I Vamani Lava Nga Mahlonga Namuntlha?

EHLEKETA hi tinhlayo leti. Ku ringanyetiwa leswaku vana lava ringanaka 200 wa timiliyoni ku ya eka 250 wa timiliyoni lava nga ehansi ka malembe ya 15, nkarhi wo tala va sungula ku tirha ka ha ri mpundzu swinene. Vana lava ringanaka kotara ya miliyoni, van’wana lava ha riki ni malembe ya nkombo ntsena, va yisiwe enyimpini hi 1995 na 1996, xisweswo, van’wana va vona va va mahlonga ya nyimpi. Ku ringanyetiwa leswaku nhlayo ya vavasati ni vana lava xavisiwaka tanihi mahlonga lembe ni lembe yi tlula miliyoni.

Kambe, tinhlayo leti hi toxe a ti yi kombisi ndlela leyi vanhu lava va heleriweke hi ntshembo ha yona. Hi xikombiso, etikweni rin’wana ra le n’walungu wa Afrika, mutsari Elinor Burkett u hlangane na Fatma, nhwanyana la koteke ku balekela n’wini wakwe wa tihanyi. Kambe, endzhaku ko vulavula na yena, Burkett u lemuke leswaku Fatma u “ta va hlonga hilaha ku nga heriki emiehleketweni ya yena n’wini.” Xana Fatma a nga kala a ehleketa hi vumundzuku lebyi antswaka? Burkett u ri: “A nge ehleketi hi vutomi byin’wana handle ka lebyi. Vumundzuku i xin’wana xa swilo leswi a nga swi kotiki ku ehleketa ha swona.”

Ina, enkarhini lowu, timiliyoni ta vanhu-kulorhi i mahlonga lama nga riki na ntshembo. Hikwalaho ka yini vanhu lava hinkwavo va va mahlonga, naswona va va mahlonga hi ndlela yihi? Xana va va eka vuhlonga bya muxaka muni?

Lava Va Bindzulaka Hi Vanhu

Broxara ya vavalangi leyi hangalasiwaka eUnited States yi swi veke hi ku kongoma yi ku: “Vavalangi lava lavaka rimbewu va ya eThailand. Ku ni vanhwanyana va xiviri. Ho tilolosa hi rimbewu. Rimbewu ri chipe ngopfu kwalaho. . . . Xana a wu swi tiva leswaku u nga xava nhwana hi $200 [R1 230] ntsena?” Lexi broxara leyi yi nga xi vulangiki hileswaku “vanhwana lava” va va va tlhakisiwile kumbe va xaviseriwe tindlu ta tinghwavava hi nkani, laha va etlelaka ni vavanuna va kwalomu ka 10 ku ya eka 20 hi siku. Loko va nga enerisi hi tlhelo ra rimbewu, va biwa. Loko ku sungula ndzilo endlwini ya tinghwavava le Xihlaleni xa Phuket, ehotela ya le dzongeni wa Thailand, tinghwavava ta ntlhanu ti tshwe ti kondza ti fa. Ha yini? Hikuva vini va tona a va ti bohelele hi tinketana emibedweni ya tona leswaku ti nga baleki.

Xana vanhwanyana lava va huma kwihi? Hi ku ya hi swiviko, ndhawu leyi ku xavisiwaka eka yona rimbewu yi tele hi vanhwanyana va timiliyoni ni vavasati lava humaka emisaveni hinkwayo, lava va tlhakisiweke, va tekiweke hi nkani kutani va xavisiwa leswaku va ya va tinghwavava. Bindzu ra misava hinkwayo ra rimbewu ra nyuka hikwalaho ka vusweti ematikweni lama hluvukaka, vukosi ematikweni lama fuweke, ni milawu leyi nga riki na mhaka ni ku tleketliwa ka mahlonga emisaveni hinkwayo.

