Ha Yini Xiphiqo Lexi Xi Ya Xi Kula?

XANA wa swi tiva leswaku ku tlhakisiwa ka vanhu ku wela eka vugevenga lebyi endlaka n’we-xa-nharhu hi vukulu emisaveni hinkwayo, ku tluriwa ntsena hi ku ngungumerisiwa ka swidzidzirisi ni matlhari? Hi ku ya hi Vandla ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko ra Nhlangano wa Matiko, vunghwavava byo hambana-hambana bya andza hakatsongo-tsongo.

Etikweni rin’wana ra le Latin-America, Congressional Committee of Inquiry yi vike leswaku ku ni swinhwanyetana leswi tlulaka 500 000 leswi nga tinghwavava, hambileswi vunghwavava byi nga riki enawini.

Etikweni rin’wana, ku ni swinhwanyetana leswi nga tinghwavava eswitarateni swa kwalomu ka 300 000, ngopfu-ngopfu etindhawini leti ku ngungumerisiwaka swidzidzirisi eka tona.

Ematikweni ya le Asiya, ku vikiwa leswaku swinhwanyetana swa kwalomu ka miliyoni swi tirhisiwa ku va tinghwavava eswiyin’weni leswi fanaka ni swa vuhlonga. Matiko man’wana ma tiveka tanihi mintsindza ya vunghwavava bya vana ni laha vaendzi va yelaka rimbewu.

Hikwalaho ka leswi mavabyi lama tlulelaka hi rimbewu ma nga te be, yo fana ni AIDS, vaxavi va tiyimisele ku hakela mali yo tala swinene eka vana lava swi nga ha endlekaka leswaku a va si tshama va tiviwa xisweswo a va le khombyeni lerikulu ra ku tluleriwa hi mavabyi. Luíza Nagib Eluf, wa Ndzawulo ya Nawu ya le Brazil u ri: “Ku chava AIDS swi endle leswaku vavanuna va hlongorisana ni swinhwanyetana ni swifanyetana, leswi ngo nyanyisa xiphiqo lexi.” U te: “Ku hlaseriwa ka swinhwanyetana ni vantshwa hi tlhelo ra rimbewu i xiphiqo lexikulu lexi vavasati lava nga swisiwana va langutaneke na xona eBrazil.”

Vusweti Ni Vunghwavava Bya Vana

Vunghwavava bya vana byi nyanya ngopfu loko ku ri ni mbitsi ni vusweti. Hi ku ya hi mutirhela-mfumo un’wana, ku hlaseriwa ka vana ni vunghwavava etikweni ra ka vona “swi fambisana ngopfu ni ku hahluka ka mindyangu naswona i vuyelo bya mbitsi ni ndlala.” Vatswari van’wana va vula leswaku vusweti byi endle leswaku va xavisa vana va vona va ya va tinghwavava. Vana lava tshamaka eswitarateni va hetelela va ri tinghwavava hikuva va vona ku ri yona ndlela leyi va nga tihanyisaka ha yona.

Phepha-hungu ra O Estado de S. Paulo ri vula leswaku nhwanyana a nga hetelela a ri nghwadla hi ku tiendla goya, a joyina vanhu lava balekaka emakaya. Leswaku a kuma swo miyeta nyoka, a nga ha yiva naswona minkarhi yin’wana a xavisa miri wakwe. Hi ku famba ka nkarhi u va nghwadla leyikulu.

Minkarhi yin’wana vana va kondlo-a-ndzi-dyi va rhumeriwa ematikweni man’wana leswaku va ya tirha tanihi tinghwavava. UNESCO Sources ya vika: “Hakanyingi mali leyi vanhu lava yaka ematikweni man’wana va ya endla vunghwavava va yi rhumelaka emindyangwini ya ka vona yi tekiwa yi tele tanihi leswi ku nga ni vusweti ematikweni man’wana ya le Asiya ni le Afrika. Ku endla vudlakuta ematikweni lawa swa khutaziwa tanihi leswi vaendzi lava humaka ematikweni lama fuweke va telaka ku ‘ta etlela’ ni vantshwa swin’we ni vana.”

Loko wu paluxa makhombo lama vana lava endlaka vudlakuta eswitarateni va langutanaka na wona edorobeni ra Latin-America, magazini wa Time wa vika: “Tinghwavava tin’wana ta ha ri ni malembe ya 12 ntsena. Hikwalaho ka leswi mindyangu ya vona yi hahlukeke, vana lava va tumbeta nhloko kun’wana ni kun’wana, nivusiku va ya etidisko va ya lava vanhu lava nga ta endla vudlakuta lebyi na vona.”

