Ku Hlaseriwa Ka Vana Hi Tlhelo Ra Rimbewu Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ESWEDEN
Vanhu va karhi va chavisiwa hi xiyimo lexi tsemaka nhlana xa ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha lexi nga hi mpimo ni ndlela leyi a yi nga tiviwi ngopfu ku ta fika emalembeni ya sweswinyana. Leswaku va kuma lexi va nga xi endlaka hi xiyimo lexi, vayimeri va matiko ya 130 va hlanganile le Stockholm, eSweden, eka World Congress Against Commercial Sexual Exploitation of Children yo sungula. Muyimeri wa Xalamuka! eSweden na yena a a ri kona.
LOKO Magdalen a ri ni malembe ya 14, u yengiwile a nyikiwa ntirho wa ku “amukela vaendzi” endhawini yo xavisela byala le Manila, ePhilippine. Kahle-kahle, ntirho wa yena a wu katsa ku teka vaxavi va xinuna a va yisa eka xiyindlwana xin’wana kutani a va nyika miri wa yena leswaku va enerisa ku navela ka vona ka rimbewu—hi xiringaniso a hlangana ni vavanuna va 15 hi vusiku byin’we naswona hi Migqivela a hlangana ni 30 wa vavanuna. Minkarhi yin’wana, loko a vule leswaku a nga ha swi koti ku tiyisela, mulanguteri wakwe a a n’wi sindzisa leswaku a ya emahlweni. Hakanyingi a chayisa hi awara ya mune nimixo, a karhele, a ri ni gome naswona a nga ha tirhandzi.
Sareoun a a ri xifanyetana xo pfumala vatswari lexi tshamaka exitarateni le Phnom Penh, eCambodia. A a ri ni vuvabyi bya thusula naswona a swi tiviwa leswaku ‘u endle vuxaka bya rimbewu’ ni vanhu vambe. A a nyikiwe ndhawu yo tshama eka yona etempeleni, laha a ‘khathaleriwa’ hi khale ka nghwendza. Hambiswiritano, wanuna loyi u hlasele xifanyetana lexi hi tlhelo ra rimbewu naswona a a xi nyika vanhu vambe leswaku va endla vuxaka bya rimbewu na xona. Loko ndhawu leyi Sareoun a a tshama eka yona etempeleni yi mbundzumuxiwile, u sungule ku tshama ni hahani wakwe kambe a ha sindzisiwa ku ya tirha tanihi nghwavava ya xinuna.
Leswi swo va swikombiso swimbirhi swa xiphiqo lexikulu lexi ku kaneriweke ha xona eku heleni ka lembe leri hundzeke eka World Congress Against Commercial Sexual Exploitation of Children. Xana mukhuva lowu wu andze hi mpimo wo tanihi kwihi? Ku hlaseriwa madzana ya magidi ya vana—ina, van’wana va vula leswaku ku hlaseriwa timiliyoni. Mumpfhumba un’wana u katsakanye xiphiqo lexi a ku: “Vana va xaviwa ni ku xavisiwa tanihi switirho swa rimbewu ni swa ku endla mali. Va xavisiwa endzeni ni le handle ka mindzilakano ya matiko ku fana ni nhundzu leyi yirisiweke, va pfaleriwa etindlwini ta tinghwavava kutani va sindzisiwa ku tinyikela eka nhlayo leyikulu ya vanhu lava hlaselaka hi tlhelo ra rimbewu.”
Göran Persson, holobye-nkulu wa le Sweden, eka marito yakwe yo sungula eka nhlangano lowu, u hlamusele nhlaselo lowu tanihi “muxaka wa vugevenga bya tihanyi letikulu, bya vuharhi ni lebyi nyenyetsaka eka hinkwabyo.” Muyimeri wa Nhlangano wa Matiko u vule leswaku i “ku hlaseriwa ka vana hi tindlela to hambana-hambana . . . , ku nyenyetsa ngopfu naswona i ku honisiwa loko biha ngopfu ka timfanelo ta vanhu.” Exitejini ku phofuriwe marito yo tala ya muxaka lowu yo kombisa ku nyenya ku hlaseriwa ka vana hi tlhelo ra rimbewu, eka nhlangano lowu hinkwawo loko ku ri karhi ku kambisisiwa mpimo, muxaka, swivangelo ni vuyelo bya yona.