Tinhlengeletano ta Vavasati eDzonga-vuxa bya Asiya ti ringanyete leswaku exikarhi ka va-1970 ku ya eku sunguleni ka va-1990, vavasati lava ringanaka 30 wa timiliyoni va xavisiwile emisaveni hinkwayo. Lava va bindzulaka hi vanhu va hlota eswitichini swa switimela, eswimitanini leswi nga evuswetini ni le switarateni swa le madorobeni, va lava vanhwanyana ni vavasati lava vonakaka va nga sirhelelekanga. Hakanyingi vanhu lava kumiwaka a va dyondzekanga, va feriwe hi vatswari, va cukumetiwile kumbe va sele va ri swavo. Va xisiwa, va byeriwa leswaku va ta nyikiwa ntirho, va tleketliwa va tsemakanya mindzilakana, kutani va ya xavisiwa etindlwini ta tinghwavava.

Ku sukela loko ku we Vukhomunisi hi 1991, vanhwanyana ni vavasati va ve evuswetini. Ku pfumaleka ka nawu, ku susiwa ka mabindzu eka mfumo ma ya lawuriwa hi vanhu vo karhi, ku engeteleka ka ku nga ringani ka vanhu hi swiyimo, swi andzise vugevenga, vusweti ni ku pfumaleka ka mintirho. Ku tirhisiwe vavasati ni vanhwanyana vo tala va le Russia ni le Yuropa Vuxa eka bindzu leri ra vunghwavava lebyi hlelekeke bya matiko hinkwawo. Anita Gradin, khale ka Khomixinara wa Vululami wa le Yuropa u te: “A wu vi ekhombyeni lerikulu loko u ngungumerisa vanhu ku fana niloko u ngungumerisa swidzidzirisi.”

Ku Hela Ka Vun’wana

Efektri yin’wana leyitsongo le Asiya, vana lava ha riki ni malembe ya ntlhanu ntsena, va tirha ku sukela hi awara ya mune nimixo ku fika hi awara ya 11 nivusiku, va tirhela mahala. Eswiyin’weni swo tala, vana lava tirhaka ku fana ni lava, vutomi bya vona byi va ekhombyeni lerikulu: va tirhisa michini leyi nga ni khombo, va heta tiawara to tala va ri endhawini leyi nga riki na timboni leti voningaka kahle naswona ku nga ri na moya wo tenga, naswona laha va tirhaka kona ku tirhisiwa tikhemikhali leti nga ni khombo.a

Ha yini ku thoriwa ngopfu vana? Hikuva vana va hakeriwa mali yitsongo naswona hi ntolovelo va yingisela, swa olova ku va tshinya naswona va chava ku gungula. Vathori vo homboloka va vona leswaku mimiri ya vana leya ha riki yitsongo ni tintiho ta vona letitsongo, swi nga tirhisiwa ku endla mintirho yin’wana, ku fana ni ku rhunga mimete. Hakanyingi vana volavo va thoriwa, kambe vatswari va vona a va thoriwi, va sala ekaya.

Ku tlhandlekela eka mbitsi wa vona, vana lava thoriwaka ku tirha emakaya va le khombyeni ra ku pfinyiwa kumbe ku biwa. Vana vo tala va tlhakisiwa, va pfaleriwa emixaxeni leyi tumbeleke, naswona va bohiwa hi tinketana ni vusiku leswaku va nga baleki. Ninhlikanhi, va nga ha tirhisiwa ku endla mapato ni ku kovotla maribye.

Ndlela yin’wana leyi vun’wana byi helaka ha yona, i ku sindzisiwa ku nghenela vukati. Nhlangano lowu Lwaka ni Vuhlonga wu nyikela xikombiso xa xiviri: “Nhwanyana la nga ni malembe ya 12 hi vukhale u byeriwa leswaku ndyangu wakwe wu hlele leswaku a tekiwa hi wanuna la nga ni malembe ya 60 hi vukhale. Hi nawu, u na rona lunghelo ro ala loko a swi lava, kambe exiyin’weni lexi a nga eka xona, a nge ali, naswona a nga swi tivi ni ku swi tiva leswaku u na rona lunghelo ro ala.”

