Ntshikilelo Leswi Wu Swi Endlaka Eka Hina
Ku endleka yini loko u tsutsumela ku ya khandziya bazi kumbe xitimela? A swi kanakanisi leswaku ngati ya wena yi ta rhendzeleka hi rivilo lerikulu naswona mbilu ya wena yi ta ba hi ku hatlisa. Hambiloko swo ku siya, ku ba ka mbilu ni ku hefemula ka wena swi nga tlhelela exiyin’weni lexi tolovelekeke.
KAMBE swi nga ha endleka swi nga vi tano loko u langutane ni xiyimo lexi tshikilelaka lexi tekaka nkarhi wo leha. Swi nga ha teka nkarhi leswaku ku vilela, ku vambeka ka misiha, ku rhendzeleka ka ngati hi rivilo lerikulu ni ku kavanyeteka ka fambiselo ra ku gayela swakudya swi tlhelela exiyin’weni lexi tolovelekeke. Vanhu vo tala va kuma leswaku ntshikilelo wa vona a wu heli nikatsongo. Hi xikombiso, vo tala va tikuma va endla mintirho yo nonon’hwa ni leyi nga va tsakisiki, leyi swi nga tshembisiki leswaku swiyimo swa yona swi ta cinca. Ntshikilelo wu wu khumba njhani miri ni rihanyo ra wena?
Leswi Miri Wa Wena Wu Swi Endlaka Loko Wu Tshikilelekile
Dok. Arien van der Merwe, mutivi wa timhaka ta ntshikilelo, u hlamusela leswi miri wa wena wu swi endlaka loko wu tshikilelekile. Wu namba wu teka goza kutani “wu humesa tikhemikhali ni tihomoni leti lwisanaka na wona, wu hlomisela xirho xin’wana ni xin’wana leswaku xi teka goza hi ku hatlisa loko ko tshuka ku pfuka xiyimo xa xihatla.”
U hatla u vamba ngoma. Swirho swa wena hinkwaswo—ku katsa mahlo, tindleve ni mavoko—na swona swi lunghekela ku teka goza. Byongo bya wena byi teka goza hi ku hatlisa naswona hi xitshuketa tinhlaribya ta adrenal ti humesa tihomoni leti nga ni matimba leti endlaka leswaku misiha, mbilu, mahahu ni swirho swin’wana swi lunghekela ku langutana ni xiyimo lexi tshikilelaka.
Hikokwalaho, leswi miri wa wena wu swi endlaka loko wu tshikilelekile ehansi ka xiyimo xa xihatla swi nga ha ponisa vutomi bya wena, ku fana niloko wu ku byela leswaku u tlula u hambukela movha lowu nga eku teni. Kambe a swi vi tano nikatsongo loko miri wu tshama wu tshikilelekile.
Loko Ntshikilelo Wu Hundzuka Nala Wa Wena
Ku ta endleka yini loko miri wa wena wu tshama wu tshikilelekile? Misiha ya wena yi ta tshama yi vambekile, mbilu ya wena yi ta tshama yi ri karhi yi ba hi ku hatlisa, ngati ya wena yi ta tshama yi ri eku rhendzelekeni hi rivilo lerikulu naswona mpimo wa cholesterol, mafurha, chukele, tihomoni ni tikhemikhali tin’wana engatini ya wena wu ta tshama wu tlakukile. Loko tikhemikhali teto leti endleriweke ku tirha hi matimba ku ringana nkarhinyana ti humesiwa hi mpimo lowu tlakukeke ku ringana nkarhi wo leha, ti nga hetelela ti onha swirho swa nkoka swa miri. Sweswo swi nga va ni vuyelo byihi?
U nga ha sungula ku va ni switlhavi enhlaneni, ku pandziwa hi nhloko, ku vambana ka misiha ya nkolo ni yin’wana. Hi ku ya hi madokodela, swikombiso sweswo swi fambisana ni ntshikilelo lowu tekaka nkarhi wo leha. Ntshikilelo wolowo wu nga endla leswaku munhu a tsandzeka ku tiendlela swilo ni ku tirha, a nga gingiriteki swin’we ni ku onha vuxaka lebyi a nga na byona ni van’wana. Wu nga tlhela wu ku vangela swiphiqo swo fana ni ku vava ka khwiri, mpfimbelo, ku chuluka ni ku vambana ka khololwani. Ntshikilelo lowu tekaka nkarhi wo leha wu nga vanga mavabyi lama nga ni khombo swinene. Man’wana ya wona i ku oma ka swirho, vuvabyi bya mbilu, ku nga tirhi ka tinso ni vuvabyi bya chukele.