Buku yin’wana yi ri: “Ku hangalaka ka wona ku tsemakanya mindzilakana ya matiko, vuyelo bya kona byi khumba switukulwana hi ku landzelelana ka swona.” Yin’wana yi ri: “Ku vuriwa leswaku lembe na lembe, vana va kwalomu ka miliyoni va nghenela bindzu leri ra rimbewu leri nga riki enawini, leri nga endlaka timiliyoni to tala ta tidolara.” Ku va ni vuyelo byihi? “Vana va lahlekeriwa hi xindzhuti xa vona, vumunhu ni ku tixixima ka vona naswona a va ha swi koti ni ku titshemba. Rihanyo ra vona ra miri ni ra mintlhaveko ri va ekhombyeni, timfanelo ta vona ta honisiwa naswona vumundzuku bya vona byi vekiwa ekhombyeni.”
Swivangelo Swin’wana
Hi swihi swivangelo swin’wana swa ku andza loku lokukulu ka xiphiqo lexi? Ku vuriwa leswaku vana van’wana va “boheka ku nghenela vunghwavava hikwalaho ka swiyimo, tanihi ndlela yo tihanyisa, leyi va pfunaka ku wundla mindyangu ya ka vona, kumbe yo hakela swiambalo ni nhundzu. Van’wana va yengiwa hi swinavetisi swa swihaxa mahungu, leswi kombisaka vanhu lava nga ni swa vona.” Kasi van’wana vo tlhakisiwa kunene kutani va sindzisiwa ku nghenela vunghwavava. Xin’wana xa swivangelo leswi boxiweke i ku hohloka ka xihatla ka mimpimanyeto ya mahanyelo emisaveni hinkwayo, swin’we ni moya lowu andzeke wa ku heleriwa hi ntshembo.
Vanhwanyana ni vafana vo tala va nghenela bindzu ra vuxaka bya rimbewu hikwalaho ka ku khomiwa hi ndlela yo biha emakaya—madzolonga ni vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi hi swona swi va endlaka va baleka va ya tshama eswitarateni. Kwalaho va va ekhombyeni ra ku khomiwa hi ndlela yo biha hi vanhu lava pfinyaka vana ni van’wana, hambi ku ri maphorisa man’wana. Xiviko xa xiphiqo lexi nga ni xihloko lexi nge Kids for Hire xi vulavula hi Katia wa malembe ya tsevu hi vukhale, wa le Brazil. Loko a khomiwe hi phorisa, ri n’wi sindzise ku endla swilo leswi khomisaka tingana kutani ri n’wi xungeta hi ku vula leswaku ri ta dlaya va ndyangu wa ka vona loko o byela murhangeri wa rona. Siku leri tlhandlamaka ri te ni vavanuna van’wana va ntlhanu, lava hinkwavo ka vona va laveke leswaku a va enerisa hi tlhelo ra rimbewu.
Children’s Ombudsman, ku nga nhlangano wa le Sweden, wu byele vapfhumba wu ku: “Loko ku endliwe mindzavisiso malunghana ni leswi endlaka vana va va tinghwavava, a swi kanakanisi leswaku ku valanga tindhawu hikwalaho ko lava [rimbewu] hi xin’wana xa swivangelo-nkulu.” Xiviko lexi xi te: “Ku andza loku chavisaka ka vunghwavava bya vana emalembeni ya khume lama hundzeke, hi ku kongoma ku vangiwe hi bindzu ra ku valanga tindhawu. Vunghwavava bya vana i ndlela leyintshwa yo koka vavalangi leyi endliwaka ematikweni lama ha hluvukaka.” “Vavalangi vo lava rimbewu” vo huma eYuropa, United States, Japani ni le tindhawini tin’wana va endla leswaku ku va ni xilaveko lexikulu xa vunghwavava bya vana emisaveni hinkwayo. Xihaha-mpfhuka xa le Yuropa xi tirhise xifaniso lexi mpfampfarhutiweke lexi kombisaka n’wana loyi a navetisaka rimbewu erivaleni leswaku a koka vavalangi lava lavaka rimbewu. Mavandla ya vutleketli ma lunghiselela vavalangi va magidigidi lava lavaka rimbewu, lembe na lembe.