Mahlonga Ya Swikweleti

Vatirhi va madzana ya magidi va endliwe mahlonga hi vathori va vona kumbe etindhawini leti va tirhaka eka tona hikwalaho ka mali leyi va yi lombeke kumbe yi lombiweke hi vatswari va vona. Hi ntolovelo, ntirho wa vuhlonga wu endliwa emasin’wini laha vatirhi va tirhaka tanihi malandza kumbe va rimaka. Eswiyin’weni swin’wana, swikweleti swi hundzela eka xitukulwana lexi tlhandlamaka, ku ri xitiyisekiso xa leswaku swirho swa ndyangu wolowo swi ta tshama swi ri mahlonga. Eswiyin’weni swin’wana, vathori lava kolotiwaka mali, va xavisela muthori lontshwa vanhu lava va endliweke mahlonga. Kasi eswiyin’weni swo biha swinene, vatirhi lava nga mahlonga a va holi entirhweni lowu va wu endlaka. Kumbe va nga ha va mahlonga hi ku nyikiwa swilo swo karhi leswi va nga ta swi hakela hakatsongo-tsongo, kutani va tshamela ku nyikiwa swona lerova va hetelela va ri mahlonga ya vathori va vona hilaha ku nga heriki.

Vuhlonga Bya Mihivahivana

Binti, la humaka eAfrika Vupela-dyambu, u ni malembe ya 12 hi vukhale naswona hi un’wana wa vanhwanyana va magidi lava tirhaka tanihi trocosi, leswi hi ririmi ra Xiewe swi vulaka “mahlonga ya swikwembu.” U sindzisiwe ku hanya tanihi hlonga naswona a sindzisiwa ku humesa nkutsulo wa xidyoho lexi a nga xi endlangiki—ku pfinyiwa ka mana wakwe loku endleke leswaku a velekiwa! Swa sweswi, u tirha endlwini ntsena, u tirhela muprista la nga xikwembu xa hava wa ndhawu yoleyo. Hi ku famba ka nkarhi, mintirho ya Binti yi ta katsa ku etlela ni muprista, muprista la nga n’wini wakwe. Kutani, loko Binti a fika emalembeni ya le xikarhi, ku ta nghena un’wana entirhweni wakwe—muprista u ta kuma vanhwanyana van’wana vo saseka leswaku va va ti-trocosi takwe.

Ku fana na Binti, vanhu va magidi lava vaka mahlonga ya mihivahivana va nyikeriwa hi mindyangu ya vona leswaku va ya tirha tanihi mahlonga ya mihivahivana, ku ri ku ringeta ku riha xiendlo lexi hlamuseriweke tanihi xidyoho kumbe nandzu wa ku tlula nawu wo kwetsima. Eswiphen’wini swo tala swa misava, vanhwanyana kumbe vavasati va sindzisiwa ku endla mintirho ya vukhongeri ni ku etlela ni vaprista kumbe vanhu van’wana—va kanganyisa vavasati volavo hi ku va byela leswaku va tekiwe hi xikwembu. Eswiyin’weni swo tala, ku ni mintirho yin’wana leyi vavasati lava va yi endlaka, kambe va nga hakeriwi. A va na wona ntshunxeko wo cinca ndhawu leyi va tshamaka eka yona kumbe leyi va tirhaka eka yona naswona hakanyingi va heta malembe yo tala va ri mahlonga.

