I Yini Lexi Lawulaka—Langutelo Ra Wena?

MALEMBE ya kwalomu ka 2700 lama hundzeke, mutsari la huhuteriweke u tsale xivuriso lexi ntlhontlhaka mianakanyo a ku: “E ka šihunguki, ku [tikhoma hi ndlela yo biha, NW] i ku tlanga.” (Swivuriso 10:23) Ntiyiso wa xivuriso lexi wu ve erivaleni swinene ku sukela loko rimbewu ri soholotiwile. Loko ku nga si fika vuvabyi lebyi chavisaka bya AIDS, langutelo leri a ri tolovelekile hileswaku rimbewu a ku ri ‘ku titsakisa enyameni’ ni leswaku ku navela rimbewu ku fanele ku enerisiwa ‘ku nga khathariseki vuyelo bya kona.’ Xana langutelo leri ri hundzukile ke? Nikatsongo.

Namuntlha ku hisekela rimbewu ka ha hundzula vanhu va va “van’wavutlhoma-mahlo,” ‘van’watshengwe,’ ni “vahlota-rimbewu,” lava vulaka leswaku ku tikhoma i mhaka ya munhu hi yexe, naswona rigangugangu a hi xihlamariso. (Vona bokisi leri nge “Mikhuva Ya Vuxaka Bya Rimbewu,” eka tluka 6.) Va vula leswaku ‘munhu a nga vavisiwi’ hi ku va ni vuxaka bya rimbewu na un’wana ni un’wana loyi a n’wi lavaka, ntsendze loko va ri vatswatsi lava va pfumelelanaka. Hi 1964, Ira Reiss, mutivi wa ntshamisano wa vanhu wa le Yunivhesiti ya Mfumo ya Iowa, u vule leswaku leswi “i ku tlanga hi rirhandzu.”

Bixopo wa Anglican le Edinburgh, eScotland, handle ko kanakana u swi vona hi ndlela leyi fanaka, hikuva u vule leswaku vanhu va tswaleriwe ku va ni swigangu swo tala. Loko a vulavula hi vuxaka bya rimbewu ni Vukreste, u te: “Loko Xikwembu xi hi vumba a xi swi tiva leswaku xi hi nyike nsusumeto wa ku va ni vuxaka bya rimbewu leswaku hi ya byala mbewu ya hina. Xi hi nyike mboyamelo wa rigangugangu. Ndzi anakanya leswaku swi nga va swi hoxile leswaku kereke yi sola vanhu lava endleke leswi mbilu ya vona yi va byeleke swona.”

Xana langutelo rero i rinene ke? Vuyelo bya rigangugangu hi byihi ke? Xana rigangugangu ri tisa ku eneriseka ni ntsako?

Ntungu wa misava hinkwayo wa mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu, ni timiliyoni ta vanhu lava vaka ni makhwiri va nga tekiwanga, ngopfu-ngopfu vana va kondlo-a-ndzi-dyi, wu komba leswaku mianakanyo yo tano a yi pfuni nchumu. Hi ku ya hi magazini wa Newsweek, le United States ntsena, mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu ma khoma vana va kondlo-a-ndzi-dyi va kwalomu ka timiliyoni tinharhu hi lembe. Ku tlula kwalaho, vo tala va “vatswatsi lava va pfumelelanaka” va vonaka va nga ri na rona “rirhandzu ra ntumbuluko,” kumbe vutihlamuleri eka n’wana la nga si velekiwaka loyi va talaka ku n’wi tika, kutani va hatlisela ku lava ku susa khwiri. (2 Timotiya 3:3, NW) Leswi swi vanga ku dlayiwa ka n’wana la nga si velekiwaka, tanihi leswi a hambanisiwaka ni mana wa yena hi tihanyi. Hakelo ya manana la ha riki muntshwa ku nga va gome lerikulu ni ku tivona nandzu, leswi nga n’wi karhataka vutomi bya yena hinkwabyo.