Loko n’wana loyi a dakwe hi swidzidzirisi a nga ha endla vudlakuta lebyi a a nga ta pfumela ku byi endla loko a xalamuke kahle. Hi xikombiso, hi ku ya hi magazini wa Veja, maphorisa ma kume tikhasete ta vhidiyo leti ringanaka 92 laha dokodela a rhekhodeke swiendlo swa vuphukuphuku leswi endliweke eka vavasati lava tlulaka 50, van’wana va vona va ha riki vatsongo swinene.

Hambileswi xiyimo lexi xi chavisaka, nghwadla yin’wana leya ha riki yitsongo yi te: “Loko ndzo lava ntirho, a ndzi nge holi mali leyi ringaneke yo xava swakudya hikuva a ndzi dyondzekanga. Ekaya va swi tiva kahle leswi ndzi swi endlaka naswona a ndzi swi lavi ku swi tshika. I miri wa mina naswona ndzi endla leswi ndzi swi rhandzaka ha wona.”

Phela, vanhwanyana lava a va si tshama va tivekela pakani ya ku va tinghwavava. Hi ku ya hi un’wana la korhokelaka tiko, vantshwa vo tala lava endlaka vudlakuta “va swi lava ku nghenela vukati” naswona va va ni “Vavanuna Va Vona.” Hambileswi ku nga ni swiyimo swo tika leswi endlaka leswaku va va tinghwavava, mulavisisi un’wana u ri: “Lexi tsemaka nhlana hileswaku vo tala va pfinyiwe emakaya ya vona.”

Xana Mhaka Ya Vunghwavava Bya Vana Yi Ta Kala Yi Hela?

Hambiswiritano, wu kona ntshembo hi vana lava weriweke hi papa ra ntima. Tinghwavava letikulu ni letitsongo ti cince ndlela leyi ti hanyaka ha yona. (Vona bokisi leri nge, “Vanhu Va Nga Cinca” eka tluka 7.) Rito ra Xikwembu ku nga Bibele ri pfuna vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo leswaku va va vaakelani lavanene naswona va tshembeka emindyangwini ya vona. Malunghana ni vanhu lava eku sunguleni a va ri vaoswi, timbhisa, makhamba, a va ri ni makwanga, swidakwa, ha hlaya: “Hi leswi van’wana va n’wina a mi ri swona. Kambe mi hlantswiwile mi basa, mi kwetsimisiwile, mi vuriwe lava lulameke hi vito ra Hosi ya hina Yesu Kreste ni hi moya wa Xikwembu xa hina.”—1 Vakorinto 6:9-11.

Namuntlha ku fana ni le minkarhini ya Bibele, ku ni vanhu lava va cincaka vutomi bya vona kutani va hanya lebyinene. Hambiswiritano, ku fanele ku endliwa swo tala leswaku ku herisiwa ku hlaseriwa ka vanhu hi tlhelo ra rimbewu. Tihulumendhe tin’wana ni minhlangano yin’wana yi karhi yi lwa ni vunghwavava lebyi endliwaka hi vaendzi ni vana. Kambe ku vula ntiyiso, munhu a nge swi koti ku herisa mbitsi ni vusweti. Lava endlaka milawu a va nge yi siveli mianakanyo swin’we ni mboyamelo wo biha lowu vangaka vunghwavava.

Ematshan’weni ya leswi endliwaka hi vanhu, Mfumo wa Xikwembu hi wona lowu nga ta tlhantlha swiphiqo leswi. Xihloko lexi landzelaka xi ta nava ni mhaka leyi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Hakanyingi vusweti byi hoxa xandla eka vana lava vaka tinghwavava

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Khombo Ra Kona

Daisy a a ri ni malembe ya tsevu loko a pfinyiwa hi wun’wana wa vamakwavo. Hikwalaho ka sweswo, u tshame ni buti wa yena ku fikela emalembeni ya 14 kutani a sungula ku tirha endhawini yo tihungasa ni vusiku. Endzhaku ka masikunyana, Daisy u sungule ku vabya. Loko a hlakarhela, vathori va yena va n’wi byele leswaku wa va kolota, kutani va n’wi sindzisa ku tirha tanihi nghwavava. Endzhaku ka nkarhi wa kwalomu ka lembe, a ha ri ni ni xikweleti naswona a swi vonaka onge xikweleti xa kona a xi nge heli. Hambiswiritano, mutlutisi wa swikepe u hakele xikweleti xa yena hinkwaxo, kutani a n’wi teka a n’wi yisa edorobeni rin’wana laha a fikeke a n’wi khomisa swa hlonga. U n’wi balekerile kutani endzhaku ka nkarhi a ya tshama ni nuna un’wana malembe manharhu, endzhaku ka sweswo va tekane ximfumo. Hikwalaho ka swiphiqo swo tala swa vukati, u ringete ku tidlaya kanharhu.