Van der Merwe u tsale a ku: “Leswi miri wu humesaka homoni ya cortisol loko wu tshikileleke nkarhi wo leha, mafurha ma tala ku pakelana ekhwirini ni le nhlaneni.” Vuvabyi bya nhlonge, byo fana ni rikhwakhwa ni swirhumbana byi fambisana kumbe byi nyanyisiwa hi ntshikilelo wolowo. Ku tlhele ku kumiwa leswaku ntshikilelo wolowo wu fambisana ni ntshikilelo wa mianakanyo, ku kariha ku tlula mpimo ni ku karhala swinene. Ku tshamela ku va ni ntshikilelo swi nga tlhela swi endla munhu a nga ha swi koti ku tsundzuka swilo ni ku rhiya ndleve. Fambiselo ra miri ro tisirhelela eka mavabyi leri hlakatiweke hi ntshikilelo wolowo ri nga endla leswaku munhu a khomiwa hi vuvabyi byin’wana ni byin’wana, ku sukela eka mukhuhlwana lowu tolovelekeke ku ya eka khensa ni mavabyi man’wana lawa miri hi woxe wu kotaka ku ma hlula.
Ntshikilelo wu ni vuyelo byo biha swinene emianakanyweni, emirini, emintlhavekweni ni le ka vuxaka bya hina ni Xikwembu, kutani hi fanele hi tiva ndlela yo wu lawula. Kambe a hi lavi ku byi herisa hi ku helela vuswikoti bya miri byo teka goza loko wu tshikilelekile. Ha yini?
Hi nga fanisa ntshikilelo ni hanci leyi nga ni matimba. Yi nga endla leswaku u swi tsakela ku yi gada. Hambiswiritano, loko yi tsutsuma ngopfu lerova yi nga ha lawuleki, yi nga veka vutomi bya hina ekhombyeni. Hilaha ku fanaka, loko miri wa hina wu va ni ntshikilelo lowu lawulekaka swi nga endla leswaku vutomi byi tsakisa naswona wu ta humesa tihomoni leti hi endlaka hi kota ku tiendlela swilo, hi kota ku tirha, hi gingiriteka ni ku va ni rihanyo lerinene.
Kambe, hi nga wu lawula njhani ntshikilelo leswaku hi kota ku tiphina hi vutomi? Xihloko lexi landzelaka xi tlhuvutsa tindlela leti pfunaka to wu lawula ni magoza lawa hi nga ma tekaka loko hi tshikilelekile.
[Bokisi leri nga eka tluka 5]
HI “ENDLIWE HI NDLELA YO HLAMARISA” HI MUVUMBI WO TLHARIHA NI LA NGA NI RIRHANDZU
Ku hambana ni leswi vanhu vo tala va pfumelaka eka swona, leswi miri wa hina wu swi endlaka loko wu ri ni ntshikilelo a swi vangiwi hi leswi vakokwana va hina va swi endleke loko va langutane ni khombo ra ku hlaseriwa hi tindlopfu ta khale ni tinghala leti nga ni matino lamakulu. Ematshan’weni ya sweswo, mafambiselo lama rharhanganeke ya le byongweni ma endliwe hi vutshila lebyikulu hi Muvumbi la tlhariheke. Hi xikombiso, ndlela leyi rharhanganeke leyi ngati yi tiyaka ha yona—vuswikoti bya yona lebyi rharhanganeke byo lwa ni mavabyi ni byo horisa timbanga—ni ndlela leyikulu leyi miri wu kotaka ku langutana ni ntshikilelo ha yona hinkwaswo swi nyikela vumbhoni bya leswaku hi vumbiwe hi Muvumbi la tlhariheke ni la nga ni rirhandzu.
Mafambiselo wolawo ya miri ma tiyisekisa leswaku hi “endliwe hi ndlela yo hlamarisa, leyi chavisekaka.” (Pisalema 139:13-16) Malunghiselelo ya Xikwembu ya swilo swa moya ni swa nyama swin’we ni ndlela yo hlamarisa leyi xi vumbeke vanhu ha yona leswaku va tiphina hi vutomi, swi hi tiyisekisa leswaku ku hava nchumu lowu nga ta hi vangela switlhavi, ku kolola kumbe rifu eParadeyisini leyi taka laha misaveni.—Nhlavutelo 21:3-5.
[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
SWIPHIQO LESWI NTSHIKILELO LOWU TEKAKA NKARHI WO LEHA WU SWI VANGAKA EMIRINI
Ku pandza hi nhloko
Ku getserisa meno
Ku vava ka nhamu
Vuvabyi bya mbilu
Swilondza ekhwirini
Ku vava ka nhlana
Ku vambana ka misiha