Exikarhi ka malembe ya va-90 le Britain ntsena, ntsengo lowu tsemaka nhlana wa mali leyi tirhisiweke hikwalaho ka ku soholotiwa ka vuxaka bya rimbewu a wu ri R93 400 wa timiliyoni lembe na lembe, hi ku ya hi leswi kumiweke hi Dok. Patrick Dixon. Ebukwini yakwe leyi nge The Rising Price of Love, Dok. Dixon u kume ntsengo lowu hi ku tsala hakelo ya ku tshungula mavabyi lama tluletiweke hi rimbewu, ku katsa ni AIDS; hakelo yo dlaya vukati lebyi sunguriweke khale; hakelo ya tiko eka mutswari la nga yexe; ni hakelo ya vutshunguri bya ndyangu ni bya vana. Hilaha swi vikiweke hakona eka The Globe and Mail, leri nga phepha-hungu ra le Canada leri kandziyisiwaka siku na siku, Dok. Dixon u gimeta hi ku: “Ku soholotiwa ka vuxaka bya rimbewu loku a ku vonaka ku ta hi tisela ntshunxeko ku siye vo tala va ri evuhlongeni, emisaveni leyi hlaseriweke hi mpfilumpfilu wa rimbewu, timhangu, xivundza, ku karhateka emintlhavekweni, madzolonga ni ku khomiwa hi ndlela yo biha.”

Kambe ha yini vanhu va hambeta va hisekela rimbewu, va tsakela vukati bya nkarhinyana, ni ku hambeta ni mikhuva ya rigangugangu va nga ri na mhaka na nchumu? Leswi ku veke ni mihandzu yo biha swonghasi eka malembe-xikhume manharhu lama hundzeke, i yini leswi nyanyisaka ku hisekela rimbewu loku ku nga ni khombo?

Swifaniso Swa Vanhu Lava Nga Ambalangiki Swi Soholota Vuxaka Bya Rimbewu

Ku vuriwe leswaku swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki hi xin’wana xa swilo leswi nyanyisaka ku hisekela rimbewu. Munhu la vulaka leswaku rimbewu ri n’wi nghene engatini, wa tsala eka phepha-hungu ra The Toronto Star a ku: “Se ndzi ni ntlhanu wa malembe ndzi tshike fole, byalwa byona ndzi ni malembe mambirhi ndzi nga ha nwi, kambe lexi ndzi tikelaka ngopfu ku xi tshika evuton’wini bya mina i rimbewu ni ku languta swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki, leswi se swi ngo va engatini.”

Nakambe wa tiyiseka leswaku vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava tshamaka va ri karhi va vona swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki va va ni langutelo leri soholotekeke hi rimbewu. Va tsakisiwa hi ku anakanya kunene hi rimbewu, kutani loko va byi endla hi xiviri va kuma leswaku byi rharhanganile naswona bya va nonon’hwela. Leswi swi va vangela ku tshama va ri voxe ni ku va vangela swiphiqo swin’wana, laha va nonon’hweriwaka ni hi ku sungula swiboho leswi khomelelaka swa rirhandzu.

Vuhungasi Byi Hlohlotela Rimbewu

Rigangugangu leri katsaka ku va ni swigangu swo tala, hambi munhu a nghenele vukati kumbe a nga byi nghenelanga, ri endliwe ngopfu ni ku kombisiwa erivaleni hi vuhungasi. Ku kombisiwa ka vuxaka bya rimbewu loku nga riki na rirhandzu ni loku nyamisaka, ku nyanyisa ku hisekela rimbewu, ku endla leswaku xitukulwana lexi xi va ni langutelo leri soholotekeke hi byona. Minkombiso ya vuhungasi hi ku hoxisa yi tala ku komba leswaku ku va ni vuxaka bya rimbewu mi nga tekananga a swi hambananga ni loko mi tekanile. Lava gandzelaka swimunhuhatwa swa vuhungasi va vonaka va nga swi koti ku hambanisa ku hisekela rimbewu ni rirhandzu, rigangugangu ni ku tekana hi nawu, kumbe ku hambanisa norho ni nchumu wa xiviri.

