Ntshikilelo Lowunene, Ntshikilelo Lowu Nga Ni Khombo

“Tanihi leswi ntshikilelo ku nga endlelo ra miri leri nga twisisekiki eka xiyimo xin’wana ni xin’wana, munhu un’wana ni un’wana u ni mpimo wo karhi wa ntshikilelo.”—Dok. Hans Selye.

LESWAKU muchayi wa vhayolini a kota ku tlanga vuyimbeleri, swinari swa yona swi fanele swi vambiwa—kambe swi fanele swi fika eka mpimo wo karhi ntsena. Loko swi vambeke ngopfu, a swi chayi kahle. Kambe loko swinari swi debye ngopfu, a swi nge wu humesi mpfumawulo nikatsongo. Mpfumawulo lowu faneleke wu titshege hi maendlelo lamambirhi.

Swa fana ni ntshikilelo. Loko wu ri wukulu wu nga va ni khombo, tanihi laha ana se hi swi voneke hakona. Kambe ku vuriwa yini hi ku nga vi na wona ntshikilelo nikatsongo? Hambiloko swi tikomba onge i swinene, mhaka hi leswaku u fanele u va na ntshikilelo—hi mpimo lowu ringaneke. Hi xikombiso, tianakanye u ri karhi u tsemakanya xitarata, kutani hi xitshuketa u vona movha lowu taka eka wena hi rivilo lerikulu. I ntshikilelo lowu ku pfunaka ku balekela khombo—hi ku hatlisa!

Kambe ntshikilelo a wu pfuni eka swiyimo swa xihatla ntsena. Nakambe u fanele u va na ntshikilelo leswaku u kota ku endla ntirho wa siku rin’wana ni rin’wana. Munhu un’wana ni un’wana u ni ntshikilelo wo karhi minkarhi hinkwayo. Dok. Hans Selye, u ri: ‘Ndlela yin’we ya ku papalata ntshikilelo i ku fa.’ U engetela hi ku vula leswaku marito lama nge “u khomiwe hi ntshikilelo” a ma twisiseki ku fana ni xiga lexi nge “miri wa yena wa hisa.” Selye u ri: “Kahle-kahle hi marito lawa hi vula ntshikilelo kumbe ku hisa ka miri loku tlurisaka.” Hi ku ya hi mongo lowu, vuhungasi byi vanga ntshikilelo naswona swa fana ni ku etlela, hikuva mbilu ni mahahu swi fanele ku hambeta swi tirha.

Tinxaka Tinharhu Ta Ntshikilelo

Tanihi leswi ku nga ni mimpimo yo hambana-hambana ya ntshikilelo, nakambe ku ni tinxaka ta wona to hambana-hambana.

Ntshikilelo lowukulu wu vangiwa hi mintshikilelo ya vutomi bya siku na siku. Hakanyingi, wu katsa swiyimo leswi nga tsakisiki leswi lavaka ku lulamisiwa. Tanihi leswi leyi ku nga mhaka ya xiwelo naswona yi nga ya nkarhinyana, hakanyingi ntshikilelo lowu wu nga ha lawuleka. Kavula, ku ni vanhu van’wana lava langutaneke ni swiphiqo swa ntsandza-vahlayi—entiyisweni, ku langutana ni mpfilumpfilu swi tikomba onge ko va xiphemu xa vutomi bya vona. Hambi ku ri xiyimo lexi xa ntshikilelo lowu lowukulu xi nga ha lawuleka. Hambiswiritano, munhu loyi a nga na wona a nga ha ala ku endla ndzulamiso, kukondza a xiya vuyelo bya mahanyelo ya yena lama nga riki manene eka yena n’wini ni ndlela leyi vanhu lava a tshamaka na vona va khumbekaka ha yona.