Nakambe eka nxaxamelo wo leha wa swivangelo leswi, xin’wana xa swona i fambiselo ra misava hinkwayo leri khutazaka bindzu ro endla rimbewu ni vana hi ku tirhisa thekinoloji leyintshwa. Internet, swin’we ni tithekinoloji tin’wana ta khompyuta leti yelanaka na yona, ku vuriwa leswaku hi yona xihlovo-nkulu lexi kombisaka swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki. Switirho swa tivhidiyo leswi nga durhiki, hilaha ku fanaka swi endle leswaku swi olova ku endla swifaniso swa vana lava nga ambalangiki.
Xana I Vamani Lava Hlaselaka Vana Hi Tlhelo Ra Rimbewu?
Vatswatsi vo tala lava hlaselaka vana hi tlhelo ra rimbewu va vuriwa ti-pedophile. Pedophile yi ni ku navela loku hundzeletiweke ko endla rimbewu ni vana. Hi ku ya hi Children’s Ombudsman ya le Sweden, “a hi vanhu lava dyuhaleke, vavanuna lava nga langutekiki kahle lava ambaleke swikhwehle kumbe vavanuna va tihanyi lava vangaka madzolonga. Pedophile ya xiviri i wanuna la dyondzekeke kahle wa malembe ya le xikarhi, hakanyingi u tirha ni vana tanihi mudyondzisi, dokodela, mukondleteri wa vanhu kumbe muprista.”
Ntlawa wa le Sweden wu nyikele xikombiso xa Rosario, xinhwanyetana xa malembe ya 12 hi vukhale xa le Filipino lexi hlaseriweke hi tlhelo ra rimbewu hi muvalangi la lavaka rimbewu, ku nga dokodela wa le Austria. Xi file hikwalaho ka ku hlaseriwa loku.
Carol Bellamy, mukongomisi-nkulu wa UNICEF (United Nations Children’s Fund) le Geneva, u vule leswi malunghana ni xinhwanyetana xa malembe ya 12 xa le Filipino: “Hakanyingi hi vona vatswatsi lava byarhisiweke ku khathalela ni ku sirhelela vana lava, lava pfumelelaka ni ku seketela mukhuva lowu lowu nyenyetsaka. I mathicara, vatshunguri lava thwaseke, maphorisa, van’watipolitiki ni swirho swa vafundhisi lava tirhisaka ndhuma ni matimba ya vona leswaku va hlasela vana hi tlhelo ra rimbewu.”
Vukhongeri Bya Katseka
Mupfhumba wa Kereke ya Rhoma Khatoliki le nhlengeletanweni ya le Stockholm u vule leswaku ku hlasela vana i “vugevenga byo nyenyetsa ku tlurisa” naswona “byi vangiwa hi ku onhiwa lokukulu ni ku hohloka ka mimpimanyeto ya mahanyelo.” Kambe, Kereke ya Khatoliki yi khumbeke hi ndlela yo biha eka mikhuva yo tano leyi endliwaka hi vafundhisi va yona.
Eka nkandziyiso wa Newsweek, wa August 16, 1993, xihloko lexi nge “Vaprista Ni Nhlaselo” xi vike “nandzu wa vafundhisi wo chavisa swinene eka hinkwayo leyi tshameke yi va kona ematin’wini ya manguva lawa ya Kereke ya Khatoliki eUnited States.” Xi te: “Hambileswi ku hehliweke kwalomu ka 400 wa vaprista ku sukela hi 1982, vangheni van’wana va kereke va ringanyeta leswaku vaprista va kwalomu ka 2500 va hlasele swihlangi kumbe vana va kondlo-a-ndzi-dyi. . . . Xihehlo lexi a xi hetanga mali ya kereke ntsena kambe xi yi khomise tingana swinene—swin’we ni xindzhuti xa yona malunghana ni mahanyelo.” Vukhongeri byin’wana emisaveni hinkwayo byi le ka xiyimo lexi fanaka.
