Ku Vengiwa Ka Vavasati

EAFRIKA Vupela-dyambu n’wamabindzu u xava n’wana wa malembe ya kaye hi vukhale. Le Asia ricece lera ha ku velekiwaka ri celeriwa ri ri karhi ri hanya esaveni ra le mananga. Etikweni ra le Vuxeni, xihlangi xi sika hi ndlala xi kondza xi fa endhawini yo hlayisela vana lava pfumalaka vatswari—vana lava nga laviwiki ni lava nga khathaleriwiki. Ku ni nchumu wun’we lowu fambisanaka ni makhombo lawa: Vahlaseriwa hinkwavo a va ri vanhwanyana. Leswi va nga vaxisati a swi vula leswaku a va pfuni nchumu.

Timhaka leti a hi tona ntsena. Laha Afrika ku xavisiwa magidi ya swinhwanyetana ni vanhwana evuhlongeni, van’wana va xavisiwa hi R70 ntsena. Nakambe ku vikiwe leswaku lembe rin’wana ni rin’wana madzana ya magidi ya swinhwanyetana swa xavisiwa kumbe swi sindzisiwa ku va tinghwavava, ngopfu-ngopfu eAsia. Lexi biheke ku tlurisa, tinhlayo ta vaaki ematikweni yo talanyana ti kombisa leswaku vanhwanyana vo tlula 100 wa timiliyoni va “nyamalala.” Leswi entiyisweni swi vangiwa hi ku xixa nyimba, ku dlayiwa ka vana kumbe ku honisiwa lokukulu ka vaxisati.

Ku ringana nkarhi wo leha—malembe-xidzana—vaxisati a va langutiwa hi ndlela leyi ematikweni yo tala. Naswona etindhawini tin’wana swa ha ri tano. Ha yini? Hikuva ematikweni yo tano, ku rhandziwa ngopfu vafana. Ku ehleketiwa leswaku mufana u ta hambeta a kurisa xivongo, a dya ndzhaka ni ku hlayisa vatswari loko va dyuharile, tanihi leswi hi ntolovelo matiko lawa ma nga riki na wona mudende wa vadyuhari. Xivuriso xa le Asia xi vula leswaku ku “kurisa n’wana wa nhwanyana swi fana ni ku cheleta ximilana lexi nga entangeni wa muakelani.” Loko a kula, u ta tekiwa kumbe a nga ha xavisiwa leswaku a ya va nghwavava kutani hi ndlela yoleyo u ta va a nga pfunanga nchumu hambi ku ri ku hlayisa vatswari lava dyuhaleke.

A Va Nyikiwi Swo Tala

Ematikweni lama hlaseriweke hi vusweti, langutelo leri ri vanga leswaku vanhwanyana va le ndyangwini va nga nyikiwi swakudya leswi eneleke, a va ongoriwi hilaha ku faneleke, naswona a va nge yi ekule ni xikolo. Vakambisisi etikweni rin’wana ra le Asia va kume leswaku 14 wa tiphesente ta vanhwanyana a va nga phameriwi kahle swakudya, loko va ringanisiwa ni tiphesente ta ntlhanu ta vafana. Ematikweni man’wana nhlayo ya vafana leyi hlayiwaka kambirhi ku ri ni ya vanhwanyana yi yisiwa eswivandleni swo hlayisa rihanyo, ku hlamusela xiviko lexi humaka eka United Nations Children’s Fund (UNICEF). Naswona ku tlula 40 wa tiphesente ta vanhwana va le Afrika kun’we ni va le dzongeni ni le vupela-dyambu bya Asia a va swi koti ku hlaya ni ku tsala. “Ku ni xihlawuhlawu lexikulu xa rimbewu ematikweni lama ha hluvukaka,” ku tshandze mufi Audrey Hepburn, khale ka muyimeri wa UNICEF.

“Xihlawuhlawu [lexi] xa rimbewu” a xi suki hambiloko vanhwanyana va kurile. Vusweti, madzolonga ni ku tirha bya mbhongolo hinkwaswo ka swona i ndlela ya vutomi bya wansati, hikwalaho ka leswi a nga wansati. Muungameri wa Banki ya Misava wa hlamusela: “Vavasati va endla mbirhi-xa-nharhu xa ntirho emisaveni hinkwayo. . . . Kambe va kuma n’we-xa-khume xa muholo eka mali leyi nghenaka emisaveni hinkwayo naswona va kuma nhundzu ya misava hinkwayo leyi nga ehansi ka phesente yin’we. I swisiwana swo hetelela laha misaveni.”