Hambileswi ntshikilelo lowukulu wu nga wa nkarhinyana, ntshikilelo lowu hambetaka wu teka nkarhi wo leha. Loyi a khomiweke hi wona a nga voni ndlela leyi a nga humaka ha yona eka xiyimo lexi tshikilelaka, ku nga ha va ku ri hikwalaho ka maxangu ya vusweti kumbe ntirho lowu dyisaka mbitsi—kumbe hikwalaho ka ku pfumala ntirho. Ntshikilelo lowu hambetaka wu nga vangiwa ni hi swiphiqo swa ndyangu leswi tshamaka swi ri kona. Ku khathalela xaka leri vabyaka na swona swi nga vanga ntshikilelo. Ku nga khathariseki leswaku wu vangiwa hi yini, ntshikilelo lowu hambetaka wu hlakata loyi wu n’wi hlaselaka siku rin’wana ni rin’wana, vhiki rin’wana ni rin’wana, n’hweti yin’wana ni yin’wana. Buku yin’wana leyi hlamuselaka xiyimo lexi, yi ri: “Nchumu lowu nyenyetsaka malunghana ni ntshikilelo lowu hambetaka hi leswaku ku fika laha vanhu va wu tolovelaka. Vanhu va hatla va xiya ntshikilelo lowukulu hikuva i wuntshwa; va honisa ntshikilelo lowu hambetaka hikuva i khale wu ri kona, wu tolovelekile naswona minkarhi yin’wana wu kahle.”

Ntshikilelo lowu tsemaka nhlana wu vangiwa hi khombo leri chavisaka ku fana ni ku pfinyiwa, mhangu kumbe khombo ra ntumbuluko. Vanhu vo tala lava nga ni ntokoto enyimpini ni lava poneke etikampeni ta nxaniso va hlaseriwa hi muxaka lowu wa ntshikilelo. Swikombiso swa ntshikilelo lowu tsemaka nhlana swi nga ha katsa mikhumbulo ya swilo leswi tsuvulaka misisi, hambiloko se ku hundze malembe, swin’we ni ku khunguvanyisiwa hi swilo leswi nga nyawuriki. Minkarhi yin’wana loyi wu n’wi khomeke loko a kamberiwa a nga ha kumiwa a ri ni xiyimo lexi vuriwaka ntshikilelo wa mintlhaveko endzhaku ka khombo leri chavisaka ([post-traumatic stress disorder (PTSD)]).—Vona bokisi leri nga laha ehenhla.

Ku Hlaseriwa Hi Ntshikilelo Hi Ku Olova

Van’wana va vula leswaku ndlela leyi hi langutanaka ha yona ni ntshikilelo nkarhi wolowo, hakanyingi swi titshege hi leswaku wu kule ku fika kwihi ni leswaku i ntshikilelo wa njhani lowu hi tshameke hi va na wona enkarhini lowu hundzeke. Va vula leswaku swiendlakalo leswi tsemaka nhlana entiyisweni swi nga ha cinca “endlelo,” ra tikhemikhali ta byongo ivi swi endla leswaku enkarhini lowu taka munhu wa kona a khomiwa hi ntshikilelo hi ku olova. Hi xikombiso, eka nkambisiso lowu endliweke eka vanhu va 556 lava lweke eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava, Dok. Lawrence Brass, u kume leswaku khombo ra ku hlaseriwa hi ntshikilelo a ri andze hi makhamba ya nhungu eka vanhu lava a va ri vabohiwa va nyimpi ku tlula lava a va nga ri vona—hambiloko ku hundze 50 wa malembe endzhaku ka loko ku humelele khombo ro sungula leri tsemaka nhlana. “Ntshikilelo wa ku va POW [prisoner of war (mubohiwa wa nyimpi)] a wu ri wukulu lerova wu cince vutomi bya vanhu lava hi ndlela leyi va langutaneke ha yona ni ntshikilelo enkarhini lowu landzeleke—wu endle leswaku va khumbeka hi ku olova.”

Vatshila va vula leswaku swiendlakalo leswi vavisaka leswi humeleleke evuhlangini a swi fanelanga swi tekeriwa ehansi, tanihi leswi na swona swi hoxaka xandla. Dok. Jean King, u ri: “Vana vo tala lava xanisiwaka hi ntshikilelo a va kali va yisiwa eka dokodela. Va tiyisela xiphiqo ivi va ya emahlweni ni vutomi, kutani endzhaku ka malembe hi kona va ta eka hina va ri karhi va tivika leswaku va karhatiwa hi gome kumbe vuvabyi bya mbilu.” Hi xikombiso, anakanya hi khombo ra ku lahlekeriwa hi mutswari. Dok. King u ri: “Ntshikilelo wa muxaka lowu loko wu humelela wa ha ri ntsongo, wu nga ri cinca hi ku helela fambiselo ra tikhemikhali ni misiha ya byongo ivi wu endla leswaku byi nga ha swi koti kahle ku lawula ntshikilelo wa siku na siku.”