Hi ku famba ka nkarhi, yena ni nuna wakwe va sungule ku dyondza Bibele. Kambe Daisy u ti twe a nga faneleki ku va Mbhoni ya Yehovha. Loko a kombiwile eBibeleni leswaku Yehovha Xikwembu u amukela lava endlaka mindzulamiso leyi lavekaka, u nyiketele vutomi bya yena eka Yehovha. Daisy u endle matshalatshala lamakulu yo endla leswinene, kambe a a nga eneriseki hi leswi a a swi endla kutani hikwalaho ka sweswo a ku ri ni minkarhi leyi a va ni ntshikilelo. Hambiswiritano, lexi tsakisaka hileswi a amukeleke mpfuno leswaku a kota ku hlula ni ku langutana ni ntshikilelo lowu lowu vangiwaka hi ku pfinyiwa ni vutomi lebyi a a byi hanya byo va nghwavava loko a ha ri n’wana.

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Vanhu Va Nga Cinca

Loko Yesu Kreste a ri laha misaveni, a va twela vusiwana vanhu lava xanisekaka, lava dyoheke. A a swi vona leswaku tinghwavava, ku nga khathariseki malembe ya tona, ti nga cinca ndlela leyi ti hanyaka ha yona. Yesu u kale a byela varhangeri va vukhongeri a ku: “Ndzi tiyisile ndzi ri eka n’wina, valuvisi ni tinghwavava va mi rhangela ku nghena emfun’weni wa Xikwembu.” (Matewu 21:31) Hambileswi a va languteriwa ehansi hikwalaho ka ndlela leyi a va hanya ha yona, vanhu va muxaka wolowo va timbilu letinene va kume ndzivalelo hikwalaho ka ripfumelo eka N’wana wa Xikwembu. Vadyohi lava hundzukeke a va tiyimisele ku fularhela mahanyelo ya vona ya vunghwavava leswaku va ta kuma mikateko ya Mfumo wa Xikwembu. Endzhaku ka sweswo a va hanya hi ku pfumelelana ni mimpimanyeto yo lulama ya Xikwembu. Ninamuntlha, vanhu va mixaka hinkwayo va amukela ntiyiso lowu nga le Ritweni ra Xikwembu kutani va cinca ndlela leyi va hanyaka ha yona.

Ehleketa hi leswi humeleleke eka Maria, Carina, na Estela lava ku vulavuriweke ha vona exihlokweni xo sungula. Ku tlhandlekela eka ntshikilelo lowu humaka eka mana wakwe wa leswaku a ya emahlweni ni vunghwavava, Maria a a boheka ku lwa hi matimba leswaku a tshika ku tirhisa swidzidzirisi. Wa hlamusela: “A ndzi tirhisa swidzidzirisi leswaku ndzi nga titwi ndzi ri xikangalafula hikwalaho ka mahanyelo ya mina ya vunghwavava.” Maria u hlamusela ndlela leyi vandlha ra Vukreste ra Timbhoni ta Yehovha ri n’wi amukeleke ha yona: “Ndzi tsakisiwe hi rirhandzu leri ndzi ri kombiweke hi swirho swa vandlha. Hinkwavo—vana ni vanhu lavakulu—a va ndzi khoma hi xichavo. Ndzi xiye leswaku vavanuna lava tekeke a va tshembekile eka vasati va vona. Ndzi tsakile ku va ndzi amukeriwile ku va munghana wa vona.”

Loko Carina a ri ni malembe ya 17, u endzeriwe hi Timbhoni ta Yehovha. U sungule ku dyondza Bibele hambileswi a a nga si tshika ku va nghwavava. Hakatsongo-tsongo u sungule ku tlangela ntiyiso wa Bibele. Kutani u endle xiboho xo rhurhela edorobeni ra le kulenyana, kwalaho u fike a va Mbhoni ya Yehovha.

Estela, loyi loko a ha ri ntsongo a veke nghwavava, a fambela tigigi ni ku va xilovekelo, u sungule ku tsakela Bibele. Hambiswiritano a a endle xiboho xa leswaku Xikwembu xi nga ka xi nga n’wi rivaleli. Nilokoswiritano, hi ku famba ka nkarhi u swi twisisile leswaku Yehovha Xikwembu wa va rivalela vanhu lava hundzukaka. Sweswi Estela loyi a nga xirho xa vandlha ra Vukreste, a tekiweke naswona a nga ni vana vanharhu, u ri: “Ndzi tsakile swinene naswona ndzi nkhensa Yehovha hi ku ndzi tsavula endzhopeni kutani a ndzi amukela enhlengeletanweni ya yena leyi baseke.”

Swiendlakalo leswi swi seketela marito ya Bibele ya leswaku ku rhandza ka Xikwembu hileswaku “vanhu va mixaka hinkwayo [vavanuna ni vavasati] va ponisiwa naswona va fikelela vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.”—1 Timotiya 2:4.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Tinghwavava leti ta ha riki titsongo hakanyingi ti tirhisa swidzidzirisi

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]

© Jan Banning/Panos Pictures, 1997