Ray Wyre, mutshila wa milandzu ya vuxaka bya rimbewu wa le United Kingdom, u byele nhlengeletano ya Stockholm hi ta vafana vambirhi lava khomiweke hi ndlela ya nsele hi muprista. Un’wana wa vafana lava u ni nhlangano lowu pfunaka vanhu lava hlaseriweke hi vaprista loko va ha ri vana kasi lowun’wana u hundzuke muhlaseri.
Mettanando Bhikkhu, xidyondzi xa Mubudha xo huma eThailand, u vike leswaku “mixaka yo karhi ya mikhuva ya Vubudha yi ni xandla eka bindzu ra ku hlaseriwa ka vana hi tlhelo ra rimbewu le Thailand hi mpimo wo karhi. Eswimitanini swa le Thailand, tinghwendza minkarhi yin’wana ti vuyeriwile eka mali leyi nyikiwaka vaaki hikwalaho ka vana lava sindziweke ku nghenela vunghwavava.”
Ku Nga Endliwa Yini?
Dok. Julia O’Connell Davidson, wa Yunivhesiti ya Leicester eUnited Kingdom, u kombele nhlengeletano leyi leswaku yi xupula vahlaseri lava yimelelaka swiendlo swa vona. Vahlaseri hakanyingi va languta vudlakuta bya n’wana ni mahanyelo layo biha ya yena, kutani va vula leswaku n’wana u va a nga tikhomanga kahle naswona u onhakile. Vahlaseri van’wana va kanganyisa ni ku hemba hi ku vula leswaku swiendlo swa vona a swi nge vavisi munhu, nileswaku n’wana wa vuyeriwa.
Ntlawa lowu kambisisaka vuvalangi byo lava rimbewu wu ringanyete leswaku byi siveriwa hi ku byi dyondzisa vana etidyondzweni ta xikolo. Ku engetela kwalaho, rungula leri lwisanaka ni ku hlaseriwa ka vana hi tlhelo ra rimbewu ri fanele ri byeriwa lava nga eriendzweni nkarhi na nkarhi—va nga si suka, loko va ri endleleni niloko va fika laha va yaka kona.
Malunghana ni tithekinoloji letintshwa ta ku vulavurisana, ntlawa lowu wo kambisisa wu ringanyete leswaku matiko ma fanele ma nyikiwa swiletelo swa ku herisa swilo leswi kanganyisaka vana. Ku simekiwa ka fambiselo rin’we ra misava hinkwayo ro lawula mintirho leyi ku kambisisiwile. Ntlawa wun’wana wo kambisisa wu ringanyete leswaku swifaniso swa vana lava nga ambalangiki leswi endliwaka hi ku tirhisa tikhompyuta ni ku kumeka u ri ni swifaniso swa vana lava nga ambalangiki swi fanele swi tekiwa tanihi milandzu ya vugevenga ematikweni hinkwawo, naswona ku fanele ku va ni nxupulo lowu simekiweke hi nawu.
Xana vatswari va nga endla yini? Ntlawa wun’wana lowu kambisisaka lava langutanaka ni xiphemu xa swihaxa-mahungu wu ringanyete leswaku vatswari va byarha vutihlamuleri byo sirhelela vana va vona. Wu te: “Vatswari a va fanelanga va kongomisa vana ntsena loko va kula tanihi vayingiseri va swihaxa-mahungu, kambe va fanele va va nyika rungula leri engetelekeke, tinhlamuselo ni swihlovo swa marungula swo hambana-hambana leswaku va va byela nkucetelo lowu vangiwaka hi swihaxa-mahungu ni ku pfuna n’wana leswaku a kula a ri ni ku twisisa.”
Nongonoko wa TV wa le Sweden, loko wu vika hi nhlengeletano leyi wu kandziyise xilaveko xa leswaku vatswari va langutela swinene vana va vona ni ku va xalamukisela makhombo lama nga kona. Hambiswiritano, wu tsundzuxile: “Mi nga byeli vana ntsena ku tivonela eka ‘vavanuna lava thyakeke,’ hikuva vana . . . va ta anakanya leswaku va fanele va tivonela eka vanhu lava dyuhaleke ntsena, vavanuna lava ambaleke hi ndlela ya futa, kasi munhu loyi a endlaka vubihi byo tano a nga ha va la ambaleke yunifomo ya kahle kumbe sudu yo saseka leyi baseke. Xisweswo va byeleni leswaku va tivonela eka vanhu vambe lava kombisaka ku va tsakela hi ndlela leyi hundzeletiweke.” Kavula, vana va fanele va tlhela va tsundzuxiwa mayelana ni mhaka leyi—naswona va fanele va khutaziwa ku vika emaphoriseni—munhu wihi na wihi loyi a ringetaka ku pfuxa nyanyuko wa rimbewu na vona, hambi ku ri vanhu lava va va tivaka.
