Mahanyelo Lama Nga Riki Manene—Xana Ma Ni Khombo Ku Fikela Kwihi?

XIVURISO xa Xidenixi xi ri: “Vuvabyi i mulawuri wa munhu un’wana ni un’wana.” Un’wana ni un’wana la tshameke a khomiwa hi vuvabyi lebyikulu a nga pfumela hi ku olova leswaku “mulawuri” loyi u ni tihanyi hakunene! Kambe u nga ha hlamala hi ku tiva leswaku hakanyingi byi fana ngopfu ni muendzi la rhambiweke, ku tlula ku va mulawuri. U.S. Centers for Disease Control and Prevention yi vula leswaku 30 wa tiphesente ta masiku lawa vavabyi va ma hetaka eswibedlhele, ma va ya ri ya mavabyi ni timbanga leti nga papalatiwaka. Swi vangiwa hi yini? Mahanyelo lama nga riki manene lama nga ni khombo. Anakanya hi swikombiso leswi.

KU DZAHA. Ira, la nga ni malembe ya 53 hi vukhale u khomiwe hi vuvabyi bya mahahu—hikwalaho ka leswi a dzaheke malembe-xikhume ya kwalomu ka mune. Leswaku ku tshunguriwa vuvabyi byakwe ku laveka mphakelo wa nkarhi na nkarhi wa okisijini leyi cheriweke ebodlheleni, leyi durhaka kwalomu ka 1870 wa tirhandi hi n’hweti. Hi 1994 u tshame exibedlhele masiku ya kaye hikwalaho ka xiyimo xa yena naswona u tivangele xikweleti xa 84000 wa tirhandi, leswi swi endle leswaku hi lembe rolero, ntsengo wa ku khathaleriwa ka rihanyo ra Ira wu va ehenhla ka 93 500 wa tirhandi. Hambiswiritano, Ira a nga tivoni a boheka ku tshika ku dzaha hi xihatla. U ri: “Ndzi ri navela ku tlula mpimo.”

Ira a hi yena ntsena a nga eka xiyimo lexi. Ku nga khathariseki makhombo ya ku dzaha lama tivekaka ngopfu, vanhu emisaveni hinkwayo va dzaha tisigarete ta kwalomu ka 15 wa magidi ya timiliyoni hi siku. Le United States, timali ta lembe na lembe leti khathalelaka rihanyo eka vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku dzaha ti ringanyetiwa kwalomu ka 50 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara (234 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi). Leswi swi vula leswaku hi 1993, hi ku ya hi avhareji, eka phakiti yin’wana ni yin’wana ya sigarete leyi xaviweke, ku tirhisiwe timali ta vutshunguri eka vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku dzaha ta kwalomu ka 2,06 wa tidolara (R9,62).

Loko n’wana a velekiwa, timali to tshungula vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku dzaha ti nga ha sungula ku engeteleka. Hi nga ha boxa xikombiso xin’we ntsena, nkambisiso wun’wana wa le United States wu kume leswaku vana lava velekiwaka hi vamanana lava dzahaka va langutana ni khombo ro khomiwa hi vuvabyi bya ku pandzeka milomu lebyi andzeke hi makhamba mambirhi, ku nga vuvabyi lebyi lavaka leswaku va endliwa vuhandzuri ka mune loko va ri ni malembe mambirhi. Avhareji ya ntsengo wa mali ya vutshunguri ni tihakelo tin’wana leti fambisanaka ni vuvabyi lebyi ta vutomi hinkwabyo yi va 100 000 wa tidolara (467 000 wa tirhandi) eka munhu ha un’we. Entiyisweni ku hava ntsengo wa tidolora lowu nga sivaka ku karhateka emintlhavekweni hikwalaho ka vulema lebyi u velekiweke na byona.

Van’wana va vula leswaku timali to tala leti tirhiseriwaka ku khathalela rihanyo hikwalaho ka ku dzaha ti tlhela ti vuya hikwalaho ka leswi vadzahi vo tala va nga hanyiki nkarhi wo leha ngopfu, xisweswo a va wu tirhisi mpfuno wa timali wa Vuhlayiseki bya Vanhu. Hambiswiritano, tanihi laha The New England Journal of Medicine yi vulaka hakona, “makumu lawa a ma twali; ku tlula kwalaho, vo tala va nga pfumela leswaku ku fa nkarhi wu nga si fika hikwalaho ka ku dzaha a hi ndlela leyinene yo lawula timali ta rihanyo.”

