Mhaka Leyi Hlayisiweke Yi Ri Xihundla Lexikulu

“Ku hava munhu loyi a faneleke ku va evuhlongeni kumbe ku tsoniwa ntshunxeko: vuhlonga ni ku xavisiwa hinkwako ka mahlonga ku fanele ku yirisiwa.”—Vumbiwa Ra Misava Hinkwayo Ra Timfanelo Ta Vanhu.

ENKARHINI lowu taka loko u chela chukele etiyeni ya wena, ehleketa hi Prevot, wanuna wa le Haiti loyi a a tshembisiwe ntirho lowunene etikweni rin’wana ra Kharibiya. Ematshan’weni ya ntirho, u xavisiwe hi R50.

Prevot u tirhe ni vanhu va le tikweni ra rikwavo lava va endliweke mahlonga, lava va sindzisiwaka ku tsema mova ku ringana tin’hweti ta tsevu kumbe ta nkombo, va hola mali yitsongo kumbe va nga holi nchumu. Laha va tshamaka kona va tlimbanile, naswona ku thyakile. Endzhaku ka loko va tekeriwe swilo swa vona, va nyikiwa mabanga. Va fanele va tirha leswaku va kuma swakudya. Loko vo ringeta ku baleka, va nga ha biwa.

Ehleketa hi Lin-Lin, nhwanyana la humaka eDzonga-vuxa bya Asiya. A a ri ni malembe ya 13 loko mana wakwe a lova. Muyimeri wa vathori u n’wi xave eka tata wakwe hi R2 940, a n’wi tshembisa ntirho lowunene. Ku vuriwe leswaku mali leyi va n’wi xaveke ha yona i “muholo wakwe lowu a wu kumaka a nga si tirha”—ku nga ndlela ya ku tiyisekisa leswaku ni siku ni rin’we a nga suki eka vathori vakwe lavantshwa. Ematshan’weni yo nyikiwa ntirho lowunene, Lin-Lin u yisiwe endlwini ya tinghwavava, laha vanhu lava lavaka ku etlela na yena a va hakela n’wini wakwe R25 hi awara leswaku va etlela na yena. Entiyisweni, Lin-Lin i mubohiwa, hikuva a nge fambi loko xikweleti xakwe xi nga si hela. Xikweleti lexi xi katsa ni mali leyi laviwaka hi n’wini wa yindlu ya tinghwavava, ku tlhandlekela eka ntswalo ni tihakelo tin’wana. Loko Lin-Lin o ala ku endla leswi muthori wakwe a swi lavaka, a ta biwa kumbe ku xanisiwa. Swo biha ku tlula mpimo, loko o ringeta ku baleka, a nga ha dlayiwa.

Xana Wu Kona Ntshunxeko Wa Vanhu Hinkwavo?

Vanhu vo tala va ehleketa leswaku vuhlonga a bya ha ri kona. Kunene, endzhaku ka loko ku ve ni mintsombano yo hlayanyana, ku endliwe swihlambanyo ni milawu, swi tivisiwe ximfumo leswaku vuhlonga byi herisiwile ematikweni yo tala. Kun’wana ni kun’wana vanhu va byi venga hi mbilu ya vona hinkwayo vuhlonga. Milawu ya matiko yi yirisa vuhlonga, naswona ku yirisiwa ka byona ku tsariwe etibukwini ta milawu ta matiko hinkwawo—hilaha swi vonakaka hakona eka Nawu wa Vumune wa Vumbiwa ra Misava Hinkwayo ra Timfanelo ta Vanhu ra 1948, lowu tshahiweke laha henhla.

Kambe, vuhlonga byi kona naswona byi ya emahlweni byi nyuka—hambileswi eka van’wana byi hlayisiweke byi ri xihundla lexikulu. Ku suka ePhnom Penh ku ya eParis, ku suka eMumbai ku ya eBrasília, timiliyoni ta vanhu-kulorhi—vavanuna, vavasati ni vana—va sindzisiwa ku hanya ni ku tirha tanihi mahlonga kumbe ku tirha eswiyin’weni swa vuhlonga. Nhlangano wa Matiko Hinkwawo lowu Lwisanaka ni Vuhlonga lowu nga eLondon, ku nga nhlangano wa khale wa misava lowu kambaka mintirho yo sindzisiwa, wu pimanyeta leswaku ku ni vanhu va madzana ya timiliyoni lava nga evuhlongeni. Kunene, swi nga ha endleka namuntlha ku ri ni mahlonga yo tala ku tlula hambi ku ri rini emisaveni!