Kavula, ndlela leyi munhu a langutanaka ni ntshikilelo ha yona yi titshege hi swilo swo hlayanyana, ku katsa ni xiyimo xa yena xa ntumbuluko ni laha a nga yaka kona leswaku a kuma mpfuno wo langutana ni swiendlakalo leswi vangaka ntshikilelo. Hambiswiritano, ku nga khathariseki leswaku wu vangiwa hi yini, ntshikilelo wu nga ha lawuriwa. Entiyisweni leswi a swi olovi. Dok. Rachel Yehuda u ri: “Ku byela munhu loyi ntshikilelo wu n’wi hlaselaka hi ku olova leswaku a nga vileli swi fana ni ku byela munhu la nga ni nkelunkelu leswaku a etlele.” Hambiswiritano ku ni swo tala leswi munhu a nga swi endlaka leswaku a hunguta ntshikilelo, tanihi laha xihloko lexi landzelaka xi nga ta kombisa hakona.

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

Ntshikilelo Wa Ntirho—I “Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo”

Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Ntshikilelo hi xin’wana xa swiphiqo leswikulu swa rihanyo eka lembe-xidzana ra vu-20.” Vukona bya wona etindhawini ta mintirho byi lo dla erivaleni.

• Nhlayo ya mali leyi koxiwaka hi vatirhi va hulumendhe le Australia hikwalaho ka swiyimo leswi fambisanaka ni ntshikilelo, yi andze hi 90 wa tiphesente emalembeni manharhu ntsena.

• Nkambisiso wa le Furwa wu kombisa leswaku vaongori va 64 wa tiphesente ni vadyondzisi va 61 wa tiphesente va vula leswaku va hlundzukisiwa hi ndhawu ya ntshikilelo leyi va tirhaka eka yona.

• Mavabyi lama fambisanaka ni ntshikilelo ma koxa tiko ra United States kwalomu ka 900 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi hi lembe. Kwalomu ka 75 ku ya eka 85 wa tiphesente ta timhangu ta le tindhawini ta vumaki ti vangiwa hi swiyimo leswi fambisanaka ni ntshikilelo.

• Ematikweni yo tala, ku kumiwe leswaku vavasati hi vona a va karhatiwa ngopfu hi ntshikilelo ku tlula vavanuna, kumbexana swi vangiwa hi leswi va nga ni vutihlamuleri byo endla mintirho yo tala ekaya ni le ntirhweni.

Entiyisweni ntshikilelo entirhweni i “xiphiqo xa misava hinkwayo,” tanihi laha xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi swi vekaka hakona.

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

PTSD—N’wangulo Lowu Tolovelekeke Eka Xiyimo Lexi Nga Tolovelekangiki

‘Endzhaku ka tin’hweti tinharhu movha wa ka hina wu tlumbane ni wun’wana, a ndzi tshamela ku rila kumbe ndzi nga etleli vusiku hinkwabyo. A ndzi chavisiwa ni hi ku huma endlwini ntsena.’—Louise.

LOUISE u karhatiwa hi ntshikilelo wa mintlhaveko endzhaku ka khombo leri chavisaka ([post-traumatic stress disorder (PTSD)]), ku nga vuvabyi lebyi hetaka matimba lebyi fambisanaka ni ku hlaseriwa ka mianakanyo nkarhi na nkarhi kumbe ku va ni milorho ya xiendlakalo lexi chavisaka. Munhu la nga ni PTSD a nga ha chuha hi ndlela leyi hundzeletiweke ni ku tshama a rindze khombo. Hi xikombiso, Michael Davis mutivi wa rihanyo ra mianakanyo u hi byela hi munhu un’wana loyi a ri socha leri nga ni ntokoto ra Vietnam loyi hi siku ra mucato wakwe a balekeleke enhoveni loko a twe pongo leri nga tolovelekangiki ra movha. Davis u ri: “A ku fanele ku ve ni mimfungho yo hambana-hambana endhawini leyi leyi kombisaka leswaku a ku nga ri na nchumu wo biha. Ana se a ku hundze 25 wa malembe; a tshama eUnited States ku nga ri eVietnam; . . . a ambale suti yo basa, a nga ambalanga swiambalo swa vusocha. Kambe loko a twe leswi a tshameke a swi twa eminkarhini ya khale, u tsutsumile leswaku a ya tumbela.”

