, vuyelo bya ku baleka koloko byi teke nkarhi wo leha. Kambe ha yini xileriso xo sungula lexi seketelaka ntshunxeko wa vukhongeri xi herisiwile?

Xi Kanetiwile Ku Sukela Eku Sunguleni

Hambileswi Xileriso xa Nantes xi tirheke ximfumo ku ringana malembe ya kwalomu ka 90, n’wamatimu un’wana u vula leswaku ana se “a xi fa loko xi herisiwa hi 1685.” Hakunene, xileriso lexi a xi nga endliwanga emasungulweni lama tiyeke. Ku sukela eku sunguleni, xi hoxe xandla eka leswi hlamuseriweke tanihi “nyimpi ya vusukumbele” exikarhi ka vafundhisi va Khatoliki ni lava a va va vitana “R.P.R.” (Lava vuriwaka Vukhongeri lebyi Hundzukeke) Ku sukela loko xi humesiwile hi 1598 ku fikela kwalomu ka 1630, ku kanetiwa ka Xileriso xa Nantes a ku endliwa hi njhekanjhekisano wa le rivaleni exikarhi ka Maprotestente ni Makhatoliki ni hi ku hangalasiwa ka tibuku ta mintlawa ya vukhongeri. Hambiswiritano, a ku hlaselaniwa hi tindlela to tala.

Endzhaku ko lwa ni Maprotestente ku sukela hi 1621 ku ya eka 1629, hulumendhe ya le Furwa yi ringete ku va sindzisa ku va entlaweni wa Khatoliki hi ku tirhisa tindlela to karhi to va endlisa hi nkani. Nhlaselo lowu a wu nyanyisiwa hi Louis wa Vukhumemune, “Hosi ya Dyambu.” Endlelo ra yena ra ku xanisa ri vange ku herisiwa ka Xileriso xa Nantes.

Nsivelo

Tanihi xiphemu xa nsivelo, timfanelo ta vaaki va Maprotestente ti herisiwile hakatsongo-tsongo. Exikarhi ka 1657 na 1685, ku endliwe swileriso swa kwalomu ka 300 leswi hakanyingi a swi vuriwe hi vafundhisi leswi a swi lwisana ni Vahuguenot. Swileriso swoleswo swi hlasele xivumbeko xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya vona. Hi xikombiso, mintirho yo tala leyi thwaseriwaka, yo tanihi swa vutshunguri, nawu hambi ku ri vusungukati, a yi yirisiwile eka Vahuguenot. Malunghana ni vusungukati, n’wamatimu un’wana u te: “A swi kotekisa ku yini ku veka vutomi bya munhu emavokweni ya muxandzuki loyi pakani ya yena a ku ri ku herisa fambiselo leri a ri ri kona?”

Matimba ya ntshikilelo ma tiyisiwe swinene hi 1677. Muhuguenot wihi na wihi loyi a a kumiwa a ri karhi a ringeta ku hundzula Mukhatoliki a fanele a rihisiwa hi gidi ra tiphawundi ta le Furwa. Timali ta mfumo leti humaka eka swibalo leswi tlakukeke a ti tirhiseriwa ku kucetela Vahuguenot leswaku va hundzuka. Hi 1675 mufundhisi wa Khatoliki u nyike Hosi Louis wa Vukhumemune 4,5 wa timiliyoni ta tiphawundi ta le Furwa, a ku: “Sweswi u fanele u ya emahlweni u kombisa ku nkhensa hi ku tirhisa vulawuri bya wena u herisa vugwinehi hilaha ku heleleke.” Endlelo leri ro “xava” vanhu leswaku va hundzuka ri endle leswaku ku va ni vanhu va kwalomu ka 10 000 lava hundzukeke Makhatoliki ku nga si hela malembe manharhu.

