Langutelo Ra Bibele

Xana Sayense Ni Bibele Swa Pfumelelana?

KU SUKELA eka swihaha-mpfhuka ni tibomo ta atomo ku fika eka tisele leti endliweke hi ti-gene ni ku tswalana ka tinyimpfu handle ka nhlangano wa rimbewu, lembe-xidzana ra hina ra vu-20 ri ve nguva leyi lawuriwaka hi sayense. Vativi va sayense va yise vanhu en’wetini, va herise mpondzo, va antswise vurimi ni ku simeka ndlela yo vulavurisana hi xihatla eka vanhu va magidi ya timiliyoni emisaveni hinkwayo. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi vanhu va yingisaka hinkwaswo leswi vuriwaka hi vativi va sayense. Kambe, ku vuriwa yini loko vativi va sayense va vula xo karhi malunghana ni Bibele? Hilaha ku fanaka, xana i yini leswi Bibele yi hi byelaka swona malunghana ni sayense?

Xana Masingita A Hi Ya Sayense?

Nsonga-vutivi wa manguva lawa wu ri: “Vanhu lava kholwaka sayense ngopfu va tshembela eka ‘xiendlakalo ni vuyelo bya xona.’ Va anakanya leswaku ku ni nhlamuselo leyi hetisekeke leyi tolovelekeke eka xin’wana ni xin’wana.” Swichudeni swa Bibele na swona swa yi amukela misinya ya milawu ya sayense leyi nga ni swisekelo leswi tiyeke. Hambiswiritano, va swi xiya leswaku hakanyingi Bibele yi vulavula hi swiendlakalo swa masingita leswi sayense yi tsandzekaka ku swi hlamusela hi ku ya hi vutivi lebyi nga kona sweswi. Xikombiso xa kona i xa ku yima ka dyambu esikwini ra Yoxuwa ni xa ku famba ka Yesu ehenhla ka mati. (Yoxuwa 10:12, 13; Matewu 14:23-34) Hambiswiritano, masingita lawa ku boxiwa leswaku a ma huma eka matimba ya Xikwembu lawa a ma tirha hi ndlela leyi nga tolovelekangiki.

Yinhla leyi i ya nkoka. Loko Bibele a yi lo vula leswaku vanhu va nga famba ehenhla ka mati handle ka mpfuno wa Xikwembu kumbe leswaku ku famba ka dyambu loku xiyekaka exibakabakeni ku nga kavanyetiwa handle ka xivangelo, swi nga ha tikomba swi kanetana ni mintiyiso ya sayense. Hambiswiritano, loko yi vula leswaku swiendlakalo swo tano i swa matimba ya Xikwembu, a yi kanetani na yona sayense tanihi leswi nhlamuselo ya yona yi yisaka exiphen’wini lexi sayense yi nga xi twisisiki.

Xana Bibele Yi Kanetana Ni Sayense?

Hi tlhelo lerin’wana, ku vuriwa yini hi swikombiso swa laha Bibele yi vulavulaka hi swiendlakalo leswi tolovelekeke swa vutomi bya vanhu kumbe laha yi vulavulaka hi swimilana, swiharhi kumbe swiendlakalo swa ntumbuluko? Lexi tsakisaka, etimhakeni to tano, ku hava xikombiso lexi kumiweke xa laha Bibele yi kanetanaka ni mintiyiso leyi tivekaka ya sayense loko mongo wa mhaka wu kambisisiwa.

Hi xikombiso, hakanyingi Bibele yi tirhisa ririmi ro tlhokovetsela leri kombisaka mianakanyo ya vanhu lava hanyeke emalembeni ya magidi lama hundzeke. Loko buku ya Yobo yi vula leswaku Yehovha u andlala kumbe ku fula xibakabaka “ši [tiya] kukota šiv̌oniv̌oni ša nsimbi le’yi tšhuluriweke,” yi hlamusela kahle xibakabaka tanihi xivoni xa nsimbi lexi vangamaka swinene. (Yobo 37:18) Ku hava xivangelo xo teka xifaniso lexi tanihi xa xiviri, tanihi leswi a wu nga ta teka xifaniso xa misava yi ri ni “timhanḍe” kumbe “ribye ra yinhla” tanihi swa xiviri.—Yobo 38:4-7.

Leswi i swa nkoka hikuva vahlamuseri vo hlayanyana va teke swifaniso leswi tanihi swa xiviri. (Vona 2 Samuwele 22:8; Pisalema 78:23, 24.) Va gimete hi ku vula leswaku Bibele yi dyondzisa swilo swo fana ni leswi landzelaka, leswi tshahiweke eka The Anchor Bible Dictionary.

