Malangutelo Lama Hundzukaka Ma Pfuxa Swivutiso Leswintshwa?

“KU SOHOLOTIWA KA RIMBEWU,” “mianakanyo leyi hambukeke malunghana ni rimbewu,” “ku soholotiwa ka mahanyelo.” Marito yo tano ma kombise malangutelo lama hundzukaka hi rimbewu, ngopfu-ngopfu exikarhi ka va-1960 ni le ndzhaku. Vo tala va amukele rito leri nge “rigangugangu,” leswi vulaka ku va ni vuxaka bya rimbewu mi nga tekananga.

Mianakanyo ya mutsari wa tibuku, Ernest Hemingway leyi nge, “Nchumu lowu nga wunene hi lowu u salaka ni ripfalo lerinene loko u wu endlile, kasi lowu nga riki wunene hi lowu wu ku siyaka ni ripfalo ro biha loko u wu endlile,” yi nga ri katsakanya kahle langutelo ra lava va yengiwaka hi minkucetelo ya ku tiphina hi rimbewu kun’we ni ku tienerisa. Ku amukela langutelo leri swi khutaze rigangugangu, laha vanhu lava katsekaka, vavanuna ni vavasati, va ringetaka vuswikoti bya vona bya rimbewu. “Ku tienerisa” hi rimbewu a ku vanga na mindzilakano. Pilisi ro sivela mbeleko, leri endliweke eka lembe-xikhume leri fanaka, ri pfunetile emhakeni ya leswaku vanhu va ringeta vuswikoti bya vona bya rimbewu handle ko tikhoma.

Hambiswiritano, AIDS ni mavabyi man’wana lama tluletiwaka hi rimbewu ma vangiwe hi mahanyelo yo tano ya rigangugangu. Malangutelo ya xitukulwana lexi nga kotiki ku tikhoma hi tlhelo ra rimbewu ma sungule ku tsekatseka. Malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, magazini wa Time wu ve ni xihloko lexi nge “Vuxaka Bya Rimbewu Eka Malembe Ya Va-80—Ku Soholotiwa Ka Byona Ku Herile.” Xihloko lexi ngopfu-ngopfu a xi vulavula hi mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu, lama khomeke Maamerika yo tala. Namuntlha, nhlayo ya vanhu lava khomiweke hi AIDS emisaveni hinkwayo yi fikelele ntsengo lowu tsemaka nhlana wa kwalomu ka 30 wa timiliyoni!

Ku chava mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu swi susumetele vanhu vo tala ku languta rigangugangu hi ndlela yin’wana. Nkandziyiso wa 1992 wa US, ku nga magazini wa swa vuhungasi, loko wu vika hi ta vulavisisi bya hulumendhe wu te: “Kwalomu ka 6,8 wa timiliyoni ta vavasati lava nga tekiwangiki va tshike rigangugangu hi ku chava AIDS ni mavabyi man’wana lama tluletiwaka hi rimbewu.” Hi ku ya hi xihloko lexi, rungula leri ri le rivaleni: “Rimbewu a hi nchumu wo tlangela eka wona. Ri nga ku peta ekhombyeni.”

Xana malembe-xikhume lawa ya mpfilumpfilu ma ya khumbise ku yini malangutelo ya vanhu hi rimbewu? Xana swi kona leswi va nga swi dyondza hi ku pfumala ku tikhoma loku kombisiwaka hi rigangugangu eka malembe-xikhume lawa, ni hikwalaho ka mavabyi lama tluletiweke hi rimbewu eka malembe ya va-80? Xana ku simekiwa ka dyondzo ya rimbewu eswikolweni swa tiko swi ma pfunile majaha ni vanhwana leswaku va hlangavetana kahle ni minsusumeto ya ku navela rimbewu? Hi yihi ndlela leyinene yo langutana ni ntlhontlho wa malangutelo ya namuntlha lama hundzukeke hi rimbewu?