Hi 1663 ku hundzuka u va Muprotestente swi yirisiwile. Nakambe a ku ri ni swipimelo malunghana ni laha Vahuguenot a va fanele va tshama kona. Xikombiso xa magoza lama hundzeletiweke lama tekiweke hi leswaku vana lava nga ni malembe ya nkombo a va pfumeleriwa ku va Makhatoliki hambiloko vatswari va vona va nga swi tsakeli. Vatswari lava nga Maprotestente va sindzisiwe ku hakelela dyondzo ya vana va vona leyi a va yi kuma eka Majesuit kumbe valeteri van’wana va Makhatoliki.

Tlhari rin’wana leri a va sivela Vahuguenot ha rona a ku ri Compagnie du Saint-Sacrement ya le xihundleni (Ntlawa wa Xilalelo lexi Kwetsimaka). Leri a ku ri vandla ra Khatoliki leri n’wamatimu Janine Garrisson a vulaka leswaku ri hetelele ri ri “nhlangano lowukulu” lowu kumekaka eFurwa hinkwayo. Loko wu nghene etindhawini ta nkoka swinene ta vanhu, wu seketeriwe hi timali ni ku kuma rungula ra tinhlori. Garrisson u hlamusela leswaku marhengu ya wona a ma tele: “Ku sukela eka ntshikilelo ku ya eka vukavanyeti, vulawuri ku ya eka ku sola, Compagnie yi tirhise tindlela hinkwato leswaku yi tsanisa Maprotestente.” Hambiswiritano, Vahuguenot vo tala va tshame eFurwa hi nkarhi lowu wa ku xanisiwa. N’wamatimu Garrisson u ri: “Swa tika ku twisisa xivangelo xa ku va Maprotestente ma nga sukanga hi xitalo eMfun’weni lowu tanihi leswi ku vengiwa ka wona a ku ya ku engeteleka hakatsongo-tsongo.” Hambiswiritano, eku heteleleni ku balekela entshunxekweni ku ve loku bohaka.

Ku Tlhelela eMasungulweni

Ntwanano wa Ku Rhula ka le Nymegen (1678) ni wa Ku Veka Matlhari eHansi wa le Ratisbon (1684), wu ntshunxe Hosi Louis wa Vukhumemune eka nyimpi ya le handle ka tiko. Entsungeni wa Muhocho eNghilandhi, Mukhatoliki u ve hosi hi February 1685. Louis wa Vukhumemune u kote ku tirhisa xiyimo lexi lexintshwa. Malembe ma nga ri mangani emahlweninyana, mufundhisi wa Khatoliki eFurwa u humese Milawu ya Mune ya Gallican, leyi hikeke matimba ya mupapa. Kutani Mupapa Innocent wa Vukhumen’we “u langute Kereke ya le Furwa tanihi leyi gwineheke.” Hikwalaho, hi ku herisa Xileriso xa le Nantes, Louis wa Vukhumemune a ta antswisa ndhuma ya yena leyi onhiweke ivi a vuyetela vuxaka bya ntolovelo ni mupapa.

Nawu wa hosi eka Maprotestente wu ve lowu nga hundzukiki. Endlelo ro olova (nkhongotelo ni nawu) entiyisweni a ri tirhanga. Hi hala tlhelo, masocha ya tihanyia ma humelerile. Kutani hi 1685, Louis wa Vukhumemune u sayine Xileriso xa Fontainebleau, a herisa Xileriso xa Nantes. Nxaniso wa tihanyi lowu a wu fambisana ni ku herisiwa ka xileriso lexi wu siye Vahuguenot exiyin’weni xo biha swinene ku tlula lexi a va ri eka xona emahlweni ka Xileriso xa Nantes. Xana a va ta endla yini sweswi?

Xana A Va Ta Tumbela, Va Lwa, Kumbe Va Baleka?

Vahuguenot van’wana va hlawule ku gandzela exihundleni. Leswi tindhawu leti a va hlanganyela eka tona a ti herisiwile naswona ku gandzela ka vona ka le rivaleni ku yirisiwile, va hundzukele eka ‘Kereke ya le Mananga,’ kumbe vugandzeri lebyi tumbeleke. Leswi a swi ri tano hambileswi vanhu lava a va khoma minhlangano yoleyo a va tiveka ekhombyeni ro gweviwa rifu, hi ku ya hi nawu lowu humesiweke hi July 1686. Vahuguenot van’wana va landzule vupfumeri bya vona, va anakanya leswaku swi ta koteka leswaku va tlhela va hundzukela eka byona endzhaku ka nkarhi. Vanhu volavo lava hundzukeke va ve Makhatoliki hi nomu leswi a swi ta tekeleriwa hi tinxaka ta le ndzhaku.