KU TIRHISA XIHOKO HI NDLELA YO BIHA. Ku tirhisa xihoko hi ndlela yo biha ka fambisana ni swiphiqo swo hlayanyana swa rihanyo, ku katsa ni ku tshwa xivindzi, vuvabyi bya mbilu, ku onhaka ka nkuva wa khwiri, marhumba, ni vuvabyi bya rivengwana. Xi nga ha endla munhu a hlaseriwa hi ku olova hi vuvabyi byo tlulela byo tanihi nyumoniya. Hi ku ya hi Dok. Stanton Peele, le United States, lembe na lembe “10 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara [46 700 wa timiliyoni ta tirhandi] ta tirhisiwa ku tshungula vanhu lava tsandzekaka ku lawula manwelo ya vona.”

Xihoko hakanyingi xi hlasela mbungu embelekweni. Lembe na lembe makume ya magidi ya vana eUnited States ntsena va velekiwa va ri swilema hikwalaho ka leswi vamana wa vona a va nwa loko va tikile. Swin’wana swa swihlangi leswi loko swi kamberiwile swi kumiwe swi ri ni swikombiso swa vuvabyi lebyi vangiwaka hi xihoko eka mbungu, (FAS, [fetal alcohol syndrome]) naswona vunyingi bya vona a byi karhatiwa hi vulema bya miri ni bya mianakanyo. Avhareji ya timali ta vutshunguri leti hakeriwaka eka mpimo wa vutomi bya n’wana ha un’we la nga ni FAS, yi ringanyetiwa kwalomu ka 1,4 wa timiliyoni ta tidolara (6,5 wa timilliyoni ta tirhandi).

Tanihi leswi xihoko xi hungutaka matirhelo ya switwi, ku nwa ku tlula mpimo hakanyingi swi hoxa xandla eka madzolonga lama nga lawulekiki, lama nga ha vangaka ku vaviseka loku lavaka vutshunguri. Nakambe ku ni ku vaviseka loku tsemaka nhlana loku vangiwaka hi lava chayelaka mimovha va pyopyiwile. Anakanya hi leswi humeleleke Lindsey, xinhwanyetana lexi nga ni malembe ya nhungu, lexi ku lavekeke leswaku ku tsemiwa swin’wana leswaku xi humesiwa exitulwini xa le ndzhaku xa movha wa mana wa xona endzhaku ka loko muchayeri la pyopyiweke a va chayisile. Lindsey u hete mavhiki ya nkombo exibedlhele naswona a ku laveka vuhandzuri byo hlayanyana. Mali leyi hakeriweke eku tshunguriweni ka yena a yi ri ehenhla ka 1401 000 wa tirhandi. U pone ri ahlamile.

KU TIRHISA SWIDZIDZIRISI HI NDLELA YO BIHA. Mukambisisi un’wana u ringanyeta leswaku ntsengo wa mali leyi tirhisiwaka lembe na lembe hikwalaho ka ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha le Amerika yi kwalomu ka 67 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara (313 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi). Joseph A. Califano, Jr., muungameri wa Center on Addiction and Substance Abuse eYunivhesiti ya Columbia le New York, u boxa xiphemu xin’wana xa xiphiqo lexi koxaka timali swinene: “Vana lava velekiwaka hi vamanana lava dzahaka khokheyini, ku nga nchumu lowu a wu nga ri kona eka malembe-xikhume lama hundzeke, vana lava a va tate tiwadi ta tincece naswona ku tirhisiwa mali yo ringana 2000 wa tidolara [9340 wa tirhandi] hi siku. . . . Swi nga durha kwalomu ka miliyoni yin’we ya tidolara [4,67 wa timiliyoni ta tirhandi] ku kurisa ka n’wana un’we la poneke kukondza a va ntswatsi.” Ku engetela kwalaho, Califano u vula leswaku, “vamanana lava tikeke, lava tsandzekaka ku lava mpfuno emahlweni ko va va veleka kumbe ku tshika ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha, va hoxe xandla eka mali ya kwalomu ka magidi manharhu ya timiliyoni ta tidolara [14 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi] leyi tirhisiweke hi 1994 hi Ndzindza-khombo wa vutshunguri eka vavabyi lava va tshameke exibedlhele hikwalaho ka mavabyi lama fambisanaka ni ku tirhisa swidzidzirisi.”

Ku vava ka xiyimo lexi ka nyanya loko hi anakanyisisa hi ku lahlekeriwa loku vanhu va langutaneke na kona hikwalaho ka mukhuva lowu wo biha. Timholovo ta le vukatini, vana lava nga khathaleriwiki, vusweti bya timali hi swin’wana swa swiphiqo leswi tolovelekeke leswi hlaselaka mindyangu leyi hahluriwaka hi ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha.