Phela, vuhlonga bya namuntlha a bya ha fani ni lebyiya byi voniwaka eka swifaniso leswi tolovelekeke swa timpencana, minkharisa ni ku xavisiwa ka vanhu erivaleni. Mintirho leyi sindzisiwaka, ku sindzisiwa ku nghenela vukati, ku endliwa hlonga hikwalaho ka swikweleti, ku tirhisiwa ka vana, hakanyingi vunghwavava, ko va tindlela ti nga ri tingani ta vuhlonga lebyi tiviwaka namuntlha. Mahlonga ma nga ha endliwa tihlantswa, vagadi va tikamela, vatsemi va mova, varhungi va mimete kumbe vaendli va mapato. I ntiyiso leswaku vo tala a va xavisiwi erivaleni, kambe, va fana ni lavaya vo sungula lava a va xavisiwa erivaleni. Eswiyin’weni swin’wana, vona va khomiwa hi ndlela ya tihanyi letikulu.

I vamani lava vaka mahlonga? Xana va va mahlonga hi ndlela yihi? I yini lexi endliwaka leswaku va pfuniwa? Xana ku herisiwa ka vuhlonga hi ku helela ku tshinele?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

VUHLONGA BYA MANGUVA LAWA I YINI?

Lexi i xivutiso lexi hambi ku ri Nhlangano wa Matiko wu kumeke swi tika ku xi hlamula endzhaku ka malembe yo tala wu ri karhi wu ringeta. Nhlamuselo yin’wana ya vuhlonga hi leyi yi vumbiweke hi Ntsombano wa Vuhlonga ya 1926, leyi nga te: “Vuhlonga i xiyimo lexi munhu a lawuriwaka hi munhu un’wana.” Hambiswiritano, nhlamuselo leyi, yi nga ha hlamuseriwa hi tindlela to tala. Hi ku ya hi Barbara Crossette, la nga mutsari wa phepha-hungu, “ematikweni ya misava, rito leri nge vuhlonga ri kombetela eka vanhu lava tirhaka etifemeni ta tinguvu kumbe ta swiambalo swa mintlango lava holaka mali yitsongo kasi emadoroba-nkulu ya Amerika ri kombetela eka vanhu lava tirhaka eswitolo nkarhi wo leha kambe va holeriwa mali yitsongo. Ri tirhiseriwa ku sola bindzu ra rimbewu ni ku tirhisiwa ekhotsweni.”

Mike Dottridge, mukongomisi wa Nhlengeletano leyi Lwaka ni Vuhlonga eMisaveni Hinkwayo, u kholwa leswaku “tanihi leswi vuhlonga byi taka hi swivumbeko leswintshwa—kumbe, tanihi leswi rito leri ri kombetelaka eka swiyimo swo tala—ku ni khombo ra leswaku nhlamuselo ya rona yi nga ha onhiwa kumbe ku herisiwa.” U vona onge “vuhlonga byi voniwa hi ku va munhu a lawula vutomi bya un’wana.” Byi katsa ku sindzisa kumbe ku sivela munhu leswaku a nga vi na ntshunxeko—leswi vulaka leswaku “munhu yoloye a nga na ntshunxeko wo famba, a siya muthori wakwe a ya thoriwa hi un’wana.”

Loko A. M. Rosenthal, a tsala eka The New York Times, u te: “Mahlonga ma hanya vutomi bya vuhlonga—ma tirha ku fana ni timbhongolo, ma pfinyiwa, ma sika, ma xanisiwa, ma tsongahatiwa hi ku helela.” U engeterile: “Hlonga ri nga xaviwa hi R300, hikwalaho [n’wini wa rona] a nga na mhaka nileswaku ma ta hanya nkarhi wo tanihi kwihi mintsumbu wa wona yi nga si cukumeteriwa enambyeni.”

[Xihlovo Xa Kona]

Ricardo Funari