Mahlonga Lama Xaviwaka Ni Ku Xavisiwa

Hambileswi matiko yo tala ma vulaka leswaku ma byi herisile vuhlonga, etindhawini tin’wana, mukhuva wa ku xava ni ku xavisa mahlonga sweswi wu sungule ehansi. Hi ntolovelo leswi swi humelela etindhawini leti hlaseriweke hi madzolonga kumbe nyimpi. Nhlangano lowu Lwaka ni Vuhlonga wa Misava Hinkwayo wu vika leswaku “etindhawini leti ku nga ni nyimpi, nawu lowu wu yirisiwile, naswona masocha kumbe mavuthu lama hlomeke ma swi kota ku sindzisa vanhu leswaku va va tirhela va nga va hakeli nchumu . . . a va chavi leswaku va nga xupuriwa; swiendlakalo swo tano swi vikiwe ngopfu etindhawini leti lawuriwaka hi mintlawa leyi hlomeke leyi nga tiviwiki ematikweni man’wana.” Hambiswiritano, hi ku ya hi nhlangano lowu, “ku tlhele ku va ni swiviko swa sweswinyana leswi vulaka leswaku masocha ya hulumendhe ma sindzisa vaaka-tiko leswaku va tirha tanihi mahlonga, ma nga landzeli nawu wo karhi. Ku tlhele ku vikiwa leswaku masocha ni mavuthu lama hlomeke ma hoxa xandla ebindzwini ro xavisa mahlonga, ma xavisa lava va va khomeke leswaku va tirhela van’wana.”

Lexi twisaka ku vava, ndzhukano wa vuhlonga wa ha chongorisa vanhu hi tindlela to tala ni hi swivumbeko swo hambana-hambana. Yimanyana, u ku ntsee, u ehleketa hi tinhlayo leti katsekaka—timiliyoni ta vanhu lava xanisekaka tanihi mahlonga emisaveni hinkwayo. Kutani ehleketa hi hlonga rin’we kumbe mambirhi ya manguva lawa, lawa u hlayeke timhaka ta wona eka magazini lowu—kumbexana ehleketa hi Lin-Lin kumbe Binti. Xana u lava ku vona vugevenga bya manguva lawa bya vuhlonga byi hela? Xana vuhlonga byi ta kala byi herisiwa hakunene? Ku fanele ku va ni ku cinca lokukulu swilo leswi swi nga si va humelela. Hi kombela u hlaya ha kona exihlokweni lexi landzelaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

KU TIRHELA KU KUMA MINTLHANTLHO

Vafambisi vo hambana-hambana, ku fana ni va Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko ni va Nhlengeletano ya Mintirho ya Misava Hinkwayo, va tirha hi matimba ku simeka tindlela to herisa vuhlonga bya manguva lawa. Tlhandla-kambirhi, tinhlengeletano tin’wana leti nga riki ta hulumendhe, ku fana ni Nhlangano lowu Lwaka ni Vuhlonga wa Misava Hinkwayo ni Nhlangano lowu Langutelaka Timfanelo ta Vanhu, yi endle matshalatshala lamakulu yo hangalasa mhaka ya vuhlonga bya manguva lawa ni ku ntshunxa lava endliweke mahlonga. Tin’wana ta tinhlengeletano leti ti lava leswaku swilo leswi xavisiwaka swi hoxiwa mfungho lowu kombisaka leswaku a ku tirhisiwanga hlonga kumbe n’wana ku swi endla. Vayimeri van’wana va lava leswaku ematikweni lawa “vavalangi lava taka hi xikongomelo xa rimbewu” va humaka eka wona, ku simekiwa nawu lowu nga ta endla leswaku vanhu lava etlelaka ni vana va tengisiwa loko va tlhelela ematikweni ya rikwavo. Vanhu van’wana lava lwelaka timfanelo ta vanhu va hetelele va hakele mali yo tala leyi laviwaka hi vanhu lava xavisaka mahlonga ni vini va wona leswaku va kutsula mahlonga yo tala swinene. Leswi swi vange njhekanjhekisano, tanihi leswi mukhuva wolowo wu nga ha pfulaka bindzu lerikulu ra mahlonga ni ku engetela mali ya wona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Swinhwanyetana swo tala swi sindzisiwa ku nghenela vukati

[Xihlovo Xa Kona]

UNITED NATIONS/J.P. LAFFONT

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Mahlonga lama bohiweke ma folele swakudya

[Xihlovo Xa Kona]

Ricardo Funari

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Minkarhi yin’wana vana lavatsongo va sindzisiwa ku nghenela vusocha

[Xihlovo Xa Kona]

UNITED NATIONS/J.P. LAFFONT