Hi ku ya hi xiviko xa Nhlangano wa Matiko, ku tlula 70 wa tiphesente eka vanhu va 1,3 wa magidi ya timiliyoni lava nga emisaveni hinkwayo lava hanyaka evuswetini lebyikulu i vavasati. Xiviko lexi xi te: “Naswona byi ya byi nyanya ku biha. Nhlayo ya vavasati lava tshamaka etindhawini ta le makaya lava dyaka rikoko ra xilondza yi ye ehenhla swinene ku fika kwalomu ka 50 wa tiphesente eka malembe-xikhume mambirhi lama hundzeke. Vavasati hi vona lava langutaneke ngopfu ni vusweti.”

Lexi vavisaka ngopfu ku tlula ku dya rikoko ra xilondza i madzolonga lama onhaka vutomi bya vavasati vo tala. Vanhwanyana lava ringanyeteriwaka eka dzana ra timiliyoni, ngopfu-ngopfu eAfrika, va xanisiwe hi ku tsemiwa swirho swa rimbewu. Ku pfinyiwa i nchumu wun’wana lowu va xanisiwaka ha wona lowu nga vikiwiki etindhawini tin’wana, hambileswi minkambisiso yi kombisaka leswaku ematikweni man’wana wansati un’we eka va tsevu wa pfinyiwa evuton’wini bya yena. Nyimpi yi hlasela vavanuna ni vavasati hilaha ku fanaka, kambe vahlampfa vo tala lava sindzisiwaka ku baleka emakaya ya vona i vavasati ni vana.

Vamanana Tlhelo Vawundli

Ndzhwalo wa ku hlayisa ndyangu hakanyingi wu rhwexiwa manana. Minkarhi yin’wana u tirha tiawara to tala naswona hakanyingi hi yena ntsena a nga muwundli. Etindhawini tin’wana ta le makaya ta le Afrika, kwalomu ka hafu ya mindyangu yi rhangeriwa hi vavasati. Etindhawini tin’wana ta le Vupela-dyambu, xiphemu lexikulu xa mindyangu xi rhangeriwa hi wansati.

Ku tlula kwalaho, ngopfu-ngopfu ematikweni lama ha hluvukaka, hi ndhavuko vavasati va endla mintirho yo tala leyi tikaka, yo tanihi ku ya ka mati ni ku tshova tihunyi. Ku tsemeleriwa ka swihlahla ni ku tala ka swifuwo emadyelweni swi endle leswaku mintirho leyi yi nonon’hwa swinene. Ematikweni lama hlaseriweke hi dyandza, vavasati va heta tiawara tinharhu kumbe to tala siku rin’wana ni rin’wana va ri karhi va famba va lava tihunyi naswona va heta tiawara ta mune hi siku va ya ka mati. Va ta sungula ntirho lowu va languteriweke ku wu endla ekaya kumbe emasin’wini endzhaku ka loko va hetile ku endla ntirho lowu wo tika.

Handle ko kanakana, vavanuna ni vavasati hi ku fanana va xaniseka ematikweni lawa eka wona vusweti, ndlala kumbe madzolonga ku nga tshamela maxelo. Kambe vavasati hi vona va xanisekaka ku tlula mpimo. Xana xiyimo lexi xi ta kala xi cinca? Xana wu kona ntshembo wa xiviri wa leswaku siku rin’wana vavasati etindhawini hinkwato va ta khomiwa hi xichavo ni ku anakanyela? Xana xi kona lexi vavasati sweswi va nga xi endlaka leswaku va antswisa xiyimo xa vona?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Vanhwanyana Lava Nga Tinghwavava —I Mani La Faneleke A Soriwa? Lembe rin’wana ni rin’wana vana va kwalomu ka miliyoni yin’we—ngopfu-ngopfu vanhwanyana—va sindzisiwa ku va tinghwavava kumbe ku xavisiwa leswaku va va tona. Araya,a la humaka eDzongeni wa Asia, u tsundzuka leswi humeleleke van’wana lava a dyondzaka na vona xikolo. “Kulvadee u sungule ku va nghwavava loko a ri ni malembe ya 13 ntsena hi vukhale. A a ri nhwanyana wa kahle, kambe mana wakwe a tshama a pyopyiwile ni ku tolovela ku tlanga poker, hikwalaho a nga ri na nkarhi wo hlayisa n’wana wakwe. Mana wa Kulvadee u n’wi khutaze ku kuma mali hi ku famba-famba ni vavanuna, naswona hi ku hatlisa, a a tirha tanihi nghwavava.

“Sivun, n’wana un’wana etlilasini ya mina, a a huma en’walungwini wa tiko. A a ri ni malembe ya 12 ntsena loko vatswari vakwe va n’wi rhumela entsindza leswaku a ya tirha tanihi nghwavava. A a boheka ku tirha malembe mambirhi leswaku a hakela ntwanano lowu tshembisiweke hi vatswari vakwe. Mhaka ya Sivun na Kulvadee a hi nchumu lowu hlamarisaka—vanhwanyana va 5 eka va 15 lava nga etlilasini ya mina va hundzuke tinghwavava.”