Ntlhantlho Lowu Nga Wona Ntsena
Leswi nhlengeletano ya le Stockholm yi nga swi ringanyetangiki i ndlela yo herisa swivangelo swa ku hlaseriwa ka vana hi tlhelo ra rimbewu. Leswi swi katsa ku hohloka ka xihatla ka mimpimanyeto ya mahanyelo kun’wana ni kun’wana; vutianakanyi lebyi andzaka ni ku navela swilo leswi vonakaka; ku andza ka ku nga xiximiwi ka milawu leyi endleriweke ku sirhelela vanhu eka vuhomboloki; ku andza ka ku honisiwa ka vuhlayiseki, xindzhuti ni vutomi bya van’wana; ku hohloka hi xihatla ka lunghiselelo ra ndyangu; ku andza ka vusweti hikwalaho ka ku tala ka vaaka-tiko, ku pfumaleka ka mintirho, ku lava ku hanya vutomi bya doroba ni ku rhurha ka vanhu; ku andza ka xihlawuhlawu ehenhleni ka vanhu vambe ni vabaleki; ku andza loku yaka emahlweni ka ku endliwa ni ku ngungumerisiwa ka swidzidzirisi; ni tidyondzo, mikhuva ni swiendlo leswi thyakeke swa vukhongeri.
Hambileswi ku hlaseriwa ka vana hi tlhelo ra rimbewu ku nga mhaka leyi tsemaka nhlana, vubihi byo tano a byi va hlamarisi vanhu lava hlayaka Bibele hi vukheta. Ha yini? Hikuva sweswi hi hanya enkarhini lowu Bibele yi wu vitanaka ‘masiku ya makumu’ naswona hi ku ya hi Rito ra Xikwembu, hi yona “minkarhi yo nonon’hwa” leyi hi hanyaka eka yona. (2 Timotiya 3:1-5, 13) Kutani ke, xana swa hlamarisa leswi mahanyelo ma yaka ma nyanya ku biha?
Hambiswiritano, Bibele yi kombetela eka ntlhantlho lowu nga wona ntsena wa swiphiqo leswikulu swa misava—i mbhasiso lowu heleleke lowu nga ta endliwa hi Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Ku nga ri khale xi ta kombisa matimba ya xona kutani xi ta susa vanhu hinkwavo emisaveni lava nga fambisaniki ni misinya ya milawu swin’we ni milawu ya xona leyo lulama: “Hikuv̌a la’v̌a lulameke v̌a ta aka misav̌eni, la’v̌o tenga v̌a ta siyiwa kona; kambe la’v̌o biha v̌a ta susiwa la misav̌eni.”—Swivuriso 2:21, 22; 2 Vatesalonika 1:6-9.
Lava nga “ta susiwa” va ta katsa hinkwavo lava endlaka vana tinghwavava ni vanhu vo biha lava khomaka vana hi ndlela yo biha. Rito ra Xikwembu ri ri: “Loko ti ri timbhisa . . . ni vaoswi, ni vavanuna lava endlaka swa tingana ni vavanuna-kulobye [kumbe swifanyetana] . . . va nga ka va nga dyi ndzhaka ya Mfumo wa Xikwembu.” (1 Vakorinto 6:9, 10) Ri engetela hi ku vula leswaku “lava endlaka swa manyala . . . ni vaoswi” va ta kuma “rifu ra vumbirhi”—ku nga ku loviseriwa makumu.—Nhlavutelo 21:8.