KU TIKHOMA LOKO BIHA KA RIMBEWU. Vanhu lava tlulaka timiliyoni ta 12 eUnited States va khomiwa hi vuvabyi lebyi tluletiwaka hi vuxaka bya rimbewu (STDs [sexually transmitted diseas]) lembe na lembe, kutani sweswo swi endla leswaku United States ri va ni nhlayo leyikulu leyi nga ni STD ku tlula tiko rin’wana ni rin’wana leri hluvukeke. David Celentano, wa le Johns Hopkins University School of Hygiene and Public Health, u vula leswaku leswi i “tingana etikweni.” Mali leyi hi ku kongoma yi tirhisiwaka eka mavabyi lawa, handle ka AIDS, yi kwalomu ka khume ra magidi wa timiliyoni ta tidolara (46 700 wa timiliyoni ta tirhandi) lembe na lembe. Vantshwa va kondlo-a-ndzi-dyi va le khombyeni lerikulu. Hikwalaho a swi hlamarisi! Hi ku ya hi xiviko xin’wana, loko va fika eka ntangha khume, kwalomu ka 70 wa tiphesente ana se va nghenele vuxaka bya rimbewu naswona kwalomu ka 40 wa tiphesente va ve ni swigangu swa mune.

AIDS i muhlaseri wa rihanyo. Eku sunguleni ka 1996, murhi lowu tirheke kahle lowu a wu kumeka a ku ri—protease inhibitors leyi a yi hlanganisiwa ni mirhi yin’wana ya khale leyi tolovelekeke—ku durha ka wona a ku ri exikarhi ka 56 000 wa tirhandi na 84 000 wa tirhandi eka munhu un’we hi lembe. Kambe lexi ko va xiphemunyana xa mali leyi tumbeleke leyi tirhisiwaka hikwalaho ka AIDS, leswi swi katsaka ku hunguteka ka ntirho lowu muvabyi a kotaka ku wu endla ni lava kombelaka entirhweni kumbe exikolweni leswaku va ya n’wi khathalela. Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe ra 2000, HIV ni AIDS swi ta va swi vange leswaku ku tirhisiwa mali leyi nga exikarhi ka 1,66 wa tibiliyoni ta tirhandi na 2,4 wa tibiliyoni ta tirhandi emisaveni hinkwayo—leswi swi nga ha fana ni ku herisa ikhonomi ya Australia kumbe ya India hinkwayo.

MADZOLONGA. Hi nkarhi lowu a ri muhandzuri-nkulu le United States, Joycelyn Elders, u vike leswaku timali ta vutshunguri leti tirhisiwaka hikwalaho ka madzolonga a ti ri 13 500 wa timiliyoni ta tidolara (63 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi) hi 1992. Bill Clinton, Muungameri wa United States u te: “Xin’wana xa swivangelo leswi endlaka mintirho ya rihanyo ya le Amerika yi durha swinene hileswaku swibedlhele swa hina ni makamara ya swona ya mpfuno wa xihatla ma tele hi vanhu lava tlhaviweke ni ku baleseriwa.” Hikwalaho ka xivangelo lexi lexi twalaka, The Journal of the American Medical Association yi vitana madzolonga lama nga eUnited States leswaku i “vuvabyi bya vanhu va tiko lebyi lavaka nyingiso wa xihatla.” Xiviko lexi xi ya emahlweni xi ku: “Hambileswi madzolonga ma nga riki vuvabyi hi langutelo leri ‘tolovelekeke,’ vuyelo bya wona eka munhu hi xiyexe ni le ka rihanyo ra vanhu va tiko i byikulu ku fana ni bya vuvabyi lebyi hlaselaka miri—kumbexana ni ku tlula kwalaho.”

Xiviko lexi nyikeriweke hi 40 wa swibedlhele le Colorado xi vula leswaku mali leyi tirhisiweke eka munhu la hlaseriweke hi madzolonga eka tin’hweti to sungula ta kaye hi 1993 a yi ri 9600 wa tidolara (44 850 wa tirhandi). Ku tlula hafu ya vanhu lava amukeriweke exibedlhele a va nga ri na wona ndzindza-khombo wa rihanyo, naswona vunyingi bya vona a va nga swi koti kumbe a va nga lavi ku hakerisiwa swikweleti swa vona. Leswi swi vange leswaku ku hakeriwa swibalo swa le henhla, ku hakela mali yo tala ya ndzindza-khombo ni ku hakerisiwa mali yo tala eswibedlhele. Colorado Hospital Association ya vika: “Hinkwerhu ha katseka eku hakeleni.”