Hulumendhe yi ringetile ku hlanganisa vanhu lava hundzukeke. Leswaku va kuma mintirho, vanhu lava ha ku hundzukaka a va fanele va humesa xitifiketi xa ku va ka vona Makhatoliki lexi sayiniweke hi mufundhisi wa vona, loyi a xiyeke leswaku va ta ekerekeni. Loko vana a va nga khuvuriwanga naswona va nga kurisiwanga va ri Makhatoliki, a va ta tekiwa eka vatswari va vona. Swikolo a swi fanele swi dyondzisa dyondzo ya Khatoliki. Ku endliwe matshalatshala leswaku ku humesiwa tibuku ta vukhongeri leti pfumelelanaka ni Khatoliki ti nyikiwa “vanhu va Buku [Bibele],” hilaha Maprotestente a ma vitaniwa hakona. Hulumendhe yi kandziyise tibuku to tlula miliyoni ivi yi ti rhumela etindhawini leti vanhu vo tala va hundzukeke eka tona. Milawu ya kona a yi tika swinene lerova loko munhu loyi a a vabya a ala mihivahivana yo hetelela ya Khatoliki ivi endzhaku ka sweswo a hlakarhela, a gweveriwa ku ya ekhotsweni kumbe eswikepeni swa nyimpi vutomi bya yena hinkwabyo. Naswona loko endzhakunyana a fa, ntsumbu wa yena a wo lahliwa ntsena onge i thyaka, kutani nhundzu ya yena a yi tekiwa.

Vahuguenot van’wana va hlome matlhari. Exifundzheni xa Cévennes, lexi a xi tiviwa hikwalaho ka ku hisekela ka xona vukhongeri, Vahuguenot lava nga enyimpini lava a va vitaniwa Macamisard va xandzukile hi 1702. Loko ma lwisana ni ku tumbelela ka Macamisard ni ku hlasela ka nivusiku, masocha ya hulumendhe ma hise swimitana. Hambileswi ku hlasela ka Vahuguenot ka xitshuketa ku yeke emahlweni ku ringana nkarhi wo karhi, hi 1710 matimba ya masocha ya Hosi Louis a ma herise Macamisard.

N’wangulo wun’wana wa Vahuguenot a ku ri ku baleka eFurwa. Ku baleka loku ku vitaniwe ku rhurha ka xiviri. Vahuguenot vo tala a va pfumala loko va famba hikuva mfumo a wu va tekele swilo swa vona, Kereke ya Khatoliki yi amukela xiphemu xa rifuwo ra kona. Kutani a swi nga olovi ku baleka. Hulumendhe ya le Furwa yi angule hi ku hatlisa eka leswi a swi humelela, yi tshama yi veke tihlo etindleleni leti humaka ni ku ngundzuvanya swikepe. Swigevenga swi phange nhundzu eka swikepe leswi sukaka eFurwa, hikuva a swi kuma swilo swo tala leswi tekeriweke vabaleki. Vahuguenot lava a va kumiwa va ri karhi va baleka va xupuriwe hi tihanyi. Ku nyanyisa swilo, vakamberi lava tirhaka etikweni a va ringeta ku kuma mavito ya lava kunguhataka ku baleka ni tindlela leti a va ta baleka ha tona. Mapapila lama siveriweke, swilo swa vuxisi ni marhengu yo karhi swi ve leswi tolovelekeke.

Vuchavela-hwahwa Lebyinene

Ku baleka ka Vahuguenot eFurwa ni ku amukeriwa ka vona ematikweni man’wana a ku vuriwa Vuchavela-hwahwa. Vahuguenot va balekele eHolland, Switzerland, Jarimani ni le Nghilandhi. Endzhaku, van’wana va ye eScandinavia, Amerika, Ireland, West Indies, Afrika Dzonga ni le Russia.