Ntshikilelo wa nyimpi hi xin’wana lexi vangaka PTSD. Hi ku ya hi The Harvard Mental Health Letter, ku pfilunganyeka loku ku nga vangiwa hi “xiendlakalo kumbe nxaxamelo wa swiendlakalo leswi khumbaka rifu kumbe nxungeto wa rona kumbe ku vaviseka hi ndlela leyi tsemaka nhlana kumbe ku xungeta rihanyo. Ku nga ha va ku ri khombo ra ntumbuluko, mhangu kumbe swiendlo swa munhu: ndhambi, ndzilo, ku tsekatseka ka misava, ku tlumbana ka mimovha, ku hlaseriwa hi xibuluki, ku baleseriwa, ku xanisiwa, ku tlhakisiwa, nxungeto, ku pfinya kumbe ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha.” Ku vona xiendlakalo lexi chavisaka kumbe ku twa swo karhi malunghana na xona—kumbexana hi ku vona vumbhoni lebyi chavisaka kumbe swifaniso—ku nga ha vanga swikombiso swa vuvabyi bya PTSD, ngopfu-ngopfu loko vanhu lava katsekaka ku ri swirho swa ndyangu kumbe vanghana lavakulu.

Kavula, vanhu va langutana ni ntshikilelo hi tindlela to hambana-hambana. “Vanhu vo tala lava nga ni ntshikilelo a va vi na swona swikombiso swa vuvabyi bya mianakanyo, naswona hambiloko ku ri ni swikombiso swa vuvabyi, kahle-kahle a swi kali swi languteka tanihi PTSD,” ku hlamusela The Harvard Mental Health Letter. Ku vuriwa yini hi vanhu lava ntshikilelo wa vona wu yisaka eka PTSD? Hi ku famba ka nkarhi van’wana va swi kota ku langutana ni mintlhaveko leyi fambisanaka ni ntshikilelo naswona va kuma ku wisa. Van’wana va hambeta va lwisana ni mikhumbulo ya xiendlakalo lexi tsemaka nhlana endzhaku ka malembe yo tala.

Ku tlula kwalaho, vanhu lava karhatiwaka hi PTSD—ni lava lavaka ku va pfuna—va fanele va tsundzuka leswaku ku hlakarhela swi lava ku lehisa mbilu. Bibele yi khutaza Vakreste leswaku va ‘vulavula hi ku chavelela eka mimoya-xiviri leyi karhatekeke,’ ni ku va ni “mbilu yo leha eka hinkwavo.” (1 Vatesalonika 5:14) Eka Louise, loyi a boxiweke eku sunguleni, ku hundze tin’hweti ta ntlhanu emahlweni ka ku va a sungula ku chayela nakambe. Endzhaku ka loko ku hundze malembe ya mune mhangu yi endlekile, u te: “Ku nga khathariseki nhluvuko lowu ndzi wu endleke, ku chayela a ku nge he vi nchumu lowu ndzi tsakisaka tanihi laha a swi ri ha hakona eku sunguleni. I nchumu lowu ndzi bohekaka ku wu endla, kutani ndza wu endla. Kambe ndzi endle nhluvuko lowukulu ku sukela enkarhini lowu ndzi humeleriweke hi mhangu, hikuva a ndzi tivona ndzi nga pfuni nchumu.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Vanhu vo tala lava tirhaka etihofisini va khomiwa hi ntshikilelo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

A hi ntshikilelo hinkwawo lowu nga ni khombo eka wena