Ku Cinca Ka Mahanyelo

Hi ku ya hi langutelo ra vanhu va nyama, ntshembo wo herisa mukhuva lowu wa mahanyelo lama nga riki manene a wu kona. Xiviko xa Yunivhesiti ya Columbia xi ri: “Amerika a hi Ntanga wa Edeni naswona a hi nge pfuki hi kote ku herisa ku tirhisiwa hinkwako ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha. Kambe loko ho kota ku fikelela mpimo wo karhi wa ku herisa ku tirhisiwa ka swona hi ndlela yo biha, hi ta kuma vuyelo lebyinene byo veleka vana lava nga ni rihanyo lerinene, ku hunguteka ka madzolonga ni vugevenga, swibalo leswi nga durhiki, ku hunguteka ka timali ta rihanyo, mimpidzulo ya le henhla, swichudeni leswi dyondzekeke swinene ni mavabyi ya AIDS lama nga hangalakangiki ngopfu.”

Timbhoni ta Yehovha ti kume leswaku Bibele i mpfuno lowukulu eku fikeleleni ka xikongomelo xolexo. Bibele a ko va buku leyi tolovelekeke ntsena. Yi huhuteriwe hi Muvumbi wa vanhu, Yehovha Xikwembu. (2 Timotiya 3:16, 17) Hi yena “l’a ku dyonḍisaka, a ku pfuna, a ku fambisa e ndleleni leyi u faneleke ku famba ha yona.” (Esaya 48:17) Misinya ya milawu leyi andlariweke eBibeleni ya pfuna swinene, naswona hinkwavo lava hanyaka hi ku landza ndzayo ya yona va vuyeriwa swinene.

Hi xikombiso, Esther a a ri mudzahi lonkulu.a Endzhaku ka loko a sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha, mudyondzisi wa yena wa Bibele u n’wi rhambile leswaku va ya heta siku va ri karhi va valanga yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha le Brooklyn, eNew York. Eku sunguleni, Esther a a kanakana. Hi ku tiva leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti dzahi, a a tivutisa leswaku u ta swi kotisa ku yini ku tshama na tona siku hinkwaro. Hikwalaho Esther u nghenise sigarete yin’we exipachini xa yena, a a anakanya leswaku loko a twa a navela ku dzaha, u ta tinghenela exihambukelweni. Tanihi laha a a kunguhate hakona, endzhaku ka loko va valange kan’we, Esther u nghene exihambukelweni xa vavasati ivi a humesa sigarete ya yena. Kambe ku ni leswi a swi xiyeke. Kamara ra kona a ri basile swinene ni moya wa kona a wu tengile. Esther wa tsundzuka: “A ndzi nga ta yi thyakisa ndhawu liyani hi ku dzaha sigarete, hikwalaho ndzi yi hoxe endzeni ka xihambukelo ivi ndzi yi fambisa ni mati. Hi yona sigarete yo hetelela eka leti ndzi tshameke ndzi ti khoma!”

Emisaveni hinkwayo, vanhu va timiliyoni lava fanaka na Esther va dyondza ku hanya hi ku pfumelelana ni misinya ya milawu ya Bibele. Va pfuneka vona hi voxe, naswona va va mpfuno lowukulu etindhawini leti va tshamaka eka tona. Xa nkoka ngopfu, va tisa ku dzuneka eka Muvumbi wa vona, Yehovha Xikwembu.—Ringanisa Swivuriso 27:11.

Hambileswi matshalatshala lamanene ya munhu ma nga taka ma nga swi koti ku vuyisa “Ntanga wa Edeni,” Bibele yi vula leswaku Xikwembu xi ta endla tano. Petro wa Vumbirhi 3:13 yi ri: “Hi ku ya hi ku tshembisa ka [Xikwembu], hi langutele matilo lamantshwa ni misava leyintshwa, laha ku nga ta va ni ku lulama.” (Ringanisa Esaya 51:3.) Emisaveni yoleyo leyintshwa, rihanyo a ri nge he vi mhaka leyi karhataka, hikuva vanhu va ta tiphina hi vutomi lebyi nga ni rihanyo leri hetisekeke—ku nga ndlela leyi Xikwembu a xi lave leswaku ri va ha yona ku sukela eku sunguleni. (Esaya 33:24) Xana u nga swi tsakela ku dyondza swo tala malunghana ni switshembiso swa Xikwembu? Timbhoni ta Yehovha ti nga swi tsakela ku ku pfuna.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Picture Credit Line on page 28]

© 1985 P. F. Bentley/Black Star