Ndlela Leyi Nyimpi Yi Hlaselaka Vana Ha Yona

YIN’WANA ya tinyimpi to tala ta xin’wana-manana le Sierra Leone, yi ve kona eku sunguleni ka 1995. Loko ku tshikiwe ku baleselana, Tenneh la nga ni malembe ya mune hi vukhale, loyi vatswari va yena ana se a va file enyimpini, a lo lakahla ni timbanga. Kulu a ri tshame enhlokweni ya yena, endzhaku ka tihlo ra yena ra xinene, naswona khombo ra kona, kulu leri a ri ta vanga vuvabyi lebyi nga ta tlulela ebyongweni ivi byi n’wi dlaya.

Endzhaku ka tin’hweti ta 16, mpatswa wa le Britain wu yise Tenneh eNghilandhi hi xihaha-mpfhuka leswaku a ya endliwa vuhandzuri. Ntlawa wa vahandzuri wu ri susile kulu leri, naswona vanhu a va tsakile hikwalaho ka leswi vuhandzuri byi fambeke kahle ni leswi vutomi bya xihlangi byi ponisiweke. Hambiswiritano, ntsako lowu a wu tlhaveriwanga hi dyambu hikwalaho ka leswi Tenneh a veke n’wana la feriweke hi vatswari lava a va nga faneriwanga hi ku baleseriwa nikatsongo.

Matlhari, Ndlala Ni Vuvabyi

Hambileswi Tenneh a biweke hi kulu leri a ri pepetseka, vana vo tala a va hlaseriwi hi xihoxo, kambe va hlaseriwa hi vomu. Loko madzolonga ya tinxaka ma tlhekeka, ku dlaya vanhu lavakulu ntsena a swi enerisi; vana va nala va tekiwa tanihi valala va nkarhi lowu taka. Muvulavuleri wa swa tipolitiki le Rwanda hi 1994 eka vuhaxi bya xiya-ni-moya u te: “Leswaku u dlaya makondlo lamakulu, u fanele u dlaya ni swikondlwana.”

Hambiswiritano, vana vo tala lava faka etinyimpini, a va hlaseriwi hi tibomo kumbe tikulu kambe hi nsiko ni vuvabyi. Hi xikombiso, etinyimpini ta Afrika, ku kayivela ka swakudya ni vutshunguri ku dlaye vanhu vo tala ku tlula lava dlayiweke hi nyimpi hi nhlayo leyi phindhiweke kwalomu ka 20. Ku sivela mphakelo wa swilo swa nkoka i rhengu ra nyimpi leri tirhisiwaka hi tihanyi eminkarhini ya manguva lawa. Mavuthu ma fuhleke swibuluki etindhawini letikulu ta misava leyi humesaka swakudya, ma onhe switlati swa mavele ni tiphayiphi ta mati ivi ma phanga mimphakelo yo phalala. Nakambe ma tlhele ma onha swibedlhele, ni ku hlongola vatirhi va swa vutshunguri.

Marhengu yo tano ma xanisa vana ngopfu. Hi xikombiso, exikarhi ka 1980 na 1988, vana lava feke hikwalaho ka swivangelo leswi fambisanaka ni nyimpi va fike eka nhlayo ya 330 000 le Angola, ivi eMozambhiki va va 490 000.

A Va Na Kaya, A Va Na Ndyangu

Nyimpi yi vanga leswaku ku va ni vana lava nga riki na vatswari hi ku dlaya vatswari, kambe yi tlhela yi endla tano hi ku hahlula mindyangu. Emisaveni hinkwayo, vanhu va kwalomu ka 53 wa timiliyoni va balekile emakaya ya vona hikwalaho ka nxungeto wa madzolonga. Sweswo swi vula leswaku kwalomu ka munhu un’we eka vanhu van’wana ni van’wana va 115 emisaveni hinkwayo! Kwalomu ka hafu i vana. Loko va baleka hikwalaho ko chava, hakanyingi vana va hambana ni vatswari va vona.

Hikwalaho ka nyimpi le Rwanda, vana va 114 000 va hambanisiwile ni vatswari va vona eku heleni ka 1994. Hi ku ya hi nkambisiso wa 1995, n’wana un’we eka vana va ntlhanu le Angola u humeleriwe hi xiyimo lexi fanaka. Eka vana vo tala, ngopfu-ngopfu swihlangi, ntshikilelo wa ku hambana ni vatswari wu vava ngopfu ku tlula hasahasa ya nyimpi.