Matiko yo hlayanyana ya le Yuropa ma humese swileriso leswi a swi khutaza Vahuguenot leswaku va rhurha. Swin’wana leswi a swi va khutaza ku rhurha a ku ri ku pfumeleriwa ku va muaka-tiko handle ko hakeriwa, ku ntshunxiwa eka ku hakela swibalo ni ku va xirho xa nhlangano wa mabindzu handle ko hakerisiwa. Hi ku ya hi n’wamatimu Elisabeth Labrousse, eka Vahuguenot a ku tale “vaaka-tiko va majaha . . . lama hisekaka, lama nga ni matimba lama nga ni mahanyelo yo hlawuleka.” Xisweswo Furwa , loko se ri ri emaninginingini hi matimba ya rona, ri lahlekeriwe hi vatirhi lava nga ni vutshila eka mintirho yo hlaya. Ina, “swilo, rifuwo ni vutshila” swi ye entsungeni. Minkucetelo ya vukhongeri ni ya tipolitiki na yona yi ve ni xiphemu eku nyikeleni ka vuchavela-hwahwa eka Vahuguenot. Kambe a byi ri byihi vuyelo lebyi a byi ta teka nkarhi wo leha bya ku rhurha loku?

Ku herisiwa ka Xileriso xa Nantes ni ku xanisiwa ka valanguteri ku pfuxe n’wangulo wa misava hinkwayo lowu nga tsakisiki. William wa le Orange u swi kotile ku kandziyisa vonelo leri lwisanaka na Furwa leswaku a va mufumi wa Netherlands. Hi mpfuno wa vatirhela-mfumo va Vahuguenot, u tlhele a va hosi ya Great Britain, a siva James wa Vumbirhi loyi a ri Mukhatoliki. N’wamatimu Philippe Joutard u hlamusela leswaku “nawu wa Vuprotestente wa Louis wa Vukhumemune ku ve xin’wana xa swivangelo-nkulu swa ku wisiwa ka mfumo wa James wa Vumbirhi [ni] ku vumbiwa ka ntwanano wa Augsburg. . . . Swiendlakalo [leswi] swi fungha ku hundzuka lokukulu ematin’wini ya Yuropa, leswi yisaka eku siviweni ka nhlohlotelo wa Mafurwa hi nhlohlotelo wa Manghezi.”

Vahuguenot va hoxe xandla lexikulu eka ndhavuko wa le Yuropa. Va tirhise ntshunxeko wa vona lowu a va ha ku wu kuma leswaku va humesa tibuku leti pfuneke ku vumba filosofi ya ku Voningeriwa ni tidyondzo ta ku rivalelana. Hi xikombiso, Muprotestente wa Mufurwa u hundzuluxele tibuku ta mutivi wa filosofi wa Munghezi John Locke, a hangalasa dyondzo ya timfanelo ta vanhu. Vatsari van’wana va Maprotestente va kandziyise nkoka wa ntshunxeko wa ripfalo. Ku simekiwe dyondzo ya leswaku ku yingisa vafumi ku hikiwile naswona va nga honisiwa loko va tshova ntwanano lowu a wu ri kona exikarhi ka vona ni vanhu. Xisweswo, hilaha n’wamatimu Charles Read a hlamuselaka hakona, ku herisiwa ka Xileriso xa Nantes a ku ri “xin’wana xa swivangelo leswi nga erivaleni swa Nhlunga-vuhosi wa le Furwa.”

Xana Ku Ni Tidyondzo Leti Dyondziweke?