Hi ku fanana, hakanyingi vuhungasi byi soholote rimbewu ri va nchumu wo kurisa bindzu ha wona. Byi “tirhiseriwe ku yenga vanhu hi ku navetisiwa ka byona,” ku vula mutshila eka timhaka ta rimbewu. Vanavetisi va soholote rimbewu ni ku vula leswaku rimbewu i nchumu lowu lavekaka leswaku u tsakela vutomi, kambe lexi i xikombiso xin’wana xa ku “soholotiwa ka langutelo lerinene hi rimbewu” eka lembe-xidzana leri ra vu-20, hi ku vula ka magazini lowu nge Family Relations.

Mintirho Leyi Hundzukaka Yi Soholota Malangutelo Ya Vanhu

Ku hundzuka ka ntshamisano wa vanhu ni ku sungula ka ku xavisiwa ka pilisi ro sivela mbeleko hi 1960 ku cince langutelo ra vavasati va timiliyoni hi rimbewu. Pilisi leri ri nyike vavasati mianakanyo ya leswaku va ringana ni vavanuna hi tlhelo ra rimbewu, wu nga ntshunxeko wa rimbewu lowu nga si tshamaka wu voniwa. Ku fana ni vavanuna, se a va ta sungula rigangugangu, va nga siveriwi hi ku chava ku va ni makhwiri swi nga ri enawini. Hi ku khanela ntshunxeko wa vona wa rimbewu, vavanuna ni vavasati hi ku fanana va bakanyele ndyangu lowu faneleke ni swikongomelo swa rimbewu etlhelo, leswaku swi nyamalala hi ku helela.

Mutsari wa Bibele wa lembe-xidzana ro sungula u vule leswi landzelaka hi vanhu vo tano: “Va ni mahlo lama taleke hi vuoswi, lama nga ni torha ra swidyoho. . . . Va ni timbilu leti toloveleke makolo. . . . Va tshikile ndlela leyinene, va landza ntila [wun’wana].”—2 Petro 2:14, 15.

Dyondzo Ya Ta Rimbewu eSwikolweni

Nkambisiso wa le United States wa vaxisati va 10 000 lava nga si tshamaka va tekiwa va malembe ya le xikolweni xa le henhla wu kombise leswaku “vutivi lebyi kombisiwaka hi tidyondzo ta rimbewu, ni vutivi bya ku sivela mbeleko lebyi va vulaka leswaku va na byona,” a byi va sivelanga vana va kondlo-a-ndzi-dyi leswaku va nga vi ni makhwiri va nga si tekiwa. Hambiswiritano, swikolo swin’wana leswi lawuriwaka hi mfumo swi langutana ni ntungu lowu hi ku nyika swichudeni tikhondomu ta mahala, hambileswi mukhuva lowu wu kanetiwaka swinene.

Xichudeni xa malembe ya 17 lexi nga exikolweni xa le henhla, lexi phepha-hungu ra Calgary Herald ri veke ni mbulavurisano na xona xi te: “I ntiyiso leswaku vana vo tala va kondlo-a-ndzi-dyi lava nga exikolweni xa le henhla va va ni vuxaka bya rimbewu . . . , hambi va ri lava nga ni malembe ya 12 hi vukhale.”

Rirhandzu Ni Ku Tiboha I Yini Xana?

Rirhandzu, ku tshembana ni vun’we lebyi tiyeke a swi vangiwi hi ku kokiwa hi rimbewu kumbe ku lava ku enerisa minsusumeto ya rona. Rirhandzu ra ntiyiso a ri vumbiwi hi rimbewu ntsena. Rirhandzu ni vuxaka swi suka etimbilwini ta vanhu vambirhi lava khathalelanaka, lava tinyiketeleke ku aka vuxaka lebyi nga heriki.