Ku Dlayiwa Hi Swibuluki Leswi Fuhlekiweke

Emisaveni hinkwayo, madzana ya magidi ya vana a va ya eku tlangeni, eku riseni ka swifuwo, eku tshoveni ka tihunyi kumbe eku byaleni ka swibyariwa ivi va dlayiwa hi swibuluki leswi fuhlekiweke. Swibuluki leswi fuhlekiweke swi dlaya vanhu va 800 n’hweti yin’wana ni yin’wana. Ematikweni ya 64 ku ni ntsengo lowu hlanganisiweke wa 110 wa timiliyoni ta swibuluki leswi fuhlekiweke. Le Cambodia ntsena ku fuhlekiwe kwalomu ka timiliyoni ta nkombo ta swibuluki, n’wana un’wana ni un’wana u langutane ni swibuluki swimbirhi.

Matiko lama tlulaka 40 ma endla swibuluki swa mixaka ya kwalomu ka 340 hi swivumbeko ni mihlovo yo hambana-hambana. Swin’wana swi fana ni maribye, swin’wana swi fana ni swihenge, kasi swin’wana swi fana ni maphaphatana ya rihlaza lamatsongo lama hahaka khwatsi ivi swi phatsama emisaveni swi huma eka xihaha-mpfhuka-phatsa, swi nga bulukanga. Swiviko swi vula leswaku swibuluki swin’wana leswi endliweke ku fana ni swilo swo tlangisa, a swi vekiwa ekusuhi ni swikolo ni timbala ta mintlango laha vavasati ni vana a va ta swi kuma kona.

Swi durha kwalomu ka R13 ku endla xibuluki lexi nga dlayaka socha, kambe ku kuma laha xibuluki xi fuhlekiweke kona ni ku xi pfukula swi durha kwalomu ka R1300 na R4400. Hi 1993, ku pfukuriwe swibuluki swa kwalomu ka 100 000, kambe ku tlhele ku fuhlekiwa swin’wana swa timiliyoni timbirhi. Hinkwaswo i swibuluki leswi tshamaka swi rindze ku dlaya, a swi n’wi tivi loyi a nga socha ni loyi a nga n’wana, a swi na mhaka na kona ku sayiniwa ka ntwanano wa ku rhula naswona swi tshama swi ri ni matimba ku ringana malembe ya 50.

Hi May 1996, endzhaku ka malembe mambirhi ya mimbulavurisano le Geneva, eSwitzerland, vakanerisani va misava hinkwayo va tsandzekile ku yirisa ku tirhisiwa ka swibuluki emisaveni hinkwayo. Hambileswi va yiriseke mixaka yin’wana ya swibuluki ivi va veka milawu leyi lawulaka ku tirhisiwa ka swin’wana, ku yirisiwa ka swibuluki hi ku helela a ku nge kaneriwi kukondza ku va ni nhlengeletano enkarhini lowu taka, leyi ku kunguhatiweke leswaku yi va kona hi lembe ra 2001. Ku sukela sweswi ku ya eka lembe rero, swibuluki leswi fuhlekiweke swi ta dlaya vanhu van’wana va 50 000 ivi swi lamata 80 000. Vo tala ku ta va ku ri vana.

Ku Xanisa Ni Ku Pfinya

Eka tinyimpi ta sweswinyana vana va xanisiwile, swi nga ha va swi endleriwe ku twisa vatswari va vona ku vava kumbe ku va sindzisa leswaku va boxa swo karhi malunghana ni vatswari va vona. Minkarhi yin’wana, enyimpini ya tihanyi, ku va ku nga ri na xivangelo naswona ku xanisiwa ka vana ku endleriwa ku titsakisa ntsena.

Ku khomiwa hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu, ku katsa ni ku pfinya, swi tolovelekile hi nkarhi wa nyimpi. Enyimpini ya le matikweni ya Balkan, a ku ri nawu ku pfinya vanhwanyana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi ni ku va sindzisa leswaku va velekela valala va vona vana. Hilaha ku fanaka, masocha ya Rwanda ma tirhise ku pfinya leswaku ma hahlula mindyangu. Eka minhlaselo yin’wana, kwalomu ka nhwanyana un’wana ni un’wana wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi la poneke nhlaselo wa masocha u pfinyiwile. Vanhwanyana vo tala lava kumeke makhwiri va lan’wiwile hi mindyangu ni vanhu va ndhawu ya ka vona. Vanhwanyana van’wana va cukumete vana va vona; van’wana va tidlayile.

Ntshikilelo Wa Mintlhaveko

Vana lava nga enyimpini va vona swilo leswi tsemaka nhlana ku tlula swilo swo chavisa swinene leswi voniwaka hi vanhu lavakulu. Hi xikombiso, le Sarajevo, nkambisiso wa vana va 1505 wu kombise leswaku ku lava ku va hinkwavo va hlaseriwe hi swibuluki. Ku tlula hafu va baleseriwile, naswona mbirhi-xa-nharhu a va ri eswiyin’weni leswi a va langutele ku dlayiwa.

Nkambisiso wa vana va 3000 eRwanda wu kume leswaku 95 wa tiphesente va vone madzolonga ni ku dlayeteriwa ka vanhu, naswona kwalomu ka 80 wa tiphesente va feriwe hi swirho swa ndyangu. Kwalomu ka n’we-xa-nharhu va pfinyiwile kumbe ku xanisiwa hi tlhelo ra rimbewu naswona ku tlula n’we-xa-nharhu va vone vana van’wana va hoxa xandla eku dlayeni ni ku ba vanhu. Swilo swo tano swi tlanyata mianakanyo ni timbilu ta vana. Xiviko xa mayelana ni vana lava nga ni ntshikilelo le khale ka Yugoslavia xi ri: “Mikhumbulo ya xiendlakalo lexi a yi suki emianakanyweni ya vona . . . yi va vangela mihahamo, mikhumbulo ya siku na siku leyi fikaka hi xitshuketa ya swiendlakalo leswi tsemaka nhlana, ku chava, ku pfumala nsirhelelo ni mbitsi.” Endzhaku ka ku dlayeteriwa ka vanhu le Rwanda, mutivi wa mianakanyo wa National Trauma Recovery Centre u vikile: “Swikombiso swin’wana leswi vana va nga na swona i mihahamo, ku tikeriwa hi ku nyikela nyingiso, ntshikilelo ni ku heleriwa hi ntshembo malunghana ni vumundzuku.”

Xana Vana Va Nga Pfuniwa Njhani?

Vakambisisi vo tala va anakanya leswaku ntshikilelo a wu heli loko vana va nga phofuli mintlhaveko ya vona ni leswi nga emianakanyweni ya vona. Hakanyingi ku kuma mpfuno ku sungula loko n’wana a boxa swilo swo biha leswi nga emianakanyweni ya yena hi ku vulavula hi swilo leswi humeleleke ni munhu lonkulu la nga ni ntwela-vusiwana ni vutivi. Mukondleteri un’wana wa le Afrika Vupela-dyambu u te: “Ndlela ya risima i ku endla leswaku vana lava voneke maxangu va tiphofula ivi va vulavula hi ku ntshunxeka.”

Mpfuno wun’wana wa risima lowu antswisaka ku karhateka emintlhavekweni i vun’we lebyi tiyeke ni nseketelo wa ndyangu ni wa vanhu va ndhawu yoleyo. Ku fana ni vana hinkwavo, lava hlaseriweke hi nyimpi va lava ku kombiwa rirhandzu, ku anakanyela ni ntwela-vusiwana. Hambiswiritano, xana xi kona xivangelo lexi twalaka xo anakanya leswaku ntshembo lowu vangamaka wa vana wu kona?

[Box/Picture on page 8]

A Wu Fana Ni Bolo

Le Laos, nhwanyana un’wana ni makwavo wakwe wa xinuna a va ya eku riseni ka tinyarhi. Nhwanyana loyi u vone nchumu wun’wana ekheleni lowu a wu fana ni bolo. U wu tekile ivi a wu hoxela makwavo. Wu wele ehansi ivi wu buluka, wu dlaye makwavo hi ku tsopeta ka tihlo.

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

Hi Un’wana Wa Lava Magidi

Loko nyimpi yi sungula endhawini ya ka vona le Angola, Maria, n’wana la nga ni malembe ya 12 hi vukhale la feriweke hi vatswari, u pfinyiwile ivi a kuma khwiri. Loko nyimpi yi nyanya ku biha, Maria u balekile, ivi a famba 300 wa tikhilomitara a ya endhawini ya vutumbelo laha a fikeke a tshama endhawini ya vana lava nga riki na makaya. Hikwalaho ka leswi a ha ri ntsongo swinene, u veleke nkarhi wo veleka wu nga si fika, u veleke n’wana loyi a nga si tiyela hi ndlela leyi hlomulaka mbilu. N’wana loyi u hanye mavhiki mambirhi ntsena. Maria u fe endzhaku ka vhiki a velekile. Maria hi un’wana wa vana va magidi lava xanisiweke ni ku pfinyiwa etinyimpini ta sweswinyana.

[Box/Picture on page 9]

Mianakanyo Ni Timbilu Leti Tlanyaleke

Ndlela leyi hakanyingi vana va khumbiwaka ha yona hi madzolonga, yi kombisiwe kahle hi Shabana wa le India, la nga ni nhungu wa malembe hi vukhale. U vone ntshungu wa vapfukeri wu ba tata wakwe kukondza a fa ivi wu tsema nhloko ya mana wakwe. Mianakanyo ni mbilu ya yena swi tshame swi tlanyarile, ivi swi fihla ku chava ni ku lahlekeriwa. Hi rito ra le hansi leri kombisaka ku pfumala mintlhaveko, u te: “A ndzi va naveli vatswari va mina. A ndzi va tsundzuki.”