Ku ni timiliyoni ta vana lava fanaka na Sivun na Kulvadee. “Bindzu ra rimbewu i bindzu leri humelelaka swinene,” ku vula Wassyla Tamzali, wa UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization). “Ku xavisa nhwanyana wa malembe ya 14 hi vukhale se swi tolovelekile, a swa ha chavisi.” Naswona loko vanhwanyana lava va kala va xavisiwa evuhlongeni bya rimbewu, ku hakela mali ya ku va kutsula swi vonaka swi nga koteki. Manju, loyi tata wakwe a n’wi xaviseke loko a ri ni malembe ya 12, wa ha kolota R1400 endzhaku ka loko ku hundze malembe ya nkombo a ri nghwavava. Loko a hlamusela u ri: “A ku nga ha ri na lexi a ndzi ta xi endla—a ndzi phasiwile.”

A swi olovi ku papalata ku tluleriwa hi AIDS eka vanhwanyana lava ku fana ni ku balekela vavanuna va vuoswi lava va endlaka mahlonga. Nkambisiso lowu endliweke eDzongeni wa Asia wu kombise leswaku 33 wa tiphesente ta tinghwavava leti ta vana ti tluleriwe hi xitsongwatsongwana lexi xa AIDS. Ntsendze loko bindzu leri ra tinghwavava leri endlaka makume-mbirhi-nharhu wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi ri ya emahlweni, swi le rivaleni leswaku vanhwanyana lava va ta hambeta va xaniseka.

I mani la faneleke a soriwa hikwalaho ka mukhuva lowu wo chavisa? Handle ko kanakana, lava faneleke va soriwa swinene hi lava xavaka kumbe lava xavisaka vanhwanyana leswaku va va tinghwavava. Kambe ku fanele ku tlhela ku soriwa vavanuna lavo pfumala tingana lava tirhisaka vanhwanyana ku enerisa ku navela ka vona ka rimbewu. Hikuva loko a ku nga ri ni swiendlo swo tano swa mahanyelo yo biha, tinghwavava ta vanhwanyana lava a ti nga ta va kona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

Lembe rin’wana ni rin’wana swinhwanyetana swa timiliyoni swi sindzisiwa ku va tinghwavava

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Siku Ra Ntirho Ra Wansati Wa Le Afrika Xikarhi

Wansati u pfuka hi awara ya tsevu ivi a lunghiselela swakudya swo fihlula swa ndyangu ni swa yena n’wini, leswi va nga ta swi dya loko masana ma sungula ku tiyela. Endzhaku ka loko a kile mati enambyeni lowu nga ekusuhi, u kongoma ensin’wini yakwe—swi nga ha endla awara ku ya kona.

Kukondza ku va awara ya mune nindzhenga, wa byala, a hlakula kumbe a cheleta nsimu yakwe, a wisa swa xinkarhana leswaku a dya swakudya swihi na swihi leswi a teke na swona. Eka tiawara letimbirhi leti nga sala ta siku u tshova tihunyi ni ku rhwalela mintsumbula kumbe matsavu man’wana ya vandyangu—leswi hinkwaswo u famba na swona ekaya.

Hi ntolovelo, u fika ekaya loko dyambu ri rhenga. Sweswi ku ni ntirho wo lunghiselela swakudya swo lalela, ku nga ntirho lowu nga hetaka tiawara timbirhi kumbe ku tlula. Masiku ya Sonto ma tirhiseriwa ku hlantswa swiambalo enambyeni wa le kusuhi ni ku swi ayina, loko se swi omile.

A swi talanga leswaku nuna wakwe a tlangela ntirho lowu wo nonon’hwa kumbe a yingisela swiringanyeto swa yena. A swi n’wi karhati ku tshetsha nhova leswaku nsati a ta rima, kambe a nga ha endli swin’wana swo tlula sweswo. Minkarhi yin’wana, u yisa vana enambyeni va ya hlamba, naswona a nga ha hlotanyana ni ku phasa tinhlampfi. Kambe nkarhi wa yena wo tala u wu heta hi ku dya mabulo ni vavanuna-kulobye va ndhawu ya ka vona.

Loko nuna a swi kota, endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, u ta hlomisa wansati un’wana, la ha riki lontshwa, loyi a nga ta va xirhandzwa xa mbilu yakwe. Hambiswiritano, nsati lonkulu, wa ha ta languteriwa ku hambeta a tirha tanihi ntolovelo, kukondza a vabya kumbe a fa.

Wansati wa Muntima u tirha bya mbhongolo