Xikwembu xi ta basisa misava naswona xi ta tisa fambiselo ra swilo lerintshwa, ro lulama, ku nga “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa.” (2 Petro 3:13) Kutani ke, eka misava yoleyo leyintshwa ya xona, vanhu vo biha, lava hambukeke a va nge he tlheli va dyelela vanhu vo pfumala nandzu. Naswona vanhu vo pfumala nandzu a va nge he pfuki va boheka ku chava ku hlaseriwa, hikuva a ku nge vi “na loyi a v̌a pfušaka.”—Mikiya 4:4.
[Blurb on page 28]
“Lebyi i vugevenga bya vuharhi ni lebyi nyenyetsaka eka hinkwabyo.”
—Holobye-nkulu wa le Sweden
[Blurb on page 29]
“Vhiki rin’wana ni rin’wana, vavanuna va timiliyoni ta 10 ku ya eka timiliyoni ta 12 va endzela vantshwa lava nga tinghwavava.”
—The Economist, eLondon
[Blurb on page 30]
Ku valanga hi ku lava rimbewu i xivangelo-nkulu xa ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha ematikweni lama hluvukaka
[Box on page 29]
Ku Valanga Hi Ku Lava Rimbewu—Ha Yini?
(Swivangelo swin’wana leswi endlaka vavalangi va endla vuxaka bya rimbewu ni vana)
(1) Leswi muvalangi a nga tiviwiki swi n’wi endla a ntshunxeka ku endla swilo leswi a nga pfumeleriwangiki ku swi endla etikweni ra ka vona
(2) Hikwalaho ka ku nga tivi kumbe ku nga twisisi kahle ririmi ra ndhawu yoleyo, vavalangi va nga ha kanganyisiwa hi ku olova hi ku va endla va vona onge ku hakelela ku endla rimbewu ni n’wana swa amukeleka kumbe i ndlela yo pfuna vana lava sweleke
(3) Xihlawuhlawu xi endla vaendzi va dyelela vanhu lava va va langutaka va ri va xiyimo xa le hansi
(4) Vavalangi va tivona va ri swigwili loko va kuma leswaku ku xava rimbewu a swi durhi ematikweni lama hluvukaka
[Box on page 31]
Vukulu Bya Xiphiqo Lexi Emisaveni Hinkwayo
(Leswi i swiringanyeto swa vatirhela-mfumo vo hambana-hambana ni tinhlengeletano tin’wana)
Brazil: Ku na kwalomu ka 250 000 wa vana lava nga tinghwavava
Canada: Magidi ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi va vanhwanyana va endliwe tinghwavava hi mintlawa ya vanhu leyi simekiweke
China: Vana va 200 000 ku ya eka 500 000 va endliwa tinghwavava. Emalembeni ya sweswinyana, vanhwanyana va Machayina va kwalomu ka 5000 va yengiwile va tlurisiwa ndzilakana kutani va xavisiwa va ya endliwa tinghwavava eMyanmar
Colombia: Nhlayo ya vana lava hlaseriweke hi tlhelo ra rimbewu eswitarateni swa Bogotá yi andze ka ntlhanu emalembeni ya nkombo lama hundzeke
India: Vana va 400 000 va katseka eka bindzu ra vuxaka bya rimbewu
Mozambhiki: Mavandla yo pfuneta ma hehle mavuthu yo hlayisa ku rhula ya Nhlangano wa Matiko hi ku hlasela vana hi tlhelo ra rimbewu
Myanmar: Vanhwanyana ni vavasati va 10 000 va tleketliwa va yisiwa etindlwini ta tinghwavava le Thailand lembe na lembe
Philippines: Vana va 40 000 i tinghwavava
Sri Lanka: Vana va 10 000 va malembe ya le xikarhi ka 6 na 14 hi vukhale va pfaleriwe etindlwini ta tinghwavava naswona 5000 wa vona lava nga ni malembe ya le xikarhi ka 10 ku ya eka 18 va titirhela hi voxe etindhawini to tsakisa vavalangi
Taiwan: Vana va 30 000 i tinghwavava
Thailand: Vana va 300 000 i tinghwavava
United States: Swihlovo leswi tshembekaka swi vula leswaku vana vo tlula 100 000 i tinghwavava
Yuropa Vuxa: Ku ni vana va 100 000 lava nga tinghwavava. Vo tala va rhumeriwa etindlwini ta tinghwavava le Yuropa Vupela-dyambu