Hi ku vona vuyelo byo biha bya nxaniso ni ku lahlekeriwa ka mfumo hi vanhu vo tala swinene va nkoka, Marquis de Vauban, mutsundzuxi wa Hosi Louis wa Vukhumemune eka timhaka ta masocha, u khutaze hosi ku tlhela a simeka Xileriso xa Nantes, a ku: “Ku hundzula timbilu i ntirho wa Xikwembu ntsena.” Kutani ha yini Mfumo wa le Furwa wu nga dyondzanga dyondzo ya wona ivi wu bakanya xiboho xa wona? Entiyisweni xivangelo xin’wana lexi hoxaka xandla a ku ri leswi hosi a yi chava ku tsanisa mfumo. Ku tlula kwalaho, a swi fanerile ku enerisa ndzhundzhunuko lowu antswisiweke wa Khatoliki ni ku rivalelana ka vukhongeri ka Furwa ya lembe-xidzana ra vu-17.

Swiendlakalo leswi rhendzeleke ku herisiwa koloko swi vangele leswaku van’wana va vutisa leswaku, “Xana ku nga pfumeleriwa ku hlanganisiwa ka vanhu vo hambana-hambana ku fikela kwihi?” Hakunene, hilaha van’wamatimu va xiyeke hakona, loko u kambisisa mhaka ya Vahuguenot u kuma leswaku “matimba a ma tirhisiwa hi ndlela yo biha.” Evanhwini va namuntlha lava nga ni tinxaka to hambana-hambana ni vukhongeri lebyi hambaneke, ku baleka ka Vahuguenot va ya entshunxekweni i xitsundzuxo lexi khumbaka swinene xa leswi humelelaka loko tipolitiki leti susumetiwaka hi kereke ti rhangisiwa emahlweni ematshan’weni ya swilaveko leswinene swa vanhu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Vudragonnade

Ku Hundzuka Hi Ku Chavisiwa

Van’wana a va languta vadragoon tanihi “varhumiwa lavanene ngopfu.” Hambiswiritano, exikarhi ka Vahuguenot va pfuxe ku chava, naswona kun’wana swimitana hinkwaswo a swi hundzuka swi va Makhatoliki loko swi twa leswaku va fikile. Kambe vadragoon lava a ku ri vamani?

Vadragoon a ku ri masocha lama hlomeke swinene lawa a ma tshama etindlwini ta Vahuguenot hi xikongomelo xo chavisa vanhu lava tshamaka kwalaho. Ku tirhisiwa ka vadragoon hi ndlela leyi a ku tiviwa tanihi vudragonnade. Leswaku va kurisa ndzhwalo wa mindyangu, nhlayo ya masocha lawa a ma rhumeriwa endlwini yin’we a swi nga koteki ku yi wundla hi swilo swa ndyangu wa kona. Vadragoon a va pfumeleriwe ku khoma mindyangu hi tihanyi, va yi tsona vurhongo naswona va onha swilo swa yona. Loko vaaki volavo vo landzula vupfumeri bya vona bya Maprotestente, vadragoon a va famba.

Vudragonnade byi tirhisiwe ku hundzula vanhu hi 1681, le Poitou, eFurwa Vupela-dyambu, ku nga ndhawu leyi nga ni Vahuguenot vo tala. Ku nga si hela tin’hweti ti nga ri tingani, 30000 ku ya eka 35000 wa vona va hundzuriwile. Ku tirhisiwe ndlela leyi fanaka hi 1685 eswitikwaneni swin’wana swa Vahuguenot. Ku nga si hela tin’hweti ti nga ri tingani, 300000 ku ya eka 400000 wa vona va landzule ripfumelo ra vona. Hi ku ya hi n’wamatimu Jean Quéniart, ku humelela ka vudragonnade “ku endle leswaku ku Herisiwa [ka Xileriso xa le Nantes xa ntshunxeko] ku va loku nga papalatekiki, hikuva sweswi swilo a swi famba kahle.”

[Xihlovo Xa Kona]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Xihlambanyo lexi xa 1689 xi sirhelele Maprotestente ya le Furwa lama lavaka ntshunxeko eka ntshikilelo wa vukhongeri

[Xihlovo Xa Kona]

By permission of The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku herisiwa ka Xileriso xa Nantes hi 1685 (Tluka leri kombisiweke laha ra ku herisiwa ka xona i ro sungula)

[Xihlovo Xa Kona]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Titempele to tala ta Maprotestente ti herisiwile

[Xihlovo Xa Kona]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris