Tibomo Leti Fuhlekiwaka—Ku Pima Ntsengo

Hi December 26, 1993, Augusto la nga ni malembe ya tsevu a a ri karhi a rhendzeleka ekusuhi ni le Luanda, ku nga ntsindza wa Angola. Hiloko a vona nchumu lowu hatimaka ehansi. Hi ku tsaka, a wu thumba. Hiloko bomo yi buluka hi ku tshukuvanya kakwe.

Hikwalaho ka ku buluka loku, Augusto u tsemiwe nenge wa xinene. Sweswi u ni malembe ya 12, u famba hi xitulu xa mavhilwa naswona a nga ha voni.

AUGUSTO u tsemiwe xirho hi bomo leyi fuhlekeriweke vanhu, yi thyiwe vito leri hileswi yi vavisaka vanhu ku nga ri tilori ta nyimpi kumbe mimovha yin’wana ya nyimpi. Ku ringanyetiwa leswaku ku fikela sweswi, ku ni mixaka leyi tlulaka 350 ya tibomo leti fuhlekeriwaka vanhu, leti endliwaka ematikweni ya kwalomu ka 50. To tala ta tona ti endleriwe ku vavisa, ku nga ri ku dlaya. Ha yini? Hikuva masocha lama vavisekeke ma lava mpfuno, naswona socha leri biweke hi bomo leyi fuhlekiweke ri endla leswaku nyimpi yi nga tsutsumi ngopfu—ku nga leswi nala a swi lavaka. Tlhandlakambirhi, ku konya ka socha ku chavisa masocha-kulobye. Hikwalaho, hakanyingi tibomo leti fuhlekiwaka ti tekiwa ti endla ntirho lowunene ngopfu loko ti nga va dlayi vanhu lava ti va baka—hambiloko vo hanya masiku ma nga ri mangani.

Kambe, hilaha swi boxiweke hakona eka xihloko lexi hundzeke, vanhu vo tala lava vavisiwaka hi tibomo leti i vaaka-tiko, a hi masocha. Minkarhi yin’wana a swi endleki hi xiwelo. Hi ku ya hi buku leyi nge Landmines—A Deadly Legacy, swibuluki swin’wana swi “fuhlekiwe hi xikongomelo xo vavisa vaaka-tiko ku endlela leswaku vanhu va baleka, ku onha mphakelo wa swakudya, ku endlela leswaku ku va ni vahlapfa vo tala kumbe ku tisa nchavo.”

Hi xikombiso, enyimpini leyi a yi ri eCambodia, a ku fuhlekiwe tibomo erihlampfini ra miti ya nala, kutani vanhu lava tshamaka emitini yoleyo va hlaseriwa hi swibamu. Loko vaaki va ringeta ku baleka, a va tikuma va tsutsumela etindhawini leti nga ni tibomo leti fuhlekiweke. Kasi hi hala tlhelo, loko swirho swa Khmer Rouge swi endla matshalatshala ya ku sindzisa hulumendhe leswaku yi kanerisana na swona, swi fuhleke tibomo emasin’wini ya mpunga, swi chavisa varimi, kutani swi herisa vurimi.

Kasi leswi humeleleke eSomalia hi 1988 a swi bihe ngopfu. Loko Hargeysa yi hlaseriwe hi tibomo, vaaki va boheke ku baleka. Kutani masocha ma fuhleke tibomo emitini leyi vaaki va yona va balekeke va yi siya. Loko nyimpi yi hela, vahlapfa va vuyile, kutani va fika va tsemiwa swirho kumbe ku dlayiwa hi swibuluki leswi fuhlekiweke.

Kambe tibomo leti fuhlekiwaka a ti xungeti vutomi ni swirho ntsena. Ehleketa hi mimbuyelo yin’wana ya matlhari lawa yo biha.

Leswi Ma Swi Koxaka Eka Ikhonomi Ni Tiko

Kofi Annan, matsalana-jenerala wa Nhlangano wa Matiko, u ri: “Loko ensin’wini ku ri na bomo yin’we—kumbe ku ehleketiwa leswaku swi nga ha endleka yi ri kona—sweswo swi nga endla leswaku nsimu hinkwayo yi nga rimiwi, swi endla leswaku muti hinkwawo wu nga vi na swakudya, nakambe swi kavanyeta tiko ri nga ha swi koti ku pfuxeleriwa ni ku endla nhluvuko.” Hikwalaho, eAfghanistan ni le Cambodia, ndhawu yin’wana leyi ringanaka 35 wa tiphesente a yi ta rimiwa loko varimi a va nga chavi ku kandziya misava ya kona. Van’wana va ringeta hambileswi ku nga ni khombo. Murimi wa le Cambodia u ri: “Ndzi chava tibomo leti fuhlekiweke. Kambe loko ndzi nga humi ndzi ya tsema byanyi ni misengele, a hi nge dyi.”

Hakanyingi, lava va poneke rifu loko bomo leyi fuhlekiweke yi buluka, va langutana ni xiphiqo xa timali. Hi xikombiso, etikweni rin’wana leri hluvukaka, n’wana la tsemekaka nenge loko a ri ni malembe ya khume a nga ha lava ku nghenisiwa milenge yo hambana-hambana ya 15 evuton’wini byakwe, ha wun’we wu durha kwalomu ka R770. I ntiyiso, eka van’wana mali leyi yi vonaka yi nga talanga. Kambe eka vanhu vo tala va le Angola, R770 yi tlula mali leyi va yi kumaka hi ku hlanganisa miholo ya tin’hweti tinharhu!

Ehleketa ni hi khombo rin’wana leri ti ri vangaka eka vanhu. Hi xikombiso, vaaki va tiko rin’wana ra le Asiya, a va swi lavi ku tihlanganisa ni vanhu lava tsemekeke swirho hi ku chava leswaku va nga va ni “xinyama.” Swi nga ha endleka munhu la tsemekeke xirho a tsandzeka ku nghenela vukati. Wanuna un’wana wa le Angola loyi nenge wakwe wu tsemiweke endzhaku ka loko a bulukeriwe hi bomo leyi fuhlekiweke u ri: “A ndzi kunguhati ku teka nsati. Wansati u lava wanuna la nga ta kota ku tirha.”

Swa twisiseka loko vanhu van’wana vo tala lava vavisekeke va titwa va nga ri nchumu. Wanuna wa le Cambodia u ri: “A ndza ha swi koti wundla ndyangu wa mina, naswona leswi swi ndzi khomisa tingana.” Minkarhi yin’wana mintlhaveko yoleyo yi nga ha heta munhu matimba ku tlula ku lahlekeriwa hi xirho. Artur wa le Mozambhiki, loyi a vavisekeke u ri: “Ndzi tshemba leswaku ndzi vaviseke ngopfu emintlhavekweni. Minkarhi yo tala ndzi nyangatsiwa ntsena hi ku langutiwa hi munhu. Ndzi ehleketa leswaku ku hava munhu loyi a ha ndzi xiximaka nileswaku a ndzi nge pfuki ndzi hanye vutomi lebyi tolovelekeke.”a

Ku Vuriwa Yini Hi Ku Yimburiwa Ka Tibomo?

Emalembeni ya sweswinyana ku endliwe matshalatshala lamakulu ya ku khutaza matiko leswaku ma yirisa ku tirhisiwa ka tibomo leti fuhlekiwaka. Ku tlula kwalaho, tihulumendhe tin’wana ti sungule ntirho lowu nga ni khombo wo yimbula tibomo leti ana se ti fuhlekiweke. Kambe ka ha ri ni swihinga swo hlayanyana. Xin’wana xa swona xi khumba nkarhi. Ku yimbula tibomo swi dya nkarhi swinene. Entiyisweni, lava va yimbulaka va ringanyeta leswaku ku yimbula bomo swi teka nkarhi lowu phindhiweke ka dzana ku tlula wa ku yi fuhleka. Xiphiqo xin’wana i mali. Bomo yin’we yi dya kwalomu ka R18 ku ya eka R90, kambe ku yi yimbula swi durha kwalomu ka R6 000.

Hikwalaho, swi vonaka swi nga ta koteka ku yimbula tibomo hinkwato. Hi xikombiso, ku yimbula tibomo hinkwato eCambodia swi nga koxa leswaku un’wana ni un’wana la tshamaka etikweni rero a nyikela hi muholo wakwe hinkwawo emalembeni yo hlayanyana lama taka. Ku ringanyetiwa leswaku hambiloko mali yi ri kona, swi nga ha teka lembe-xidzana hinkwaro ku yimbula tibomo hinkwato kwalaho. Xiyimo xa misava hinkwayo xi vonaka xi dzwiharile. Ku ringanyetiwa leswaku loko ku tirhisiwa thekinoloji ya sweswinyana, ku humesa tibomo hinkwato leti fuhlekiweke emisaveni swi ta koxa R203 wa magidi ya timiliyoni naswona swi ta heta malembe lama tlulaka gidi!

I ntiyiso leswaku ku ringanyetiwe tindlela letintshwa ta ku yimbula tibomo—ku sukela eka ku tirhisiwa ka swifufunhunu leswi hi ntolovelo swi nga nun’hwetelaka loko ku ri ni swibuluki ku ya eka ku tirhisiwa ka mimovha leyikulukumba leyi lawuriwaka hi xiya-ni-moya leyi nga yimbulaka tibomo endhawini leyi ringanaka tihektara timbirhi hi awara. Kambe, ku nga ha hundza nkarhinyana wo leha endlelo rero ri nga si tirhisiwa ngopfu, naswona ri nga ha tirhisiwa ntsena ematikweni lama fuweke.

Hikwalaho, etindhawini to tala, tibomo ti yimburiwa hi ndlela ya xikhale. Wanuna u pavalala hi khwiri emisaveni kutani hakatsongo-tsongo a ringetela hi nhonga, emahlweni ka yena, a kambela ndhawu leyi ringanaka timitara ta 20 ku ya eka 50 hi siku. Xana swi ni khombo? Ina! Eka 5 000 wa tibomo leti yimburiwaka, ku fa munhu un’we la ti yimbulaka, ivi ku vaviseka vambirhi.

Matshalatshala Yo Va Ni Vun’we Eku Lweni Ni Tibomo Leti Fuhlekiwaka

Hi December 1997, vayimeri lava humaka ematikweni yo hlayanyana va sayine Ntsombano Wa Ku Yirisa Ku Ti Tirhisa, Ku Ti Vungelela, Ku Ti Endla Ni Ku Hundzisela Tibomo Leti Endleriweke Vanhu Ni Ku Va Lovisa, lowu nakambe wu tiviwaka tanihi ntwanano wa Ottawa. Jean Chrétien, holobye-nkulu wa le Canada u ri: “Lowu i nhluvuko lowukulu lowu nga si tshamaka wu fikeleriwa kumbe ku nga si tshamaka ku va ni lowu wu fanaka na wona enawini wa matiko wa ku veka matlhari ehansi kumbe wa vumunhu.”b Hambiswiritano, matiko ya kwalomu ka 60—ku katsa ni man’wana lama rhangelaka eku endliweni ka tibomo leti fuhlekiwaka—a ma si wu sayina ntwanano lowu.

Xana ntwanano wa Ottawa wu ta swi kota ku herisa ntungu wa tibomo leti fuhlekiwaka? Kumbexana wu ta swi kota hi mpimo wo karhi. Kambe vanhu vo tala va kanakana. Claude Simonnot, mukongomisi wa Nhlangano wa Swilema, eFurwa, u ri: “Hambiloko matiko hinkwawo ya misava mo namarhela milawu ya Ottawa, yoleyo ku ta va ku ri ndlela yin’we ntsena yo herisa khombo ra tibomo eka pulanete leyi.” Ha yini? Simonnot u ri: “Tibomo ta timiliyoni ti lo tshama ehansi ka misava, ti yimele lava va nga ta ti kandziya.”

N’wamatimu John Keegan u boxa yinhla yin’wana. U ri, nyimpi yi “fika evuentweni bya xihundla xa mbilu ya munhu, . . . laha vutikukumuxi byi fumaka kona, laha mintlhaveko yi nga ni matimba, laha ritumbuluko ri nga hosi.” Mintwanano a yi nge yi herisi mikhuva yoleyo leyi dzimeke timitsu yo kota rivengo ni makwanga. Kambe, xana leswi swi vula leswaku vanhu va ta tshama va ri karhi va hlaseriwa hi tibomo leti fuhlekiwaka?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Xana I Ku Bindzula Mali Kambirhi?

Nsinya lowukulu wa nawu wa bindzu wu kombisa leswaku tikhampani ti byarha vutihlamuleri loko swilo swa tona swi vanga khombo. Hikwalaho, Lou McGrath, wa Mines Advisory Group, u vula leswaku tikhampani leti bindzuleke hi ku endla tibomo ti fanele ti sindzisiwa ku hakela mali yo lulamisa leswi onhakeke. Kambe, lexi hlamarisaka, to tala ta tikhampani teto hi tona leti bindzuleke loko ku yimburiwa tibomo. Hi xikombiso, ku vikiwa leswaku khale ka khampani leyi a yi endla tibomo leti fuhlekiwaka ya le Jarimani yi sayine kontraka leyi lavaka R600 wa timiliyoni eKuwait leswaku yi yimbula tibomo. Naswona eMozambhiki, mali leyi ringanaka R46 wa timiliyoni yi nyikiwe tikhampani tinharhu leti hlanganeke leswaku ti yimbula tibomo emapatwini lamakulu​—⁠timbirhi ta tona a ti endla tibomo.

Van’wana va vona onge swi bihe ngopfu leswaku tikhampani leti endlaka tibomo ti tlhela ti endla mali loko ti ti yimbula. Hi ndlela yo karhi, va vula leswaku tikhampani leti endlaka tibomo ti bindzula mali kambirhi. Kambe, ku endla tibomo ni ku ti yimbula, swi hambeta swi va mabindzu lama nyukaka.

[Dayagramu leyi nga eka tluka 5]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Nhlayo-xikarhi ya tibomo leti fuhlekiweke endhawini leyi ringanaka tikhilomitara ta 2,5 matlhelo hinkwawo ematikweni ya kaye lama nga ni tibomo to tala ngopfu

BOSNIA na HERZEGOVINA 152

CAMBODIA 143

CROATIA 137

EGYPT 60

IRAQ 59

AFGHANISTAN 40

ANGOLA 31

IRAN 25

RWANDA 25

[Xihlovo Xa Kona]

Source: United Nations Department of Humanitarian Affairs, 1996

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

ECambodia, mimpfampfarhuto ni mimfungho yi lemukisa hi tibomo leti fuhlekiweke

Eka 5 000 wa tibomo leti yimburiwaka, ku fa munhu un’we la ti yimbulaka, ivi ku vaviseka vambirhi

[Xihlovo Xa Kona]

Background: © ICRC/Paul Grabhorn

© ICRC/Till Mayer

© ICRC/Philippe Dutoit