“Misava leyi vanhu va tshamaka eka yona yi tekiwa tanihi xirhendzevutana, nchumu wo tiyela, kumbexana xirhengele lexi papamalaka ehenhla ka mpfhuka wa mati lowu nga hava makumu. Etlhelo ka nhlengeleto lowu wa mati lowu nga ehansi ku ni nhlengeleto wa vumbirhi, lowu na wona wu nga riki na makumu exibakabakeni, laha mati lawa ma sukaka kona ma halaka hi xivumbeko xa mpfula ma hundza hi le timbhoveni ni le mihochweni ma boxa swihlovo swa tilo. N’weti, dyambu ni timboni tin’wana swi yime tanihi nchumu wo goveka lowu funengeteke misava. Nchumu lowu i ‘xifunengeti’ (rāqîa‛) xa xibakabaka lexi tolovelekeke xa nhlamuselo ya vuprista.”

Swi le rivaleni leswaku nhlamuselo leyi a yi pfumelelani ni sayense ya manguva lawa. Kambe, xana leyi i nhlamuselo leyinene ya tidyondzo ta Bibele malunghana ni matilo? Nikatsongo. The International Standard Bible Encyclopaedia yi vula leswaku tinhlamuselo to tano ta Xiheveru ta vuako hinkwabyo “entiyisweni ti sekeriwe ngopfu eka tidyondzo leti a ti ri kona eYuropa enkarhini wa Nguva ya Munyama ematshan’weni ya marito yo karhi ya ntiyiso lama kumekaka eka [Testamente ya Khale].” Xana tidyondzo leti ta khale ti huma kwihi? Hilaha David C. Lindberg a hlamuselaka hakona ebukwini leyi nge The Beginnings of Western Science, a ti sekeriwe ngopfu eka dyondzo ya ntivo-vuako ya Aristotle, mutivi wa filosofi wa Mugriki wa le minkarhini ya khale, loyi tibuku ta yena a ti ri xisekelo xa dyondzo ya khale.

A swi nga ta pfuna nchumu naswona a ku ta va ku hambuka loko Xikwembu a xi lo tsala Bibele hi ririmi leri a ri ta tsakisa vativi va sayense va lembe-xidzana leri ra vu-20. Ematshan’weni ya swisekelo swa sayense, Bibele yi ni swifaniso swo tala leswi xiyekaka leswi sekeriweke eka vutomi bya siku na siku bya vanhu lava va swi tsaleke ro sungula—swifaniso leswi nga ni nhlohlotelo lowukulu hambi ku ri namuntlha.—Yobo 38:8-38; Esaya 40:12-23.

Vutivi Lebyi Humaka Eka Xihlovo Lexi Tlakukeke

Hambiswiritano, lexi tsakisaka, matsalwa man’wana ya Bibele ma byi kombisa vutivi bya sayense lebyi a byi nga ri kona eka vanhu lava a va hanya enkarhini wolowo. Yobo u hlamusela Xikwembu tanihi lexi “andlala[ka] ṅwalungu, e henhla ka šibakabaka, ši lengeleta misav̌a e henhla ka hav̌a.” (Yobo 26:7) Dyondzo ya leswaku misava yi andlariwe “e henhla ka hav̌a” a yi hambane ngopfu ni mintsheketo ya vanhu vo tala va minkarhi ya khale, lava a va vula leswaku yi tshame ehenhla ka tindlopfu kumbe swibodze swa le lwandle. Nawu wa Muxe wu ni swilaveko swa rihanyo leswi tlakukeke swinene eka vutivi bya vutshunguri lebyi a byi ri kona enkarhini wolowo. Milawu yo tihambanisa ni vanhu lava a va ehleketeleriwa ku va ni nhlokonho ni ku yirisiwa ka ku khumba vafi yi ponise vutomi bya Vaisrayele vo tala. (Levhitika 13; Tinhlayo 19:11-16) Hi ndlela leyi hambaneke swinene, tindlela ta vutshunguri ta Vaasiriya ku hlamuseriwa leswaku a ti ri “mpfangano wa vukhongeri, ku hlahluva ni tidyondzo ta madimona,” naswona a byi katsa ni vulongo bya mbyana ni mitsakamiso ya munhu.

Tanihi leswi munhu a nga swi langutelaka eka buku leyi huhuteriweke hi Muvumbi, Bibele yi ni rungula ra sayense leri pakanisaka leri a ri ri ra xiyimo lexi tlakukeke enkarhini wa yona, hambileswi yi nga dzikangiki eka tinhlamuselo ta sayense leti a ti nga ta pfuna nchumu kumbe leti a ti ta pfilunganya vanhu va minkarhi ya khale. Bibele yi hava leswi kanetanaka ni mintiyiso ya sayense leyi tivekaka. Hi tlhelo lerin’wana, Bibele yi ni swo tala leswi kanetanaka ni tidyondzo leti nga hava xisekelo, to tanihi dyondzo ya hundzuluko.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Nhlamuselo ya Yobo ya leswaku misava yi ‘lengalenga ehenhla ka hava’ yi kombisa vutivi lebyi a byi nga ri kona eka vanhu va le nkarhini wa yena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

NASA