Rigangugangu emakumu ri siya munhu a nga sirhelelekanga, a ri ni xivundza, kumbexana a ri ni vuvabyi lebyi tluletiwaka hi rimbewu, byo tanihi AIDS. Lava seketelaka rigangugangu va nga hlamuseriwa kahle hi marito lama kumekaka eka 2 Petro 2:19, lama nge: “Va va tshembisa ku ntshunxeka, kambe vona hi voxe i mahlonga ya leswi bolaka; hikuva munhu i hlonga ra xilo xihi na xihi lexi xi n’wi hlulaka.”

Huvo ya Kereke ya Nghilandhi ya vutihlamuleri bya vanhu yi humese xiviko xa yona hi June 1995, lexi nge “Nchumu Lowu Faneleke Ku Tlangeriwa.” Ku hambana swinene ni xitsundzuxo xa Bibele, huvo leyi yi khutaze kereke ku “susa xiga lexi nge ‘ku hanya hi xidyoho,’ yi herisa ni langutelo ra yona ro avanyisa lava va vaka ni vuxaka bya rimbewu va nga tekananga,” hi ku ya hi The Toronto Star. Xiviko lexi xi bumabumele leswaku “mavandlha ma fanele ma amukela vaoswi, ma va yingisa, ma dyondza eka vona, . . . leswaku hinkwavo va ta swi lemuka leswaku Xikwembu xi kona evuton’wini bya vona.”

Xana Yesu ingi a va vitane vamani varhangeri vo tano va vukhongeri? Handle ko kanakana ingi a va vitane ‘vafambisi lavo-fe-mahlo.’ Kutani xana lava landzelaka vafambisi vo tano ingi a va vitane vamani? U te: “Loko lowo-fe-mahlo a fambisa lowo-fe-mahlo, va ta wela ekheleni hi vumbirhi bya vona.” Entiyisweni Yesu u swi veke erivaleni leswaku “vuoswi” ni “vuphukuphuku” hi swin’wana swa ‘swilo leswi nyamisaka munhu.’—Matewu 15:14, 18-20.

Leswi ku nga ni swilo leswi swo hambana-hambana leswi soholotaka rimbewu, xana munhu, ngopfu-ngopfu vantshwa, va nga swi kotisa ku yini ku hlula ku hisekela rimbewu? Hi xihi xihundla xa vuxaka lebyi nga ni ntsako ni lebyi khomelelaka? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela ngopfu hi leswi vatswari va nga swi endlaka leswaku va pfuna vana ku tilulamisela vumundzuku.

[Blurb on page 5]

Le United States Ntsena, mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu ma khoma vana va kondlo-a-ndzi-dyi va kwalomu ka timiliyoni tinharhu hi lembe

[Box on page 6]

Mikhuva Ya Vuxaka Bya Rimbewu

Van’wavutlhoma-mahlo: Va rhandza rigangugangu, kutani va rhandzana ni munhu ivi va n’wi tshika hi ku hatlisa loko rirhandzu ra vutlhoma-mahlo ri herile, ivi va hundzela eka un’wana. Rito leri ri sunguriwe hi Dok. Michael Liebowitz, wa le New York State Psychiatric Institute.

Van’watshengwe: Vanhu lava rhandzanaka ni vanhu vo tala, leswi katsaka ku tekana hi nawu, ku dlaya vukati ni ku tekana ni van’wana, va vitaniwa hi ndlela leyi hi vatshila eka ntshamisano wa vanhu.

Vahlota-rimbewu: Va lava ku kombisa vuswikoti bya vona hi tlhelo ra rimbewu hi ku va ni swigangu swo tala, ku vula Luther Baker, profesa wa timhaka ta mindyangu ni mutshila eka timhaka ta rimbewu. Rito leri se ri tirhisiwa ni le ka vapfinyi va vana.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki swi nghena munhu engatini, swi n’wi vangela ku va ni langutelo leri soholotekeke hi rimbewu